طول امل

«طول امل» و به تعبير ديگر «آرزوهاى دور و دراز» از مهمترين رذايل اخلاقى است كه انسان را به انواع گناهان آلوده مى كند، از خدا دور مى سازد، به شيطان نزديك مى كند و گرفتار عواقب خطرناكى مى سازد.

اميد و آرزو كه در اصل خود رمز حركت و تلاش انسانهاست و مانند قطرات حياتبخش باران كه سرزمين هاى مرده را زنده مى كند، سرزمين دل انسان را زنده نگه مى دارد، اگر از حد بگذرد به صورت سيلابى ويرانگر درمى آيد و همه چيز را با خود مى برد و سرانجام انسان را غرق دنياپرستى و ظلم و جنايت و گناه مى كند.

به همين دليل پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله «طول امل» را يكى از دو دشمن بسيار خطرناك براى انسانها شمرده و فرموده است: «خِصْلَتَانٌ اِتِّبَاعُ الْهَوى وَ طُولُ الاَْمَلِ، فَاَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوى فَاِنَّهُ يَعْدِلُ عَنِ الْحَقِّ، اَمَّا طُولُ الاَْمَلِ فَاِنَّهُ يُحبب الدُّنْيَا؛ شديدترين چيزى كه از آن بر شما مى ترسم دو خصلت است: پيروى از هوا و آرزوى طول و دراز زيرا هواپرستى شما را از حق بازمى دارد و اما آرزوى دور و دراز شما را حريص بر دنيا مى كند».

آرزوهای ناپسند از نظر قرآن

آرزوهای ناپسند به دلبستگی‌هایی گفته می‌شود که بیشتر ذهنی‌، غیرمعقول‌، کودکانه و دسترسی به آن‌ها بسیار بعید است‌. آرزو اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز درآید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است‌ و درست همانند آب باران است که اگر از حد گذشت مایه غرق شدن و نابودی خواهد شد. این آرزوی کشنده همان است که قرآن کریم می‌فرماید: «رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِینَ × ذَرْهُمْ یأْكُلُوا وَیتَمَتَّعُوا وَیلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ».

کافران (هنگامی که آثار شوم اعمال را ببینند) چه بسا آرزو می‌کنند مسلمان بودند! بگذار آن‌ها بخورند و بهره گیرند و آرزوها آنان را غافل می‌سازد ولی بزودی خواهند فهمید.

شاخص‌های آرزوهای ناپسند درست ضد شاخص‌های آرزوهای پسندیده است‌. به علاوه این­ که آرزوهای ناپسند آثاری هم­چون غفلت از یاد خدا، بازداشتن از حقایق‌، فراموشی از مرگ و قیامت‌ به بطالت گذراندن عمر، اضطراب و تشویش خاطر و... دارد.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ».

هر کس آرزویش را طولانی کند عملش را زشت و ناپسند می­گرداند. چون اگر انسان در زندگی بلند پرواز بود و خواسته ای بالاتر از حد امکانات و توانایی خود داشت و اصرار بر رسیدن به آن به هر قیمت و از هر راهی داشت، مجبور است همه حریم­ها را بشکند و به هر وسیله­ای متوسل گردد تا به خواسته خود برسد و طبیعی است که چنین انسانی نمی­تواند در چارچوب شرع و دین و عقل حرکت کند و اعمالش از حکم دین و عقل پیروی نمی­کند، در نتیجه اعمالش زشت و ناپسند و ناگوار می­گردد.

طول امل درروایات اسلامی

• در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «اَرْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ طُولُ الاَْمَلِ وَالْحِرْصِ عَلَى الدُّنْيَا؛ چهار چيز است كه نشانه شقاوت و بدبختى انسان است: خشك بودن چشمها (به گونه اى كه هرگز از خوف خدا اشكى نريزد) و سنگدلى و آرزوهاى دراز و حرص بر دنيا».

• در حديث ديگرى از فاطمه بنت الحسين از پدرش امام حسين عليه السلام از جدش رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين آمده است: «اِنَّ صَلاَحَ اَوَّلِ هَذِهِ الاُْمَّةِ بِالزُّهْدِ وَالْيَقِينِ وَ هَلاَكَ آخِرِهَا بِالشُّحِّ (بِالشَّكِّ) وَالاَْمَلِ!؛ دو عامل سبب اصلاح (و پيروزى) آغاز اين امت شد كه يكى زهد (و ترك وابستگى به دنيا) بود و ديگرى ايمان و يقين محكم و آنچه باعث هلاكت (و شكست) آخر اين امت مى شود بخل (شكّ) و آرزوهاى دراز است».

بديهى است ايمان و يقين محكم، به اضافه بى اعتنايى به زرق و برق دنيا، سبب شد كه مسلمانان نخستين به هنگام ورود در ميدان جهاد از هيچ چيز پروا نكنند، جز خدا را در نظر نگيرند و جز براى خدا شمشير نزنند و هرگز پشت به دشمن ننمايند و اين عامل مهم پيروزى آنان بود.

ولى هنگامى كه آرزوهاى دراز و دلبستگى ها و دلدادگى ها نسبت به ظواهر دنيا جاى «زهد» را گرفت و شك و ترديد به جاى يقين نشست، عقب گردها و شك ها شروع شد و امروز هم براى تجديد عظمت نخستين، راهى جز احياى دو اصل نخست نيست.

• در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار آمده است: «كَذَّبَ مَنِ ادَّعَى الاِْيمَانَ وَ هُوَ مَشْغُوفٌ مِنَ الدُّنْيَا بِخِدَعِ الاَْمَانِىِّ وَ زُورِ الْمَلاَهِىِّ؛ دروغ مى گويد كسى كه ادعاى ايمان مى كند در حالى كه به خاطر خدعه هاى آرزوها و سرگرمى هاى باطل، دلباخته دنيا شده است»!

روشن است كه دلباختگان آرزوها ناگزيرند براى وصول به آنها همه چيز را بدست فراموشى بسپارند و از همين جا رخنه در ايمان آنها پيدا مى شود.

اسباب آرزوهای دراز

جهل و بی‌خبری

جهل انسان نسبت به دنیا، قدرت و لطف خدا، آخرت و نعمت‌های بی‌پایان آن و همچنین نسبت به وضع خویش و عدم توجه به این حقیقت كه هر لحظه ممكن است پایان عمر او فرارسد، او را به وادی آرزوهای دراز می‌كشاند. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «اتَّقُوا خِدَاعَ الْآمَالِ فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلِ یوْمٍ لَمْ یدْرِكْهُ وَ بَانِی بِنَاءٍ لَمْ یسْكُنْهُ وَ جَامِعِ مَالٍ لَمْ یأْكُلْهُ؛ از فریب آرزوها بپرهیزید. چه بسیار كسانی كه آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند. چه بسیار كسانی كه خانه و قصری ساختند ولی هرگز در آن ساكن نشدند و چه بسیار كسانی كه اموال زیادی اندوختند ولی هرگز از آن نخوردند».

حب دنیا

هنگامی كه دلبستگی‌ نسبت به ظواهر دنیا جای «زهد» را گرفت و انسان در زرق و برق دنیا غرق شد كم‌كم‌ از خدا غافل می‌شود و زشتی‌ها در نظرش به صورت زیبایی جلوه می­کند و او را گرفتار آرزوهای دور و دراز می‌سازد، لذا حق را بدست فراموشی سپرده و به آن پشت می­كند.

آثار و پیامدهای طول امل

ارتكاب گناه

رسیدن به آرزوهای دراز معمولاً از طریق مشروع غیرممكن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می­بینند كه در كسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نكنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، كم‌فروشی، رباخواری، رشوه‌ و مانند این امور ترسی نداشته باشند. در روایت آمده است: «مَنْ طَالَ أَمَلُهُ سَاءَ عَمَلُه‌ و مَنْ قَصُرَ أَمَلُهُ حَسُنَ عَمَلُه‌؛ كسی كه آرزویش دراز باشد عملش بد می‌شود و كسی كه آرزویش كوتاه باشد عملش نیك خواهد بود».

قساوت قلب

طول امل انسان را از خدا غافل می‌كند و به دنیا حریص می‌سازد و آخرت او را بدست فراموشی می‌سپارد و این ها همه اسباب سنگدلی و قساوت است. به همین دلیل در حدیثی آمده است كه خداوند به موسی علیه‌السلام فرمود: «یا مُوسَى لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیا أَمَلَكَ فَیقْسُوَ قَلْبُكَ وَالْقَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ؛ ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نكن كه قسی­القلب خواهی شد و قسی­القلب از من دور است».

فراموشی مرگ و آخرت

این اثر به خوبی در زندگی آنها كه گرفتار این رذیله اخلاقی هستند نمایان است؛ هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می‌رانند و نه در فكر آخرتند بلكه دائماً در گرداب غفلت غوطه‌ ورند. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «طُولُ الْأَمَلِ ینْسِی الْآخِرَة؛ آرزوی طولانی، آخرت را از یاد می­برد».

داشتن زندگی پررنج و محرومیت از نعمت‌ها

هر قدر آرزوها طولانی­تر باشد تهیه مقدمات بیشتری را می‌طلبد. همچنین صرفه‌جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت‌ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این ­دو، یك زندگی توأم با درد و رنج و سخت‌گیری و بخل بر خود و خانواده و توأم با تلاش شبانه‌روزی بی‌رویه خواهد بود و انسان را از بهره‌گیری از نعمت‌های الهی محروم می‌سازد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «مَنْ كَثُرَ مُنَاهُ كَثُرَ عَنَاؤُه‌؛ کسی که آرزوهایش زیاد باشد، تعب و رنج او فزونی خواهد یافت‌».

داشتن زندگی ذلت‌بار

صاحبان آرزوهای دراز ناچارند شخصیت انسانی خود را درهم شكنند و برای رسیدن به مقصود خیالی در برابر هر كسی خضوع كنند و دست التماس به سوی این و آن دراز نمایند و به زندگی ذلت‌بار تن دهند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «ذُلُّ الرِّجَالِ فِی خَیبَةِ الْآمَال‌؛ خواری مردان در ناکامی آرزوهاست‌».

محروم بودن از درك حقایق

آرزوهای دراز همچون سرابی است كه تشنگان را در بیابان زندگی به دنبال خود می‌كشانند و چهره‌ واقعیت‌ها را به گونه‌ای دروغین نشان می‌دهند و انسان به خاطر آنها درك نمی‌كند كجاست و به كجا می‌رود؟ وظیفه‌اش در برابر این سرنوشت چیست؟

حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «الْأَمَانِی تُعْمِی عُیونَ الْبَصَائِر؛ آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌كند. كسی می‌تواند چهره زیبای حقیقت را آن­گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد كه دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند».

كفران نعمت‌

آرزوهای دراز، انسان را به آن‌چه ندارد و شاید هرگز به ­آن نمی‌رسد دلبند می‌سازد. به همین دلیل آن‌چه از نعمت‌های الهی در دست دارد كوچك می‌شمارد و نسبت به آنها بی‌اعتنا می‌شود و این كفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «تَجَنَّبُوا الْمُنَى فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِبَهْجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَكُمْ وَ تُلْزِمُ اسْتِصْغَارَهَا لَدَیكُمْ وَ عَلَى قِلَّةِ الشُّكْرِ مِنْكُم‌؛ از آرزوهای دراز بپرهیزید که زیبایی نعمت‌های الهی را از نظر شما می‌برد و آنها را نزد شما کوچک می‌کند و به کمی شکر (و کفران نعمت) از سوی شما منتهی می‌شود!».

درمان طول امل

1. توجه به آخرت و یاد مرگ.
2. انسان خود را بشناسد و بداند موجودی آسیب‌پذیر است كه فاصله میان مرگ و زندگی او بسیار كم است.
3. توجه به بی‌اعتباری دنیا و كم‌كردن علاقه به آن.
4. مطالعه پیرامون پیامدهای بسیار شوم‌ آرزوهای دراز.
5. واقع­بین بودن و برنامه‌ریزی كردن بر طبق واقعیت‌ها، امكانات و استعدادها نه بر اساس خیالات و آرزوها.

منابع

• علی اکبریان تبریزی، آرزوهای طولانی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 24 آبان 1391.
• ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 2.