الذریعة الی اصول الشریعة (کتاب)
مؤلف
ابو القاسم، على بن حسين موسوى، معروف به سيد مرتضى علم الهدى (355 - 436 هجرى قمرى).
موضوع
اين كتاب در اصول فقه نوشته شده و داراى 14 باب است. هر باب نيز مشتمل بر چندين فصل مى‌باشد.
اهميت كتاب
اين كتاب از دو جهت بسيار حائز اهميت است: 1 - از اين جهت كه اولين كتاب كامل در اصول فقه شيعه اماميه است و قبل از تأليف اين كتاب، كتاب كاملى در اصول فقه اماميه - خصوصا با روشى كه در اين كتاب به كار برده شده - در دست نيست. بنابراين كتاب «الذريعة» را بايد مهمترين و قديمى‌ترين منبع اصول فقه شيعه اماميه دانست. سيد مرتضى در اين كتاب علاوه بر نظريات بزرگان شيعه، آراء برخى علماى اهل سنت همچون «ابوحنيفه» و «شافعى» و «جبائيان» و امثال آنان را هم نقل كرده است. ايشان در هر مسأله از مسائل علم اصول - مانند ساير علوم - داراى نظرى متين و رأيى وزين است و بايد تأليف اين كتاب را مبدأ تاريخ استقلال علم اصول شيعه اماميه دانست. 2 - سيد مرتضى در اين كتاب - چنانكه خود در مقدمه مى‌گويد - مسائل اصول فقه را از مسائل اصول دين جدا كرده، در حالى كه در كتابهاى قبل از آن، مسائل اصول فقه و اصول دين با يكديگر خلط مى‌شده است.
روش تأليف
سيد مرتضى در اين كتاب، در هر مسأله آراء دانشمندان عامه را نقل كرده و ادله ايشان را به تفصيل ذكر مى‌كند و در مقام نقد بر آمده و سپس مختار خود را با تحقيقى كافى و كامل اثبات مى‌كند. در برخى موارد نيز نظر بعضى از اهل سنت را صحيح دانسته و ادله آن را تأييد كرده، يا ادله جديدى براى آن اقامه مى‌كند. او تمام مسائل علم اصول را چنانكه در كتب عامه مطرح است - و شايد به همان ترتيب - طرح كرده و آن طور كه شايسته است و مذهب اماميه اقتضا دارد درباره آنها بحث و تحقيق كرده و حتى در اطراف مسائلى مثل قياس كه حجيت آنها بر خلاف نظر شيعه اماميه است به تفصيل سخن رانده و ادله مخالف و مقتضاى مذهب را آنچنان كه شايسته بوده بيان كرده است. ارزش آراء سيد مرتضى تأثير آراء سيد مرتضى در نظرات دانشمندان پس از او به خوبى در تأليفات آنان مشهود است. در بسيارى از مسائل آراء او در كتب نقل شده و در بسيارى موارد عين عبارات او را نقل كرده‌اند. «عدة الأصول» شيخ طوسى كه يكى از مهمترين منابع و اصول شيعه اماميه است غالبا نظرات و استدلالهاى سيد مرتضى را ذكر كرده و در بيشتر موارد همان تعبيرات را نيز با كمى اختلاف بكار برده است. آراء سيد مرتضى برخى آراء سيد مرتضى بدين قرار است: 1 - سيد مرتضى در باب «استعمال لفظ در بيشتر از يك معنى» به جواز قائل است. 2 - يكى از علائم حقيقت را مجرد استعمال مى‌داند. 3 - كفار را هم مانند مسلمانان به فروع مكلف مى‌داند همان طور كه به اصول مكلفند. 4 - مقدمه واجب را به قول مطلق واجب مى‌داند. 5 - قضاء را تابع اداء نمى‌داند. 6 - تأخير بيان از وقت حاجت را با وجود مصلحت صحيح مى‌داند. 7 - قائل به مفهوم براى شرط و غايت نيست. 8 - تعبد به خبر واحد را عقلا جائز دانسته و شرعا غير واقع مى‌داند. 9 - اجماع دخولى را حجت مى‌داند. 10 - رجوع عامى به مفتى را به اجماع امت واجب دانسته است. 11 - اصل در چيزها را اباحه مى‌داند. 12 - استصحاب حال را حجت نمى‌داند.
نسخه‌هاى كتاب
1 - نسخه‌اى در كتابخانه آستان قدس رضوى كه به خط على بن احمد حسينى مدنى احسائى است.
2 - نسخه‌اى در كتابخانه دانشگاه تهران كه به خط ابن محمد صادق شريف مى‌باشد و تاريخ نگارش آن 1238 هجرى است.
منابع
نرم افزا اصول فقه، مرکز نور.
