حرم حضرت عباس علیه السلام

اين حرم در فاصله سيصد مترى سمت شرقى حرم مطهر امام حسين (ع) قرار دارد و اين مرقد حضرت ابوالفضل العباس (ع) چهارمين فرزند اميرالمومنين (ع) و بزرگترين پسر ام البنين كه ملقب به ساقى، قمر بنى هاشم و پرچم‌دار امام حسين (ع) است.

قبيله بنى اسد پس از دفن امام حسين (ع) اقدام به دفن ساير شهدا و پس از آن اقدام به دفن حضرت ابوالفضل (ع) درهمان مكانى كردند كه آن حضرت به شهادت رسيده بود.

الف. تاريخچه حرم مطهر ابوالفضل (ع)

مرقد مطهر حضرت ابوالفضل (ع) هميشه مورد احترام و تقدير شيعيان بود و بنظر مى‌رسد كه ساختمان فعلى حرم را (محمد حسين صدر اعظم اصفهانى) در سال 1246 ه ق بنا كرده باشد.

در دوره‌هاى گذشته، اغلب كسانى كه به ساخت مرقد امام حسين (ع) همت گماشته‌اند، به ساخت مرقد حضرت ابوالفضل (ع) نيز اهتمام نموده‌اند. در سال 271 ه ق و در روزگار عضد الدوله بويه ساختمان مرقد بنا شد ودر سال 1032 ه ق شاه طهماسب صفوى دستور داد كه گنبد حرم او را كاشيكارى كنند و پنجره‌اى بر روى صندوق آن نصب كنند و رواق و صحن آن حضرت را سروسامانى داد و آن را با فرشهاى گرانبها آراست. پس از او شاه صفى دستور داد كه چهار گلدسته در چهار طرف صحن بسازند. در سال 1047 ه ق عثمانى‌ها به كربلا حمله كردند واهالى به حرم مطهر ابوالفضل (ع) پناهنده و جنگ سختى بين آنان و سربازان عثمانى رخ داد و عاقبت عثمانى‌ها پيروز شدند و حرم را غارت كردند. در سال 1155 ه ق نادر شاه هداياى گرانبهائى به حرم مطهر ابوالفضل (ع) هديه كرد و در سال 1172 ه ق وزير نادرشاه صندوق قبر شريف را تعويض‌كرد و رواق‌ها را بازسازى كرده چلچراغى براى روشنايى حرم مطهر اهداكرد.

در سال 1216 ه ق پس از غارت حرم مطهر بوسيله وهابى‌ها، فتحعلى شاه قاجار دستور بازسازى حرم وكاشيكارى گنبد آن را صادر كرد و پس از او محمد شاه قاجار پنجره‌اى نقره‌اى بر روى ضريح آن حضرت قرار داد.

در سال 1259 ه ق سلطان أود هندوستان كه نامش محمدعلى شاه بن سلطان ماجد على شاه بود اقدام به تعمير و بازسازى حرم مطهر ابوالفضل (ع) نمود.

در سال 1263 ه ق سلطان عبدالمجيد خان عثمانى دو شمعدان بزرگ كه با ورق‌هايى از طلا مزين شده بود به حرم مطهر هديه كرد و اين دو شمعدان تا كنون باقى مانده است.

در سال 1266 ه ق سلطان عبدالمجيد عثمانى اقدام به بازسازى و تعمير حرم مطهر نمود و در همان سال مادر سلطان عبدالمجيد مذكور پرده‌هاى بسيار گرانبهايى هديه حرم مطهر نمود و همچنين نواب بهراء از حكمرانان هندوستان اقدام به تجديد بناى سقف ضريح با چوبهاى گران قيمت نمود و شخصى به نام ميرزا محمد باقر راجه مسؤول اين كار گرديد.

در قرن سيزدهم هجرى محمد شاه قاجار اقدام به نصب ضريح نقره‌اى در حرم مطهر ابوالفضل (ع) كرد وحاج عبدالهادى استرآبادى را مسؤول اين كار نمود.

در سال 1355 ه ق سيد مرتضى توليت آستانه حرم ابوالفضل (ع) اقدام به نصب در نقره‌اى در ايوان طلا نمود و در دو سوى لنگه‌هاى در دوبيت از شيخ يعقوبى را نوشت. در سال 1375 ه ق گنبد مرقد مطهر طلاكارى شد و درآن هنگام سيد محسن حكيم دستور ساخت ضريحى طلايى را داد تا در اصفهان ساخته شود، ضريح مذكور پس از ساخته شدن، طى مراسم با شكوهى از شهرهاى مرزى ايران و عراق عبوركرده وارد شهر كربلا شد و روى قبر مطهر نصب شد.

روضه شريف

مساحت روضه مطهر بطوركلى بالغ بر 4370 متر مربع است و زمين آن سنگ‌كارى شده و ديوارهاى آن آيينه‌كارى شده است و بر روى قبر مطهر پنجره‌اى نصب شده كه از طلا و نقره ساخته شده است و بر روى گنبد طلايى آيات قرآن نقش بسته و دركنارآن دو گلدسته و يك ساعت بزرگ نصب شده است.

رواق‌ها

اطراف روضه مطهر چهار رواق بزرگ كاشيكارى و آيينه‌كارى شده قرار دارند كه عبارتند از:

رواق شمالى

اين رواق قبلًا با ديوارى از دو رواق شرقى و غربى جدا مى‌شد كه درحال حاضر اين ديوار برداشته شده است. درگوشه شمالى اين رواق اتاقى قرار دارد كه در آن نقره‌اى است و منتهى به راهروى زير زمينى مى‌گردد كه به قبر مطهر ابوالفضل (ع) مى‌رسد وگويند كه اين مكان بر رودخانه علقمى مشرف بوده است. اتاق ديگرى كنار اين اتاق قراردارد كه مقبره خاندان (آل النواب) است و دركنارآن كتابخانه حرم مطهر ابوالفضل (ع) واقع شده است و همچنين در اين رواق قبور بسيارى از بزرگان و علما قرار دارد كه از آنجمله است مقبره علامه سيد كاظم بهبهانى كه در زاويه شمال شرقى روضه قرار دارد در گوشه غربى اين رواق درگذشته چاهى قرار داشت كه ازآن آب كشيده و مخازن موجود را پر مى‌كرده‌اند و با همت شخصى به نام (حاج رئيس) كه وزير شيخ خزعل حكمران خوزستان بود، موتورى با قدرت پنج اسب بخار خريدارى و بر روى رودخانه حسينيه نصب شد و با لوله كشى توانست آب را به دو حرم مطهر برساند و بدينگونه بود كه چاه مذكور و حوض آن پر شد و اكنون اثرى از آنها برجاى نمانده است. در سال 1367 ه ق ديوار حد فاصل رواق شمالى و حرم برداشته شد.

رواق غربى

دو در دارد كه يكى از درها (باب الرواق) نام دارد و به صحن شريف باز مى‌شود و دركنارآن كفشدارى شيخ محمود كشوان قرار دارد و در دوم معروف‌ به (باب المراد) است كه درگوشه شمال غربى قرار دارد و در سال 1942 م افتتاح شد.

رواق شرقى

در اين رواق قبر تعدادى از خادمان حرم از خاندان آل طعمه وآل ضياء الدين قرار دارد.

رواق جنوبى

اين رواق از طريق سه در به ايوان طلا متصل مى‌گردد، در اول از جهت شرق به كشيك خانه مشرف است و در دوم كه در ايوان طلا است و در سوم نيز مشرف بركشيك خانه است و در سال 1367 ه ق حاج حسين حجار باشى تقبل كرد كه از سنگهاى باقيمانده از تعميركاخ گلستان در ايران زمين روضه حرم مطهر ابوالفضل (ع) را سنگ فرش نمايد و هزينه اين كار درآن روزگار بيش از پانزده هزار تومان و در حدود 1100 دينار عراقى بود.

ايوان طلا

ايوانى است كه در مقدمه حرم مطهر قرار دارد و بر صحن مشرف است و مساحت آن حدود 320 متر است و با آجرهاى مسى آبكارى و با طلا مزين شده است. ايوان مذكور در دوران پادشاهى سلطان عبدالحميد عثمانى تا ارتفاع دو متر طلاكارى شد و سپس در سال 1309 ه ق (احترام الدوله) همسر ناصرالدين شاه قاجار دو طرف در موجود در ايوان طلا را طلاكارى كرد وسپس يكى از پادشاهان هندى به نام أكمل آصف محمد على شاه لكنهورى بخشهاى باقيمانده را طلاكارى كرد. در وسط اين ايوان درى نقره‌اى به طول 3 متر وعرض 2 متر قرار گرفته است‌

كه آن را رجب على طلافروش فرزند فتح الله شوشترى در سال 1355 ه ق ساخته است. ايوان طلا شش كفشدارى دارد.

صحن شريف

مساحت كلى صحن شريف 9300 متر مربع است و چهار ايوان وسيع دارد كه از همه طرف حرم مطهر را در برگرفته است و درآنها مقرنس‌كاريها و طاقهاى هندسى زيبايى وجود دارد و ايوانهاى مذكور عبارتند از: ايوان بالاسر: در غرب صحن شريف قرار دارد و بر بالاى آن كتبيه‌اى وجود دارد كه اين آيه برآن نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّاباً و در وسط ايوان كتيبه‌اى است كه مطالبى به فارسى بر روى آن نوشته شده است و قابل ذكر است كه دراويش صوفيه در دهه اول محرم هر سال اين ايوان را سياه پوش كرده و شمشيرها وكشكول‌هاى خود را در داخل آن آويزان كرده به عزادارى مى‌پرداختند به اين دراويش، دراويش صحن عباس (ع) مى‌گفتند تا بتوانند آنها را از دراويش صحن امام حسين (ع) متمايز كنند.

ايوان شرقى

اين ايوان در سمت شرقى صحن شريف قرار دارد و باب الرضا (العلقمى) درآن قرار دارد و دربالاى آن كتيبه‌اى قرار دارد كه در سال 1304 ه ق نصب شده و روى آن سوره الحمد نوشته شده است وكتيبه‌اى نيز در زيرآن قرار دارد كه درآن سوره القدر نوشته شده است كاشيكارى اين ايوان را حاج محمد جعفر نادر توكلى در همان سال بازسازى نموده است‌

ايوان شمالى

كه در بالاى آن كتيبه‌اى است كه تاريخ 1304 ه ق را برخود دارد.

ايوان قبله

اين ايوان در مدخل باب القبله قرار دارد وكتيبه‌اى كه بر روى آن نصب شده تاريخ 1304 ه ق را نشان مى‌دهد و بر بالاى ايوان ساعت بزرگى نصب شده است. در اطراف صحن حجره‌ها و ايوان‌هاى متعددى قرار دارد كه بسيارى از شخصيت‌هاى اسلامى از علما و سلاطين و وزراء درآن به خاك سپرده شده‌اند. صحن مطهر نيز به طرز زيبايى كاشيكارى شده است.

درب هاى صحن شريف

صحن ده در دارد كه عبارتند از: باب الامام الحسن (ع)، باب الامام الحسين (ع) باب صاحب الزمان (ع)، باب موسى بن جعفر (ع)، باب اميرالمؤمنين (ع)، باب على الهادى (ع)، باب الامام الجواد (ع)، باب الرضا (ع) و باب الرسول (ص) كه به باب القبله و باب الفرات نيز معروف است.

1. باب الحسن (ع):

در مذكور در سمت غربى صحن قرار دارد و زوار از طريق اين در به حرم مطهر امام حسين (ع) مشرف مى‌شوند طول اين در 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و بر بالاترين نقطه در از بيرون صحن اين آيه كريمه نقش بسته‌ است‌: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ يَا أيها الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِىِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ

2. باب الحسين (ع):

اين دركنار باب الامام الحسن (ع) قرار دارد، طول آن 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و روى آن اين آيات نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِين‌و بالاى آن لوحه‌اى قراردارد كه بر روى آن نوشته شده است: (السَلامُ عَليكَ يا ساقى عُطاشى كَربلا). 3. باب صاحب الزمان (ع): علت تسميه آن، تبرك به نام امام زمان (ع) است. طول در 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است، بالاى آن اين آيه نقش بسته است‌: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِى لَيْلَهِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَهُ الْقَدْرِ لَيْلَهُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِكَهُ وَالرُّوح.

4. باب موسى ب‌ن جعفر (ع):

اين درگوشه غربى صحن قرار دارد و طول آن بالغ بر 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و بر بالاى آن اين آيات نقش بسته است‌: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّار.

5. باب امير المومنين (ع):

در سمت شرقى صحن قرار دارد و طول آن 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است.

6. باب على الهادى (ع):

درگوشه شمال شرقى صحن قرار دارد و طول آن 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است، اين در به تازگى باز شده است.

7. باب الجواد (ع):

در سمت شمال صحن قرار دارد و طول آن 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و سقفى هلالى شكل و مزين به كاشيكارى دارد كه بالاى آن اين آيات نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاهٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِى زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ كأنها كَوْكَبٌ دُرِّىٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَكَهٍ زَيْتُونَهٍ لا شَرْقِيَّهٍ وَلا غَرْبِيَّهٍ يَكَادُ زَيتُهَا يُضِى‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهدِى اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ويَضرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَىْ‌ءٍ عَلِيمٌ‌.

8. باب الرسول (ص) يا باب القبله:

در سمت جنوبى صحن قرار دارد و بعلت اينكه رو به قبله است به باب القبله مشهور است، طول اين در 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و بالاى آن ساعت بزرگى نصب شده كه زير اين ساعت نوشته شده است: (السلام عليك يا أبا الفضل العباس). در سال 1382 كليدار حرم مطهر ابوالفضل سيد بدرالدين آل ضياء كتابخانه‌اى به نام كتابخانه ابوالفضل العباس را در مدخل‌ اين در بنا كرد و بنا به كوشش تعدادى از علماى فاضل كربلا در اين كتابخانه جلسات فرهنگى در خلال ماه رمضان بر پا مى گرديد.

9. باب العلقم ى‌ا باب الرضا (ع):

در سمت شرقى صحن قرار دارد و در مقابل خيابان معروف العلقمى واقع شده است. در مذكور در سال 1375 ه ق (1956 م) باز شد و بعدها به باب الرضا (ع) معروف شد.

10. باب الفرات:

در سمت شرقى صحن قرار دارد و طول آن 4 متر و عرض آن 3/ 5 متر است و بالاى آن كتيبه‌اى به خط كوفى وجود دارد كه درآن اين آيات نوشته شده است‌: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ألَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ وَ وَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ الَّذِى أَنقَضَ ظَهْرَكَ وَ رَفَعنَا لَكَ ذِكْرَكَ فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَى رَبِّكَ فَارغَبْ‌.

سقا خانه ها

درگذشته دو سقاخانه در حرم مطهر ابوالفضل (ع) وجود داشته است كه اولى در زاويه شرقى صحن و در مقابل مقبره (راجه) قرار داشته و توسط جمعيت (بهره) (فرقه اسماعيليه) بنا شده بود وكنارآن دو نخل خرما و يك درخت سدر قرار داشت، و دومى درگوشه غربى صحن نزديك باب السوق بنا شده بود و دركنارآن دو نخل خرما قرار داشت، متأسفانه هر دوى اين سقاخانه‌ها ويران شده و درحال حاضر هيچ اثرى ازآنها و درختان نخل كنارآنها وجود ندارد.

گنبد مطهر

گنبد حرم مطهر ابوالفضل (ع) 12 متر قطر دارد و شكل آن نيمه‌كروى و نوك‌تيز است وگردنى نسبتاً بلند دارد كه پنجره‌هايى درآن تعبيه شده است و در نماى داخلى گنبد آياتى از قرآن كريم نوشته شده است تاريخ بناى گنبد طوريكه در كناره آن نوشته شده است سال 1305 ه ق است و در سال 1375 ه ق (1955 م) علامه شيخ محمد خطيب در تلگرافى از نخست وزير عراق (دكتر محمد فاضل جمالى) خواست تا دولت عراق اقدام به طلاكارى گنبد مطهر نمايد و دولت نيز اين درخواست را پذيرفت وآن را طلاكارى كرد و برحسب مدارك موجود در اداره اوقاف كربلا تعداد آجرهاى طلاى بكار رفته در اين گنبد بالغ بر 6418 آجر بوده است. ارتفاع گنبد از سطح زمين 39 متر است.

گلدسته ها

در انتهاى ايوان طلا و چسبيده به ديوار روضه شريف دوگلدسته قرار دارند كه قسمت بالايى آنها طلاكارى شده است و تعداد آجرهاى طلايى بكار رفته در آنها 2016 آجر است و نصف باقيمانده گلدسته‌ها كاشيكارى شده است. در زيركاشيكارى‌ها با خط كوفى زيبايى كلمه‌هاى: الله، محمد، رسول وعباس نقش بسته است ارتفاع گلدسته‌ها تا سطح زمين 44 متر است. اين دوگلدسته را محمد حسين صدر اعظم ايران در سال 1221 ه ق بنا كرد وآن را كاشيكارى نمود.

ج. موزه وگنجينه حرم مطهر

گنجينه حرم مطهر قبلًا در اتاقى درگوشه‌اى از رواق جنوبى قرار داشت و درحال حاضر به مقبره آل خيرالدين در صحن شريف منتقل شده است در اين گنجينه آثارگرانبهاى بسيارى وجود دارد كه برآورد ارزش مادى آنها مقدور نيست. از جمله اشياء موجود درآن فرشى بسيار نفيس است كه با نخهاى طلا بافته شده و درآن سنگهاى گرانبها بكار رفته است و دركنارآن فرشهاى مختلف ديگر و لوسترهاى بزرگ و شمشيرهاى منبت‌كارى شده با سنگهاى گرانبها و طلاكارى شده و ساعتهاى ديوارى طلاكارى شده و ساعتهايى ساخته شده از چوب آبنوس وجود دارد و ناوگانى از كشتى‌هاى كوچك زرين و لوح نقاشى سر مطهر امام حسين (ع) كه از ايتاليا آورده شده است و برخى ديگر از آثار موجود در اين گنجينه عبارتند از:

1. دو شمعدان طلايى كه يكى از آنها بزرگ بوده و وزن آن 417 مثقال است و ديگرى متوسط بوده و وزن آن 40 مثقال است.

2. دوشمعدان از جنس طلا و نقره كه وزن هركدام از آنها 15 مثقال است.

3. دو شمعدان نقره‌اى بزرگ كه وزن هركدام از آنها 1800 مثقال است.

4. نود و هفت شمعدان نقره با حجم‌هاى مختلف كه وزن هركدام بين 200 تا 300 مثقال است.

5. سه كف دست طلايى كه يكى 29 مثقال و دوتاى ديگر هر كدام 6 مثقال وزن دارد.

6. سه كف دست نقره‌اى كه يكى 134 مثقال و دوتاى ديگر هر كدام 110 مثقال است.

7. هفتاد و چهار پرده از حرير و مخمل وگلابتون.

8. دوازده پرچم قديمى.

9. شش قبضه شمشير و سپرى قديمى.

10 كمر بندى نقره‌اى و طلاكارى شده‌

11. آينه‌اى از نقره.

12. گردنبندى از نقره به وزن 25 مثقال‌

13. بازوبندهاى طلسم از جنس نقره كه وزن هركدام ازآنها 117 مثقال است.

14. كلاه‌خودهاى نقره‌اى متعدد كه وزن هر كدام 70 مثقال است.

د كتابخانه حرم مطهر

اين كتابخانه شامل قرآن‌هاى خطى بسيار نفيسى است كه تعداد آنها به 109 قرآن خطى بالغ مى‌گردد و يكى از آنها قرآنى منسوب به امام على (ع) مى‌باشد. محتويات اين كتابخانه در ليستى ثبت شده است كه دركتابخانه موزه بغداد قرار دارد. استاد ناصر نقشبندى ذكر مى‌كند كه بين اين آثار خطى سه قرآن بسيار نفيس به خط كوفى وجود دارد. كتابخانه حرم وگنجينه آن در يكجا نگهدارى مى‌شوند.

منبع

راهنماى اماكن زيارتى و سياحتى در عراق ، دکتر احسان مقدس ، نشر مشعر ، تهران ، ص 226