دعا

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

منبع

دعا ، سیدهمعصومه جوادی زاویه ، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی : 28 شهریور 1391 .

دعا در لغت به معنای صدا زدن و یاری طلبیدن و در اصطلاح شرع، به معنای گفت و گو کردن با حق تعالی به نحو طلب حاجت و در خواست حل مشکلات از درگاه اوست.[1]

دعا در آیات

کلمه دعا و مشتقاتش حدود دویست بار در قرآن بکار رفته است. قرآن کریم با تأکید فراوان و با بیان­های گوناگون مردم را بدان فرا می­خواند و نسبت به سستی در عدم بهره برداری از این کلید رحمت و سعادت هشدار می­دهد. خداوند در قرآن گاه می­فرماید: «و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سوال می­کنند،( بگو) من نزدیکم، دعای هر دعا کننده­ای را، به هنگامی که مرا بخواند پاسخ می­گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند(و به مقصد برسند.)»[2] و گاه می­فرماید: «پروردگار شما گفته است، مرا بخوانید تا(دعای) شما را بپدیرم.»[3]

و گاهی نمونه­ای از دعاهای مستجاب که برای بسیاری از مردم تجربه شده است را ارائه می­دهد، «کسی که دعای مضطر را اجابت می­کند و گرفتاری را برطرف می­سازد و شما را خلفای زمین قرار می­دهد، آیا معبودی با خداست؟»[4]

و در برخی موارد تأکید می­فرماید که دعا میزان وزن و اعتبار و ارزش انسان نزد خداوند متعال است: «پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد. شما(آیات خدا و پیامبران را) تکذیب کردید و(این عمل) دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد.»[5]

و در نقطه مقابل، کسانی که تنها هنگام گرفتاری و بلا خدا را می­خوانند، نکوهش می­کند و کسانی­ که از دعا دوری می­کنند به جهنم تهدید می­نماید: «کسانی که از عبادت من تکبر ورزند بزودی با ذلت وارد دوزخ می­شوند.»[6]

دعا در روایات

روایات بی­شماری در باب دعا وجود دارد که بر اهمیت و محبوبیت آن دلالت می­کند. در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می­کنیم.

1. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: در نیازهایتان، دست به دامن خدا شوید و در گرفتاری­هایتان به او پناه ببرید و به درگاهش زاری کنید و او را بخوانید؛ زیرا دعا مغز عبادت است.[7]

2. حنان بن سدیر گوید، پدرم گفت: از امام باقر(ع) پرسیدم: بهترین عبادت کدام است؟ فرمودند: هیچ چیز نزد خداوند از درخواست و طلب آنچه نزد خداوند است، بهتر نیست.[8]

مقدمات اجابت دعا

هر دعایی برای به اجابت رسیدن به مقدماتی نیاز دارد که در اینجا به چند مورد اشاره می­شود:

الف: شرایط پیش از دعا

1. شناخت و معرفت نسبت به خدا:

شناخت خداوند متعال، یکی از مهم­ترین شرایط استجابت دعاست. با توجه به روایاتی که در این زمینه آمده است، در می­یابیم که بدون تحصیل این شناخت، دعای فرد مستجاب نخواهد شد. پیامبر اکرم(ص)، خداوند عزوجل فرمود: هر که از من درخواست کند، در حالی که بداند من سود و زیان می­رسانم، درخواست او را می­پذیرم.[9] در روایتی دیگر از امام کاظم(ع) نقل شده است که عده­ای به امام صادق(ع) گفتند: دعا می­کنیم، اما دعایمان مستجاب نمی­شود! حضرت فرمود: چون شما کسی را می­خوانید که نمی­شناسیدش.[10]

2. اخلاص:

اخلاص به معنای پاك و خالص ساختن قصد و نيت از غير خداست و به عبارت ديگر «حقيقت اخلاص آن است كه نيت انسان از هر گونه شرك خفى و جلى پاك باشد.»[11] حضرت علی(ع) در این باره می­فرماید: کسی که از سر اخلاص دعا کند، به یکی از این سه چیز دست می­یابد: گناهی آمرزیده، یا خیری زود هنگام، یا به تأخیر افتادن شر و گزند.[12]

3. حلال بودن در آمد و خوراک:

پیامبر اکرم(ص) در جواب به کسی که به ایشان گفت: دوست دارم دعایم مستجاب شود فرمود: خوراکت را پاک گردان و حرام را وارد شکمت مکن.[13] در روایتی دیگر امام صادق(ع) می­فرماید: هر گاه فردی از شما خواست دعایش مستجاب شود، درآمدش را پاک گرداند و از زیر بار حقوق مردم بیرون برود؛ دعای بنده­ای که در شکمش حرام باشد، یا حق یکی از خلق خدا به گردنش باشد، به درگاه خداوند بالا نمی­رود.[14] طبق روایاتی که بیان شد این چنین برداشت می­شود که عمل صالح و لقمه حلال در استجابت دعا به درگاه الهی مؤثر است و کسی که از حرام گوشتی به بدنش برویاند و یا حق کسی بر گردنش باشد و از خدای متعال در خواستی نماید، جوابی نخواهد شنید.

4. یقین به اجابت:

امام صادق(ع) می­فرماید: چون دعا کنی باید چنان گمان کنی که حاجت تو بر در ایستاده است و داخل می­شود.[15] دلیل این شرط این است که اجابت دارای مراتبی است و ما به تمام مصالح و مفاسد آن آشنایی نداریم و نفس خواستن از خداوند نوعی عبادت و اظهار خضوع در مقابل خداوند است که خداوند این حالت تواضع و اظهار نیاز را بر طبق رحمت واسعه اش بدون پاداش نمی­گذارد.

5. حضور قلب:

حضور قلب در دعا به معنای توجه کامل به خدای متعال و احساس نیاز به او و خواستن از دل می­باشد. در روایتی امام صادق(ع) می­فرمایند: خدای متعال دعایی را که از دل غافل بیرون آید نمی­پذیرد. پس هر گاه دعا کردی، به دلت رو کن، آن گاه به اجابت یقین داشته باش.[16]

6. بریدن از غیر خدا:

یکی از اصلی­ترین مقدمات اجابت دعا و شاید از مهم­ترین مقدمات اجابت دعا، انقطاع از غیر خداست. در دعاهایی که از ائمه(ع) به ما رسیده، آن بزرگواران تأکید بسیاری بر امید بستن به خدای متعال و نهی از امید بستن به غیر خدا شده است. چرا که اگر کسی واقعاً به این درجه برسد که هیچ کس به غیر از خدا نمی­تواند حاجت او را برآورده سازد و همه چیز به دست اوست و یقین به این عقیده داشته باشد، هیچ گاه به در خانه کسی به غیر از خدا رجوع نمی­کند؛ چرا که همه محتاج لطف و عنایات او هستند. بنابراین باید وقت دعا توجه به این نکته داشته باشیم که کسی به غیر خدای متعال نمی­تواند حوائج و مشکلات ما را مرتفع سازد مگر به اذن خدا و با عنایت و لطف او. پیامبر اکرم(ص) می­فرماید: خداوند فرموده است: بی­گمان امید هر مؤمنی را که به غیر من امید بندد، قطع می­کنم.[17]

ب: شرایط حین دعا

1. شروع با بسم الله:

پیامبر اکرم(ص) می­فرماید: دعایی که اولش بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود، رد نمی­شود.[18]

2. حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر و خاندانش:

امام صادق(ع) می­فرماید: بپرهیزید از اینکه یکی از شما بدون مدح و ثنای پروردگارش از او چیزی از حاجت های دنیا و آخرت بخواهد، مگر اینکه با ستایش خداوند شروع کند.[19]بعد از حمد ثنای خداوند وارد شده است که بر پیامبر و خاندانش صلوات فرستاده شود چرا که در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: هر كس حاجتی به درگاه خداوند دارد اول با صلوات بر پیامبر و خاندانش شروع كند سپس حاجت بخواهد و در پایان دعا را با صلوات ختم كند؛ چرا كه خداوند متعال كریم‌تر از آن است كه دو طرف دعا را قبول كند و وسط را نپذیرد.[20]

3. اقرار به گناهکاری خود:

اقرار به بدیها و گناهان روح انسان را برای اتصال به فضل و رحمت الهی آماده می­سازد و موجب چشیدن روحانیت و معنویت دعا می­شود و زمینه و توفیق توبه را فراهم می­کند. چنانچه در قرآن آمده است که حضرت موسی(ع) رو به پروردگار چنین گفت: «پروردگارا من به خویش ستم کردم، مرا ببخش»[21]

4. رقت قلب و گریه:

امام صادق(ع) می­فرماید: هر گاه رقت قلب پیدا کردید، دعا کنید.[22]رقت قلب، اغلب موجب می­شود که اولا غیر خدا از دل محو شود و ثانیا قلب به کلی متوجه خداوند گردد. دل آدمی تا نشکند و کاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفی است که پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهی ببارد قطره­ای به داخل این ظرف نفوذ نخواهد کرد. لذا قلب غیر رقیق هیچ بهره­ای از رحمت خداوند نخواهد داشت.

5. دعا برای دیگران:

امام صادق(ع) می­فرماید: سریعترین دعا برای اجابت، دعا برای برادر دینی است كه هم دعا پشت سر او باشد و هم اول برای او دعا كند. در این صورت ملك موكل به این دعا آمین گوید و به دعا كننده گوید برای تو دو برابرش باد.[23]لذا هر دعایی که برای برادر مومنش بکند، برای خودش هم اجابت می­شود.

6. ختم دعا با جمله «ماشاءالله لا قوه الا بالله»:

امام صادق(ع) می­فرماید: هیچ­کس دعایش را به قول «ماشاءالله لا قوه الا بالله» ختم نمی­کند، مگر اینکه حاجتش برآورده شود.[24]

فوائد دعا

1. دفع بلای حتمی:

یکی از فوائد دعا، دفع بلای حتمی است. امام کاظم(ع) فرمود: دعا کنید چرا که دعا و در خواست از خداوند بلا را دفع می­کند، در حالی­که بلا مقدر و حتمی شده است.[25]

2. آرامش روانی:

گاهي انسان در زندگي روزمره خود گرفتار مشكلاتی می‌شود كه بر طرف كردن آن از توانش خارج است، و باعث ایجاد نگرانی و اضطراب می­شود. بهترين راه برای از بين بردن اضطراب و به دست آوردن آرامش، دعا و راز و نياز با خداست چرا كه دعا برقراری ارتباط بنده با خداست. خدايي كه بر هر كاری تواناست. اين ارتباط انسان را اميدوار و دلگرم به قدرتی برتر می­كند كه اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختی‌ها را برطرف می‌كند.

3. رسیدن به مقام و منزلت در پیشگاه خداوند:

امام صادق(ع) می­فرماید: نزد خداوند مقام و منزلتی است که فقط با دعا می­توان به آن رسید.[26]

4. خودسازی:

برقراري ارتباط با خداوند و با او به راز و نياز پرداختن در صورتي امكان‌پذير است كه اعمال او خلاف خواست پروردگار نباشد. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد: «در خواست کسانی را که ایمان آورده­ و کارهای نیک انجام داده­اند می­پذیرد و از فضل خود بر آنها می­افزاید، اما برای کافران عذاب شدیدی است.»[27] بنابراین چون شرط به اجابت رسيدن دعا، ترك گناه است، كسي كه حقيقتا درخواستی از خدا دارد، مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.

انواع دعا

1. دعای مأثور:

مأثور به معنی سخن نقل شده و روایت شده و دعای مأثور به معنای دعایی است که از زمان­های دیرین از شخصی به شخص دیگر رسیده باشد[28]و در مجموع به دعاهایی گفته می­شوند که از معصومین(ع) نقل شده­اند. مانند دعای کمیل، که از حضرت خضر(ع) نقل شده است و خواندن آن در بسیاری شب­ها از جمله شب جمعه و شب نیمه شعبان بسیار سفارش شده است و دعاهای دیگری نظیر، مناجات شعبانیه، دعاهای امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، دعای توسل، دعای عرفه و... .

2. دعای غیر مأثور:

دعای غیر مأثور دعاهایی است که خودمان می­خوانیم و مضامین آن ربطی به دعاهای مأثور و روایات معصومین(ع) ندارند.

موانع استجابت دعا

1. ارتکاب گناه:

گناه انسان را از اوج اعتلای انسان پایین می­کشد و آن جنبه معنوی را -که مایه تمایز انسان از دیگر موجودات- است از بین می­برد و مانع استجابت دعا می­شود. امام باقر(ع) می­فرماید: گاهی بنده از خداوند حاجتی را درخواست می­کند که شایسته اجابت است، حال به زودی یا در مدت طولانی. سپس این بنده گناهی را مرتکب می­شود، که خداوند به ملائکه می­فرماید: حاجتش را برآورده نکنید و او را محروم سازید؛ چرا که باعث خشم من و محرومیت از فضل من شده است.[29]

2. ستم کردن:

یکی دیگر از موانع اجابت دعا ظلم و ستم کردن به غیر است، در این صورت خدای متعال، یاور مظلومان است و جزای شخص ظالم و ستمکار را خواهد داد. پیامبر اکرم(ص) می­فرماید: ستم نکنید که در این صورت، دعا می­کنید و دعایتان مستجاب نمی­شود، و باران می­طلبید و باران نمی­آید، و از خدا یاری می­جویید و یاری نمی­شوید.[30]

3. عقوق والدین:

یکی دیگر از موانع اجابت دعا، نافرمانی از پدر و مادر است. امام صادق(ع) می­فرماید: گناهانی که نعمت ها را زوال می­آورند ستم کردن و... است و آن گناهانی که دعا را رد می­کنند و فضا را تاریک می­گردانند، نافرمانی از پدر و مادر و آزردن آن هاست.[31]

4. حکمت خدا:

بسیاری از دعاهای انسان حتی با رعایت آداب و شرایط خاص دعا، باز هم به مرحله اجابت نمی­رسد. این­ها همان­هایی است که حکمت خداوند برآورده شدنش را جایز نمی­داند. زیرا برآورده شدن این دعاها جز شر و نزدیکی انسان به آتش دوزخ هیچ ثمره ای نخواهد داشت. چنانچه پیامبر اکرم(ص) می­فرماید: همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت­های دنیا قرار می­گیرد، امّا خداوند از فراز هفت آسمان، یاد او می­کند و می­فرماید: فرشتگان من، این بنده­ام به حاجتی از حاجت­های دنیا نزدیک شده است. اگر آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش گشوده­ام. پس آن را از او دور کنید.[32]

پانویس

[1] - فيومى، احمد؛ ‌المصباح المنير، قم، انتشارات هجرت، 1414ق، چاپ دوم، ذیل ماده دعا

[2] - بقره، 186

[3] - غافر، 60

[4] - نمل، 62

[5] - فرقان، 77

[6] - غافر، 60

[7] - مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء ، 1403 ق، چاپ دوم، ج 93 ص 302 ح 39

[8] - عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، بیروت-لبنان، احیاء تراث عربی، 1370، ج7، ص30

[9] - ابن بابویه القمّی، محمد بن علی؛ ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، تحقیق، غفاری، علی اکبر، تهران، مکتبه الصدوق، ص 184 ح 1

[10] - ابن بابویه القمّی، محمد بن علی؛ التوحید، تحقیق، طهرانی، سید هاشم؛ قم، مؤسسه النشر اسلامی، 1398 ق، چاپ اول ، ص 288 ح 7

[11] - فيض كاشانى،‌ ملا محسن؛ المحجة البيضاء، تصحيح و تعليق، على اكبر غفارى، تهران، دفتر انتشارات اسلامى‌، 1417ق، چاپ چهارم‌، جلد 8،صفحه 128 ( با تلخیص)

[12] - معتزلی، عبدالحمید بن محمد بن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، تحقیق، ابوالفضل، محمد؛ بیروت، داراحیاء التراث، 1387 ق، چاپ دوم، ج 20، ص 276، ح 187

[13] - مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج 93، ص 373، ح 16

[14] - حلی الأسدی، احمد بن محمد؛ عده الداعی و نجاح الساعی، تحقیق، موحدی، احمد؛ تهران، مکتبه وجدانی، چاپ اول، ص 128

[15] - نراقی، احمد؛ معراج السعاده، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی طوبای محبت، چاپ اول، 1385، ص741

[16] - مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج 93، ص 322، ح 36

[17] - مجلسی، محمد باقر، پیشین،ج 94، ص 95، ح 12

[18] - همان، ج93، ص314

[19] - همان، ج93، ص314

[20] - کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ترجه مصطفوی، سید جواد، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت(ع)، ج 2، ص 494

[21] - قصص، آیه16

[22] - کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، پیشین، ج2، ص476

[23] - همان، ص507

[24] - مقدادی اصفهانی، علی؛ نشان از بی نشان ها، تهران، انتشارات جمهوری، چاپ دوازدهم، 1377، ص363

[25] - کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، پیشین، ج2، ص470

[26] - همان، ص470

[27] - شورا، آیه26

[28] - دهخدا، علی اکبر؛ لغت­نامه دهخدا، تهران، انتشرات دانشگاه تهران، 1352، ج40، ص188

[29] - حر عاملی، محمد بن حسن؛ پیشین، ج7، ص144

[30] - ابن بابویه القمّی، محمد بن علی؛ پیشین، ص323، ح14

[31] - ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، دارالحدیث، چاپ پنجم 1384، ج 14، ص 7099، ح 22712

[32] - اللیثی الواسطی، علی بن محمد؛ عیون الحکم و المواعظ، تحقیق، حسنی بیرجندی، حسین؛ قم، دار الحدیث، 1376 ش، چاپ اول، ص151، ح3311