تلخیص المحصل (کتاب)
 | |
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
| موضوع | کلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
|
| |
کتاب «تحصیل المحصل» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی (م، 672 ق)، تلخیص و تحلیل انتقادی کتاب «محصل افکار المتقدمین والمتأخرین من العلماء والحكماء والمتكلمین» نوشته فخر رازی (م، ۶۰۶ ق) می‌باشد.
محتویات
مؤلف
ابوجعفر، محمد بن محمد بن حسن طوسى(طوس 597-653ش، بغداد)، معروف به محقق طوسى و خواجه نصيرالدين طوسى، شاعر، فیلسوف، منجم، متکلم، فقیه و ریاضی دان ایرانی قرن ششم و هفتم قمری. پدرش محمد بن حسن از فقهاى اماميه و محدثان طوس بود. از جمله فعالیتهای قابل توجه ایشان، ساخت رصدخانه با مشورت علمای ریاضی و ماهران نجوم در طرف شمال غربى شهر مراغه در بالاى تپه بلندى كه به زبان آذربايجانى، «رصد داغى» (كوه رصد) مشهور است، که در سال 660ق به پایان رسید. از اساتید ایشان، پدرش فخرالدين محمد بن حسن، نورالدين على بن ابى‌منصور محمد الشيعى، شيخ ابوالسعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانى و برخی از آثار ارزشمند ایشان، تجريد الاعتقاد؛ قواعد العقائد؛ فصول نصيريه؛ تلخیص المحصل؛ رسالة الإمامة يا وجيزه نصيريه می باشد. ایشان در سال 672 ق. در بغداد رحلت نمود و بنا به وصيت خودش در شهر كاظمين مدفون گرديد.
انگیزه تألیف
خواجه نصیرالدین طوسی در مقدمه خود، علت تألیف کتاب را این گونه بیان می‌کند: «در این زمان از کتب اصولی که بین مردم متداول است جز کتاب المحصل کتابی در دست نیست و آن نیز برخلاف نامش مشتمل بر غث و سمین بسیار می‌باشد. خواستم که آنرا از زوائد خالی و مهذب نمایم و آنچه بحث در آن واجب است ذکر کنم، اگرچه عده‌ای از افاضل بر این کتاب شروحی نوشته‌اند و برای توضیح و تبیین مطالب آن جهد و کوشش فراوانی کرده‌اند، لیکن هیچ یک چنانکه باید موفق نگشته و از عهده آن چنانکه قاعده انصاف است برنیامده‌اند».
معرفى اجمالى كتاب
كتاب حاضر چنان كه از اسمش پیدا است، تلخیص و تحلیل انتقادى كتاب المحصل افكار المتقدّمین والمتأخرین من العلماء والحكماء والمتكلمین نوشته فخرالدین محمد بن عمر رازى، معروف به امام فخر رازى (م 606 ق) است.
این كتاب مورد توجه دانشمندانى همچون: قطب الدین مصرى شاگرد فخررازى، نجم الدین دبیران كاتبى قزوینى، ابن كمونه بغدادى، ابن خلدون تونسى و خواجه نصیرالدین طوسى قرار گرفته و براى آن شرح و حواشى و منتخبات و نقد و تلخیص نوشته اند.
خواجه در این تلخیص خواسته است هم پرده از روى دشواری‌هاى كتاب بردارد و هم خللى كه در شبهات آن است، آشكار سازد.
محتوای کتاب
کتاب به طور کلی به چهار رکن و هر رکن گاه به اقسام و مسائلی تقسیم می‌شود که در ذیل می‌آید:
الرکن الاول:
فی المقدمات: مولف در این رکن ۳ مقدمه بیان می‌کند. مقدمه اول در بیان علوم بدیهیه و مباحث مربوط به آن می‌باشد. مقدمه دوم در موردنظر و احکام آن می‌باشد. در مقدمه سوم مولف به دلیل و اقسام آن می‌پردازد. او دلیل را به ادله نقلیه و عقلیه و مرکب از این دو تقسیم می‌کند و استدلال را تقسیم می‌کند به قیاس،استقراء و تمثیل. سپس در توضیح هریک از آنها و اینکه کدام یک از آنها افاده علم می‌کند سخن می‌گوید.
الرکن الثانی:
فی تقسیم المعلومات: مولف حول موجودات، معدوم و حال بحث می‌کند. او موجودات را در تقسیمی به واجب و ممکن تقسیم کرده و خواص واجب لذاته و ممکن لذاته را طی مسائلی بیان می‌کند. او در تقسیمی دیگر موجودات را به قدیم و محدث تقسیم کرده و محدث را به عرض و جوهر تقسیم می‌کند. او اعراض را به دو قسمت اصلی تقسیم می‌کند: الاعراض فی غیر الحی و الاعراض التی لا یتصف بها غیر الحی و هرکدام از این دو را هم به اقسامی دیگر تقسیم کرده و احکام هریک ازآنها و احکام کلی اعراض را بیان می‌کند. او اجسام را به جواهر فلکیه و عنصریه و مرکبات تقسیم می‌کند و ملائکه و جن را از جواهر مجرده می‌داند. و در خاتمه این رکن بحث می‌کند از احکام موجودات که عبارت است از مباحث وحدت و کثرت و علت و معلول.
الرکن الثالث:
فی الالهیات: مولف مباحث الهیات را به چهار قسم تقسیم می‌کند. قسم اول در بیان ذات خداوند و اثبات وجود باری تعالی می‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث می‌کند از صفات سلبیه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتیه او سخن می‌گوید. در قسم ثالث مولف بحث می‌کند از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات می‌کند حسن و قبح عقلی را و اینکه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء باری تعالی بحث می‌کند.
الرکن الرابع:
فی السمعیات: مولف بعضی از مباحث اعتقادی را از سمعیات شمرده و در چهار قسم آنها را بیان کرده است (البته باید توجه داشت که تقسیم بندی ابواب کتاب از فخر رازی است)
القسم الاول فی النبوات: مولف در این مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت،عصمت انبیاء علیه‌السّلام و افضلیت انبیاء از ملائکة بحث می‌کند.
القسم الثانی فی المعاد: در این مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعید بحث می‌شود.
القسم الثالث فی الاسماء و الاحکام: مولف در این مبحث از ایمان و کفر و مسائل مربوط به این دو بحث می‌کند.
القسم الرابع فی الامامة: مولف در این مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بیان کرده سپس فرق مختلف شیعه را به امامیه،کیسانیه،زیدیه و غلاة تقسیم کرده و عقائد آنها را بیان می‌کند. او فرق مختلف کیسانیه و زیدیه را شمرده و عقائد هریک از آنها را بیان می‌کند و در پایان مبحثی را اختصاص می‌دهد به مذهب امامیه و شرح عقائد و اثبات حقانیت آن.
ویژگیهای کتاب
۱- انصاف و عدم تعصب در نقل و نقد آراء فخر رازی: مولف در توضیح آراء فخر رازی تمام انصاف را مراعات کرده و با تعصب مطالب او را نقد نمی‌کند. بلکه او خود در مقدمه کتاب می‌گوید «ان جماعة من الافاضل عمدوا الی شرح هذا الکتاب و توضیح غوامضه و جماعة اخری ردوا علی قواعده و جرحوها و لکن اکثرهم حادوا عن طریق الانصاف و لم تسلم احکامهم من الهوی و التجنی».
۲- مقبول بودن کتاب در نزد غیر شیعه: مولف همچنانکه گفته شد مطالب فخر رازی را به دور از تعصب توضیح و نقد می‌کند بلکه در توضیح کلامات ایشان کمال سعی را مبذول می‌دارد، از این رو این کتاب در نزد اهل تسنن کتاب مقبولی به حساب می‌آید و چنانکه خواهد آمد اکثر شروح این کتاب از جانب اهل تسنن می‌باشد.
۳- غلبه جنبه کلامی مولف بر جهات فلسفی او: از آنجا که فخر رازی از متکلمین محسوب می‌شود و آراء و عقائد متکلمین در موارد عدیده‌ای مخالف آراء فلاسفه است، مولف که جنبه فلسفی اش غالب بر جنبه کلامی اوست، در مسائل مختلف صرفا به توضیح و تفصیل کلام فخر رازی اکتفاء می‌کند. مثلا ذیل قاعده الواحد، فخر رازی می‌گوید «العلة الواحدة یجوز ان یصدر عنها اکثر من معلول واحد»
خواجه تنها به شرح قول فخر اکتفاء کرده بدون اینکه قول حکماء را اثبات کند و ذیل اعاده معدوم، فخر رازی می‌گوید «اعادة المعدوم عند اصحابنا جائزة»
و خواجه صرفا به این کلام اکتفاء می‌کند که «القول بالاعادة لا یصح الامع القول بان المعدوم شی ء ثابت حتی یزول عنه العدم تارة و الوجود اخری».
مولف در مبحث امامت، تنها به معرفی فخر رازی از شیعه امامیه اکتفاء می‌کند و فقط قضیه بداء و تقیه را که فخر به شیعه امامیه نسبت داده توضیح می‌دهد.
۴- حجت نبودن خبر واحد: یکی از بحثهای اصول فقه حجیت و عدم حجیت خبر واحد می‌باشد.
قدماء شیعه همچون ابن قبه،شیخ مفید و سید مرتضی قائلند که خبر واحد حجت نمی‌باشد. اما شیخ طوسی ادعای اجماع کرده است که خبر واحد حجت است. خواجه نصیر الدین طوسی در مبحث امامت می‌گوید منشا انتساب اعتقاد به بداء به شیعه امامیه کلامی است از امام صادق علیه‌السّلام که ابتداء اسماعیل را جانشین خود قرار داده بود. سپس حضرت موسی بن جعفر علیه‌السّلام را به جانشینی برگزید و وقتی سؤال از علت آن کردند جواب داد: بدا لله فی امر اسماعیل. خواجه در رد این انتساب می‌گوید «و هذه روایة و عندهم (شیعه امامیه) ان الخبر الواحد لا یوجب علما و لا عمدا».
شروح کتاب
برای این کتاب شروح و حواشی متعددی نوشته شده است که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
۱-انتخاب تلخیص المحصل : این کتاب در واقع تلخیص تلخیص و شرح آن می‌باشد که توسط عز الدولة سعد بن منصور ابن سعد بن حسن بن هبة الله بن کمونه بغدادی، نوشته شده است.
۲- [۱]شرح تلخیص المحصل ابو حامد احمد بن علی بن شبلی.
۳- شرح تلخیص المحصل عصام الدین ابراهیم بن عربشاه اسفراینی.
متن کتاب تلخيص المحصل
منابع
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی/ نویسنده: محمدرضا ضمیری
