انوار الملکوت فی شرح الیاقوت (کتاب)
 | |
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | کلام شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقیق و تصحیح | محمد نجمی زنجانی |
|
| |
«أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت» تألیف علامه حلى (م، ۷۲۶ ق) در موضوع علم کلام، مهمترین و مشهورترین شرح بر کتاب «الیاقوت فی علم الکلام» اثر ابراهیم بن نوبخت است؛ به گونه‌ای که خود کتاب «الیاقوت» با شرح علامه حلى معروف شده است.
مؤلف
حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى، مشهور به «علامه حلى» (۶۴۷-۷۲۶ ق)، فقیه و متکلم بزرگ شیعى قرن ۶ و ۷ هجری، در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ ق، در شهر حله عراق به دنیا آمد. از اساتید وی می توان به محقق حلى (دایى علامه) و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
علامه حلی ریاست و مرجعیت شیعه در قرن هفتم هجری را به عهده داشت. او صاحب آثاری در فقه، اصول، کلام و رجال و غیره است. برخی از آثار ارزشمند ایشان عبارتند از: منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، قواعد الاحکام، تهذیب الوصول الی علم الاصول، نهج الحق و کشف الصدق، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، تحریر الأحکام و تذکرة الفقهاء.
مرحوم علامه حلی در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ق، وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نجف اشرف مدفون گردید.
معرفى اجمالى کتاب
«أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت» شرحى بر کتاب «الیاقوت فی علم الکلام» اثر ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت به صورت «قال اقول» است و علامه حلى در سال ۶۸۴ ق. نوشتن این کتاب را به پایان برده است.
کتاب «الیاقوت» از قدیمى‌ترین کتب کلامى شیعه به حساب مى‌آید. البته نام نویسنده کتاب و عصر او به درستى روشن نیست؛ اما علامه حلى در مقدمه شرح خود نام مصنف کتاب را ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت ذکر کرده و صاحب «ریاض العلماء»، نام او را اسماعیل بن اسحاق بن ابوسهل بن نوبخت دانسته است. علامه حلی متن کتاب را چنین معرفى مى‌کند «و قد صنف شیخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت قدس‌الله‌روحه‌الزکیه و نفسه العلیه مختصرا سماه الیاقوت قد احتوى من المسائل على اشرفها و اعلاها و من المباحث على اجلها و اسناها الا انه صغیر الحجم کثیر العلم مستصعب على الفهم فی غایة الایجاز و الاختصار بحیث یعجز عن تفهمه اکثر النظار».
علامه در این کتاب در اغلب موارد، عقاید نوبختى را مى پذیرد و آنها را تقویت مى کند و تنها در موارد معدودى با نوبختى اختلاف نظر دارد؛ مثلاً در این مسئله که عالم ابدى نیست، دلیل نوبختى را کافى نمى داند و خود دلیل دیگرى مى آورد و یا اینکه وجود را عین ماهیت مى داند، نمى پذیرد.
محتوای کتاب
علامه حلى مجموع مطالب را در ۱۵ مقصد بیان نموده که ۴ مقصد آن به امور عامه اختصاص دارد و ۱۱ مقصد مربوط به الهیات مى‌شود. بخشهای کتاب عبارتند از:
- المقصد الاول فی النظر و ما یتصل به: مؤلف طى ۱۳ مسأله مباحث مربوط به نظر، دلیل و علم را مورد بحث قرار مى‌دهد.
- المقصد الثانى فی تعریف الجوهر و العرض و الجسم: مؤلف در این مقصد، جوهر، عرض، جسم، حرکة و سکون را تعریف کرده و جواز خلاء را اثبات مى‌کند. این مقصد شامل ۱۰ مسأله مى‌باشد.
- المقصد الثالث فی احکام الجواهر و الاعراض: مؤلف طى ۴ مسأله مباحثى؛ همچون حدوث اجسام، ابطال تسلسل و حدوث عالم را در ذیل این مقصد بیان مى‌کند.
- المقصد الرابع فی الموجودات: در این مقصد مباحثى که مربوط به موجودات است، بیان مى‌شود. مؤلف طى ۷ مسأله مباحث وجود و ماهیت، اقسام موجودات، خواص واجب لذاته و خواص ممکن لذاته را بیان مى‌کند.
- المقصد الخامس فی اثبات الصانع و توحیده و احکام صفاته: مؤلف در این مقصد ابتدا وجود خداوند را و سپس صفات ثبوتیۀ بارى تعالى را اثبات مى‌کند. بعد از آن بحث مى‌کند از صفات سلبیه خداوند عز و جل که مجموعا ۱۹ مسأله مى‌باشد که بعضى از مسائل به مباحثى تقسیم مى‌شود.
- المقصد السادس فی استناد صفاته الى وجوبه تعالى: مؤلف در این مقصد ابتداء اثبات مى‌کند وجوب خداوند را و بعضى از صفات سلبیه را ارجاع مى‌دهد به وجوب حضرت حق جلّ جلاله و اثبات مى‌کند جواز ابتهاج خداوند را به ذاتش که مجموعا در ۵ مسأله بیان شده است.
- المقصد السابع فی العدل: مؤلف در این مقصد طى ۵ مسأله عدالت خداوند را اثبات مى‌کند.
- المقصد الثامن فی الآلام و الاعواض: مؤلف در این مقصد که از ۸ مسأله تشکیل یافته، مباحث مربوط به الآم و أعواض را مورد بحث قرار مى‌دهد.
- المقصد التاسع فی افعال القلوب و نظائرها: این مقصد شامل مباحث کلى حول علم، اختلاف علوم، اراده، لذت و ألم، ماهیت قدرت، متعلق قدرت و... مى‌باشد که مؤلف در ۱۲ مسأله آنها را بیان کرده است. هرچند اکثر این مباحث ذیل دیگر فصول به تفصیل بیان شده؛ مثلاً مباحث مربوط به علم و قدرت ذیل علم و قدرت خداوند بحث شده است.
- المقصد العاشر فی التکلیف: مؤلف طى ۴ مسأله بحث مى‌کند، از شروط تکلیف، ماهیت انسان، حسن تکلیف و استحالۀ تکلیف به ما لا یطاق.
- المقصد الحادى عشر فی الالطاف: مؤلف ذیل این مقصد مباحث مربوط به الطاف را در ۵ مسأله بیان مى‌کند و طى ۴ مسأله دیگر صفات ازلیه خداوند را بیان مى‌کند.
- المقصد الثانى عشر فی اعتراضات الخصوم فی التوحید و العدل و الجواب عنها: مؤلف شبهاتى را که حول توحید و عدل خداوند شده در ۶ مسأله بیان کرده به شبهاتى که حول قدرت الهى و سمیع و بصیر بودن او، ارادۀ الهی، ابطال قدیم بودن کلامش، ابطال رؤیت حضرت حق و شبهاتى که حول حسن و قبح مطرح شده است، جواب مى‌دهد.
- المقصد الثالث عشر فی الوعد و الوعید: مؤلف مباحث مربوط به آخرت را در ۱۱ مسأله بیان کرده است.
- المقصد الرابع عشر فی النبوات: مؤلف طى ۲۰ مسأله مباحث مربوط به نبوات را بیان کرده است، الا این که ۶ مسأله از این مسائل هیچ ربطى به نبوت ندارند؛ مثلاً اثبات اعادۀ اجزاء بدن و یا بقاء جواهر و یا آجال و اسعار و ارزاق.
- المقصد الخامس عشر فی الامامة: مؤلف در این مقصد مباحث مربوط به امامت را طى ۱۱ مسأله بیان مى‌کند.
ویژگی‌های کتاب
- احیاء کتاب الیاقوت: کتاب «انوار الملکوت» را مى‌توان احیاءکننده اصلى کتاب «الیاقوت» دانست و همین شرح توجه علماء را به این کتاب افزایش داد. در واقع علامه حلى با این شرح، اصل کتاب را احیاء کرده است و اگر این شرح نبود، امروز اثرى از الیاقوت نبود. چنانکه نه ابن ندیم در فهرستش و نه شیخ طوسى نامى از الیاقوت نمى‌آورند. با این که هر دو این‌ها متأخر از زمان مؤلف مى‌باشند و درصدد بیان کتب بودند.
- حل معضلات متن: در کتب قدیمى مغلق‌نویسى امرى معمول و متداول بود و کتاب الیاقوت در بین آنها از اغلاق بیشترى برخوردار است. چنانکه مؤلف تصریح مى‌کند «الا انه صغیر الحجم کثیر العلم مستصعب على الفهم فی نهایة الایجاز و الاختصار بحیث یعجز عن تفهمه اکثر النظار». اما مؤلف با شرح تمامى نکات مشکل، متن کتاب را از آن اغلاق خارج نموده است، طورى که اگر بدون شرح انوار الملکوت به الیاقوت نگاه شود، اکثر مطالب آن قابل فهم نخواهد بود.
- اضافات و تکملۀ متن: مؤلف تنها به شرح متن اکتفاء نکرده است، بلکه در مواردى که متن نیاز به تکمله داشته، مطالبى را اضافه کرده است. شارح، آراء و اقوالى را که متن بدون بیان قائل آنها مطرح کرده است، بیان مى‌کند. او قائل به آراء و فِرَقى که به این آراء منتسب هستند را، معلوم مى‌کند.
- نقد متن: مؤلف علاوه بر شرح متن، گاه متن را نقد کرده است.
- تبعیت از حکماء: مؤلف گرچه در خیلى از مباحث از آراء متکلمین تبعیت کرده است، مثلاً در تعریف جوهر و عرض و...؛ اما در مواردى از آراء آنها انتقاد کرده و همچون حکماء سخن گفته است.
شروح و خلاصه کتاب
- «اشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت یا شرح انوار الملکوت فی شرح الیاقوت»؛ این کتاب تألیف پسر خواهر علامه حلى به نام سید عمیدالدین، عبدالمطلب بن سید مجدالدین ابى الفوارس محمد بن على اعرجى حسینى حلى (۶۸۱-۷۵۴ق) مى‌باشد. این کتاب -که در واقع نقدى است بر شرح الیاقوت- در زمان حیات علامه حلى نوشته شده است؛ به این صورت که ابتداء مى‌گوید قال مصنف الیاقوت، بعد مى‌گوید قال الشارح، بعد شرح خود را مى‌آورد.
- «منتخب انوار الملکوت فی شرح الیاقوت» از این کتاب اثرى در دست نیست. آقا بزرگ تهرانى در مورد این کتاب مى‌گوید: «منتخب انوار الملکوت فی شرح الیاقوت لبعض الافاضل من الشیعه عدّه بعض تلامیذ المجلسى الثانى مما ینبغى ان یدرج فی البحار کما ذکره فی آخر البحار».
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- مجلۀ الکلام الاسلامى، سال دوم، شمارۀ ۲ و ۳.
- کتابخانه کلام اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
