سفینة البحار (کتاب)
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
سفينه البحار همان گونه که نامش گوياست، کشتي کتاب بحار علامه مجلسي قدس سره است، به قول شاگرد مرحوم مجلسي امير محمد صالح حسيني «علامه (ره) احاديث فراوان پراکنده اي که در غير کتب اربعه بوده است را در مجلدات بحار فراهم کرده است، کمتر عالمي است که بتواند برخي از مجلدات بحار را تهيه کند کتابي که در شيعه بي سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندي و کارآيي، استيعاب و فراگيري ادله و آراء و گستردگي حجم روايات بي نظير است». مرحوم علامه طباطبايي قدس سره بسيار از بحار الانوار ستايش مي‌کرد و آن را بهترين فرهنگ شيعي مي دانست که اخبار را جمع آوري کرده است و از نظم دقيق، تفصيل و تبويب مرتب و حساب شده استفاده از تمام قرآن کريم در جاهاي مناسب، تفسير خلاصه و مناسب آيات، شرح و بيان مشکلات اخبار اظهار شگفتي مي کرد و معتقد بود آن مرحوم داراي مقام علمي بسيار بزرگ، و شناخت گسترده و تلاشي است که خبرويت آن مجتهد عظيم الشان از لا به لاي نقد و نظرهايي که در بررسي احاديث مرآه العقول مطرح کرده هويداست، براستي او از احياگران آثار و روايات ائمه اطهار عليهم السلام به شمار مي‌آيد. حضرت امام خميني قدس سره مي فرمود: بحار الانوار عالم و محدث بزرگ علامه مجلسي (ره) فراگير حدود چهارصد کتاب و رساله است و به تنهايي يک کتابخانه کوچک را تشکيل مي دهد، چون مصنف اين کتاب مي‌ديد بسياري از رساله ها و کتابهاي کوچک حديثي به جهت قدمت و کوچکي در معرض نابودي قرار گرفته اند شروع به گردآوري آنها در يک مجموعه کرد، هرچند به صحت تمام آنها ملتزم نبود. استاد علامه حسن زاده مي فرمايد: مجلسي دوم صاحب دو کتاب بحار و مرآه العقول در شمار بزرگاني هستند که حاصل قلم آنان چيزي شبيه معجزه و کرامت است.[۱]
بديهي است بحار الانوار با حجم گسترده (110 جلد) نيازمند فهرستي گويا و مناسب بوده و اولين دانشمندي که بهترين راهنماي استفاده از آن را فراهم کرد، خاتم المحدثين حاج شيخ قمي (1294ـ 1359 هـ .ق) است. حاج شيخ عباس مرد تقوا و فضيلت يکي از پرکارترين و موفقترين عالمان شيعي است که موانع و حوادث تلخ روزگارش نظير خفقان سياه ستمشاهي او را از خدمت به مکتب اسلام باز نداشت. وي با مسافرتهاي علمي و زيارتي مکرر به نجف اشرف و عتبات عاليات، مکه، مشهد و قم در سفر و حضر از تحصيل، تدريس، تبليغ و تصنيف باز نماند و آغوش محدثاني چون حاج ميرزا حسن نوري نورالله مرقده و عالماني چون شيخ الشريعه اصفهاني و سيد حسن صدر کاظمي قدس سرهما و همنشيني دوستاني چون آقابزرگ تهراني روح تنبع گسترده و خدمت به آثار اهل بيت و بزرگان تشيع را در جانش دميد.
استاد آيه الله حسن زاده مي فرمودند: « آن مرحوم هرچه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمي و تاليف، وي را از موعظه و ارشاد وا نداشت بلکه ويژگيهاي آن پارساي باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خويش کرد. به گونه اي که مرحوم استاد شهيد مرتضي مطهري، اظهار تاسف مي کردند که در عصر ما موعظه کم شده و سابقا کساني نظير حاج شيخ عباس قمي (ره) به نصيحت و موعظه مردم مي پرداختند و هرگاه کسي در يک مجلس ايشان حاضر مي شد تا يک هفته حتي به فکر گناه هم نمي افتاد». جهت آگاهي از وارستگي ايشان به کتاب شيخ عباس قمي مرد تقوا و فضيلت، نوشته حضرت استاد علي دواني و مقدمه سفينه البحار، چاپ آستان قدس رضوي رجوع شود.
آيه الله سيد محسن امين ره در معرفي محدث قمي مي نويسد: «عالم فاضل محدث واعظ عابد زاهد» [۲]، «الثقه العدل الورع الزاهد العابد» .[۳] علامه اميني اين چنين آن مرحوم را ياد کرده: « هومن نوابغ الحديث و التاليف في القرن الحاضر، و أياديه المشکوره علي الامه لا تخفي. [۴]
سفينه البحار
اقيانوس کبير بحار الانوار مرحوم علامه مجلسي درياي عظيم و مواجي است که دستيابي به در و گوهرهايش نيازمند وسيله و سفينه اي بود. و سفينه البحار با نامي زيبا و گويا، هم گزيده و گلچيني است از بحار و در هر باب و فصلي، مشتي نمونه خروار به دست مي دهد و هم آدرس و ارجاع به مطالب مورد نظر در سراسر آن کتاب است.
ويژگی های کتاب حاضر
1ـ موضوعات کتاب بحار به ترتيب حروف الفبا و براساس ماده و ريشه ثلاثي مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوي که خواننده به آساني مي تواند به بيش از هزار و هفتصد موضوع دست يابد که طبعا هر کدام شامل مدخلهاي گوناگون و متعددي خواهد بود.
2ـ اين اثر گزيده اي بسيار دقيق و حساب شده از سراسر يک دائره المعارف بزرگ به نام بحار است، که مايه صرفه جويي فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف که خود استادي زبردست است که با ذوق سرشار روايي و رجالي و حسن سليقه، بهترينها را برگزيده و هر آنچه را آورده يک خصوصيت و ويژگيهايي داشته است. مثلا اگر به ماده «علم» بنگريد از باب اول کتاب العلم بحار تنها آيات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به احاديث که رسيده است از 122 روايت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هيچ نقل نکرده و از باب ششم تنها يک آيه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بين سيزده آيه يک آيه و از بين 92 روايت تنها به يکي بسنده کرده است. معيارش در گزينش، تناسب بيشتر با عنوان باب، اتقان روايت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.
3ـ يکي از امتيازات مهم سفينه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده بلکه از هر جاي کتاب نکته اي در آن موضوع يا متناسب و مرتبط با آن يافته، همه را برگزيده و يک جا ارجاع داده است مثلا درباره حارث همداني از هفت موضوع کتاب بحار نکته‌آورده است.
4ـ در ايراد عناوين بحث، عنوان و تيتري را مطرح نموده که از ساير عناوين، معروفتر و شناخته شده تر باشد مثلا هر جا اسم شخصي مشهور بوده، لقب يا کنيه اش را عنوان نکرده؛ البته از کنيه و لقب و... غافل نبوده و سعي کرده آنچه ذيل لقب و کنيه و... هست آدرس دهد يا بياورد. به عنوان نمونه چون کنيه حارث بن سعيد معروفتر بوده، شرح حالش را در ذيل «ابوفراس الحمداني» آورده و ساير موارد مثل ماده حرث را به کنيه ارجاع داده است.
5ـ عنايت کامل دارد که گاه واژه اي ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتيجه اين شده که مطالب و موضوعات متناسبي را هم که احيانا در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و شعر و... حتي اشعار فارسي هم بهره برده است.
6ـ تحقيقات و حواشي وي در ريشه هاي لغات جلوه هاي گوناگوني دارد نظير: الف) ارجاع به ريشه هاي متناسب و مرتبط يا مترادف که روشي پيشرفته و کارآمد است. ب، شرح واژه هاي پيچيده و غامض و الفاظ نامانوس، به قدر لازم. ج) بر روشن شدن ماده يا تکميل آن، اضافاتي بيان مي کند. د) شرح حال اعلام و شخصيتها را به اجمال يا تفصيل بيان مي کند. هـ) گاهي بر موضوع، پسوند و دنباله هايي را اضافه کرده يا از ساير مصادر ـ به جر بحار ـ نکاتي را اصطياد و ذکر کرده است تا آنجا که رنگ موسوعه و مجموعه کاملي را به خود گرفته است. ز) از آنجا که محدث قمي خود رجالي متبحري است به ضبط تاريخ مواليد و وفيات اشخاص بسيار عنايت داشته و در کنار اعداد، به حروف ابجد هم نوشته تا کمتر اشتباهي رخ دهد مثلا وفات مرحوم کليني 329 ق است ولي در نوشتن و... رقم 2 و 3 که به يکديگر شبيه هستند، خيلي اشتباه مي شوند. ايشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همين رقم را چنين ذکر کرده است: « مات ابوجعفر الکليني ببغداد سنه 329 شکط، سنه تناثر النجوم».[۵]
تخصص های مؤلف
علاوه بر آنچه گذشت برخي از ويژگيهاي شخص حاج شيخ عباس موجب ماندگاري و کارآمدي و امتيازات ويژه سفينه شده است. وي که در تاريخ، نقل حديث، رجال، ادعيه و اذکار و... کاملا تخصص داشته و در يک سخن، هم محدث و هم آشنا به تاريخ و سيره اهل بيت (ع) و ياران است هنر ديگري دارد که ديگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچين و تلخيص کردن است. از آن مرحوم 46 اثر تاکنون مکرر منتشر شده که برخي نظير مفاتيح الجنان جزو پرتيراژترين و معرفترين آثارند، 8 کتاب خطي و 12 اثر ناتمام از وي معرفي کرده اند؛ و هنرمندي ايشان در تلخيص است که جلوه اي خاص به سفينه داده و به جز آن کتابهاي ذيل را خلاصه کرده است:
1ـ ذخيره الابرار في منتخب انيس التجار در آداب تجارت. 2ـ فيض الغدير فما يتعلق بحديث الغدير تلخيص بخش غدير عبقات الانوار علامه بزرگ مير حامد حسين هندي. 3ـ لب الوسائل الي تحصيل المسائل يا نقدالوسائل که اختصاري از هدايه الامه است. 4ـ مختصر الابواب في السنن و الاداب خلاصه حليه المتقين علامه مجلسي (ره). 5ـ المقامات العليه في موجبات السعاده الابديه خلاصه معراج السعاده مرحوم مولي احمد نراقي. 6ـ هدايه الانام الي وقائع الايام خلاصه فيض العلام في عمل الشهور و وقائع الايام 7ـ علم اليقين مختصر حق اليقين مرحوم علامه مجلسي (ره) 8ـ مختصر المجلد الحادي عشر از ج يازدهم بحار الانوار. 9ـ غايه المرام تلخيص دارالسلام فيما يتعلق بالرؤيا و المنام محقق سفينه البحار حضرت استاد علي اکبر الهي خراساني مي نويسد: از مرحوم آيه الله العظمي خويي پرسيدند: اگر مجموع کتابهايتان را بگيرند و بگويند فقط يک کتاب را مي تواني برداري، در چنين فرضي، شما چه کتابي را انتخاب مي کني؟ در پاسخ مي فرمايند: سفينه البحار را. علامه عسکري مي گويد: «برنامه هميشگي من اين است که در هر سفري دو کتاب بهمراه داشته باشيم که يکي [از آنها] سفينه البحار است.[۶]»
چاپ حاضر
محقق محترم از سالها پيش آرزو داشته کتاب سفينه البحار که با چاپي قديمي، نامرغوب و حجري آنهم منطبق با بحار الانوار 25 جلدي و نه 110 جلدي در اختيار مردم بود ـ روزي نو شود و با چاپي نفيس، فني، مصحح، دقيق و حروفي زيبا و چشم نواز عرضه شود، تا اين که به اهتمام بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، مرکز پژوهشها، اين مهم به انجام رسيد. اين کار نه تنها سودمند بلکه ضروري بود. و دو عامل اين نياز و ضرورت را تشديد مي کرد: الف) امتيازات اين اثر در عرصه جهان فرهنگي معاصر، که گستردگي معارف را با ظرافت کاري و دقت و تخصصي بودن درآميخته است. ب) وضع بد چاپ حجري که با وجود چاپ جديد بحار مي توان گفت دورانش سپري بلکه با پديداري امکانات فني جديد چاپهاي حجري تداعي گر عصر حجر شده است. در اين چاپ تلاشهاي فراواني شده که براي آگاهي از آنها بايد به مقدمه التحقيق مراجعه شود. اجمالا در اين تصحيح، سفينه با چاپ جديد بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدي که مايه مصونيت از اشتباه است، شماره هاي عددي نيز آورده شده، و‌آيات و کلمه هاي مشکل اعراب گذاري شده، از بهترين نسخه ها براي مقابله استفاده شده از جمله نسخي که پس از چاپ به دست مرحوم مؤلف تصحيح و تحشيه شده است. متون روايي با بحار و مصادر بحار نيز مقابله شده و در اين موارد با 3 گونه ماخذ مقابله و تصحيح شده است؛ احاديث و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نيز ارجاع شده است.
پانویس
- ↑ المعجم الفهرس لالفاظ احاديث بحار الانوار، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، ج1، ص 74ـ75.
- ↑ مقدمه اثر حاضر، ص 21؛ به نقل از اعيان الشيعه، ج7 ص 425.
- ↑ مقدمه اثر حاضر، ص 21؛ به نقل از اعيان الشيعه، ج3، ص 492.
- ↑ مقدمه سفينه البحار، ص 21، به نقل از الغدير، ج1، ص 157.
- ↑ مقدمه سفينه البحار، ص 32ـ39.
- ↑ مقدمه سفينه البحار، ص 33.
منابع
سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، علی مختاری، کتاب ماه دین، فروردین 1378 شماره 18 .
