ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام) (کتاب)
{مشخصات کتاب |عنوان= ترجمه وشرح نهج البلاغه(فیض الاسلام) |تصویر= |نویسنده= سید علی نقی فیض الاسلام |موضوع=ترجمه و شرح نهج البلاغه |زبان=فارسی |تعداد جلد=1 |عنوان افزوده1= |افزوده1= |عنوان افزوده2= |افزوده2= |لینک=متن ترجمه و شرح نهج البلاغه فیض الاسلام }} ترجمه و شرح نهج البلاغه اثر سید علینقی دیباج سدهی اصفهانی ملقب به فیض الاسلام از اولین ترجمه های نهج البلاغه به زبان فارسی روان وسلیس است . این کتاب در شش جزء تدوین یافته که در یک جلد به چاپ رسیده است و تالیف آن در سال 1371قمری مطابق 1331 شمسی به پایان رسیده و بارها به زیور طبع آراسته شده است و عامل بسیار موثری در آشنائی فارسی زبان ها با سخنان امیر المومنین علیه السلام بوده است. وبه زبان های اردو، آلمانی ، فرانسه،روسی و .... ترجمه شده است.
محتویات
شرح حال نویسنده
سید علی نقی اصفهانی آل محمد دیباج معروف به «فیض الاسلام» از عالمان و نویسندگان پرتلاش سده اخیر است. او در سال (1283 ش) در «سده» اصفهان در خانه علم و تقوا و جهاد به دنیا آمد. طبق شجره نامه موجود، ایشان اربعینی بوده یعنی چهل پشت پدری اش به امام علی علیه السلام میرسد که همه از عالمان و مجتهدان عصر خود بودهاند. وی از پنج سالگی تحصیل را آغاز کرد و در جوانی از محضر مراجع و بزرگان جهان تشیع بهره وافر برد. وی صاحب اجازات اجتهاد و روایی ارزشمند از مراجع و محدثان عالی مقام گردید و در راستای تلاش و جهاد علمی خود، سه کتاب عظیم و مقدس؛ قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را ترجمه و شرح نمود. این کار وی موجب آشنایی عموم مردم فارسی زبان با این سه کتاب پرارج شد، به خصوص کتاب شریف نهج البلاغه که تا آن زمان فاقد شرح و ترجمه کامل فارسی بود. فیض الاسلام پس از بازگشت از نجف اشرف در تهران ماندگار شد و به کار نشر و تبلیغ حقایق دینی پرداخت و علاوه بر تلاش علمی و قلمی، در کنار روحانیت متعهد و انقلابی به بیدارگری پرداخت و به همین جهت مدتی گرفتار زندان رژیم طاغوت گردید.
تحصیلات
سید علی نقی در خانواده ای سرشار از علم و معنویت از پنج سالگی مقدمات علوم دینی را نزد برادر بزرگتر خود، سید غیاث الدین که مردی فاضل، خطیب و اندیشمند بود فراگرفت. وی سپس برای سیراب شدن از علوم آل محمد علیهم السلام و با کمک برادر خود، از اصفهان به تهران، مشهد مقدس و نجف اشرف هجرت کرد و بهترین روزهای عمر را با شور و عشق و اخلاص به فراگیری معارف و احکام مقدس اسلام و مذهب شریف اهل بیت علیهم السلام سپری میکرد. سید علی نقی جوان، باتلاش و جدیت فراوان به ویژه در نجف اشرف دانش و معنویت را از محضر استادان بزرگی چون آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمدکاظم شیرازی، شیخ علی اکبر نهاوندی و شیخ عباس قمی خوشه چینی کرد و در همان جا موفق به نگارش کتاب «الافاضات الغرویه فی الاصول الفقهیه» در دو جلد شد. از کارهای بزرگ علمی و فرهنگی وی چنین برمیآید که در اغلب علوم دینی متبحر و صاحب نظر بوده و این حقیقت روشن از لابلای آثار وی مشاهده می شود.
آثارو تالیفات
آثار و نوشتههای چاپ شده فیض الاسلام عبارت است از:
1.ترجمه و خلاصه التفسیر قرآن عظیم؛ در 1671 صفحه.
2.الثقلان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر سوره مبارکه فاتحه الکتاب.
3.ترجمه و شرح نهج البلاغه؛
4.ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه؛ در یک جلد که در پسین روز شنبه پنجم ماه مبارک رمضان سال (1376 هـ.ق) پایان یافته است.
5.بنادر البحار؛ که شرح، ترجمه و تحقیق بیست و پنج جلد بحارالانوار علامه محمدباقر مجلسی است.
6.اشارات الرضویه؛
7.الافاضات الغرویه فی اصول الفقهیه؛ در دو مجلد. که در سال (1352 هـ.ق) در نجف اشرف به رشته تحریر درآمده است.
8.خاتون دو سرا سیدتنا زینب الکبری؛
9.چراغ راه؛ که در اثبات معراج پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و رد شبهات مخالفان به نگارش درآمده است.
10.پاسخ نامه ازگلی؛ که در اثبات رجعت و پاسخ اجمالی به انحرافات و شبهات شریعت سنگلجی است. وی در مقدمه کتاب «رهبر گمشدگان می نویسد: این کتاب قریب پنج سال قبل از رهبر گمشدگان تألیف شده است. (یعنی حدود سال 1354 هـ.ق).
11.رهبر گمشدگان؛ که در اثبات رجعت و پاسخ مفصل و مستدل به شبهات شریعت سنگلجی است. نگارش این کتاب در تهران و در شب بیست و هشتم محرم سال (1359 هـ.ق) به پایان رسیده است.
12.مسئله رجعت؛
13.قفل دهن شیطان.[۱]
فیض الاسلام و نهج البلاغه
مرحوم فیض الاسلام بنیانگذار مکتب ترویج و تمسک به کتاب گرانسنگ نهج البلاغه در عصر حاضر و به ویژه در میان عامه مردم روزگار ماست . نقش و اهمیت این مترجم بزرگ در شناساندن نهج البلاغه به نسل معاصر خود فراموش نشدنی است.[۲]
وی درباره انگيزه اين ترجمه در ديباچه كتاب بيان مىدارد: «از سالهاى دراز اين كتاب مقدّس مورد مطالعه اين بنده بوده، روز به روز شوقم به خواندن و انديشه در آن زيادتر مىشد، گويا چيزى نمىديدم؛ مگر كتاب نهجالبلاغه و سخنى نمىشنيدم؛ مگر فرمايشهاى اميرالمؤمنين علىّ(عليهالسّلام) و هر گاه با فضلا و دانشمندان ملاقاتى پيش مىآمد، قبل از شروع به هر سخن، در باب عظمت و بزرگى نهجالبلاغه سخن گفته به آنان يادآورى مىنمودم كه سيّد شريف رضى(رحمهاللّه) يكى از شاهكارهاى تأليف را در اين كتاب بكار برده؛ زيرا با اين كه اميرالمؤمنين (عليهالسّلام) را كلام غير فصيح و غير بليغ نيست، در ميان كلماتش نيكوترين سخنان را انتخاب نموده، الْأَفْصَحُ فالأَفْصَح و الأَبْلَغُ فالأَبْلَغُ را اثبات و اين نكته را كاملا رعايت كرده است، و گاهى در بعضى از مجالس دينى و مذهبى پارهاى از كلمات اين كتاب را خوانده و معنى آن را بيان مىكردم، شنوندگان به شگفت آمده مىگفتند، اگر علماء و رجال دينى ترجمه فرمايشهاى امام علىّ(عليهالسّلام) را در كتاب نهجالبلاغه، به طورى كه در خور فهم هر فارسى زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهرهمند مىشدند، و ليكن افسوس كه از ترجمه و شرحهايى كه در دسترس است، چنان كه بايد استفاده نمىشود، بنابراين بر نگارنده واجب شد كه دست از هر كار بردارم (حتّى از ترجمه و تفسير قرآن كريم كه از مدّتى به نوشتن آن مشغول بوده، براى اتمام آن سعى و كوشش بسيار داشتم) و اين كتاب جليل را به زبان فارسى سليس و روان ترجمه نموده و كلمات و جملاتى كه محتاج به شرح باشد، ميان دو خطّ قوسى به اجمال و اختصار بيان نمايم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته، همه از آن بهرهمند گردند».[۳]
و در پایان کتاب خطاب به نویسندگان و گویندگان متذکر می شود:«.... از ده سال پیش نگارنده تمام اوقات شبانه روزی خود را برای تدوین و ترجمه و شرح نهج البلاغه به کار بردم و کتاب مختصر و مفید حاضر را پس از مراجعه به تمام شروح عربی و فارسی ( مانند شرح ابن میثم و ابن ابی الحدید و خوئی و کاشانی و لاهیجانی و قزوینی و دیگر شروح) و کتاب های مشهور در تفسیرو فقه و اخبار و فلسفه و کلام و تاریخ و لغت و رجال آماده ساخته و در کتاب به این سادگی و روانی که خواص و عوام همه استفاده می کنند، [آوردم]. هیچ تصرف در اصل ترجمه عین عبارت عربی نشده و کلیه شروح را که لازم بود با زیاده بر آن دارد، و به این نکته جز علمای اعلام و دانشمندان پی نخواهند برد ...»[۴]
وفات
زندگی سراسر افتخار وی در سوم شعبان (1405 هـ.ق) مطابق با (24 اردیبهشت 1364 هـ.ش) در سن 81 سالگی به سرآمد و پیکر مطهر او در تهران، بهشت زهرا به خاک سپرده شد.[۵]
ساختار کتاب
كتاب، شامل شش جرء است که در یک جلد به چاپ رسیده است (اولین چاپ کتاب به صورت شش جلد مجزا می باشد که در چاپهای بعدی همه در یک جلد چاپ شده است)
جزء اول خود شامل شرح حال مختصر پدر، برادر و مادر نویسنده، ديباچه به قلم نویسنده، شرح حال مؤلف كتاب نهجالبلاغه سيد رضى، دیباچه به قلم سید رضی و ترجمه و شرح خطبه های 1 تا 89.
جزء دوم، شامل ترجمه و شرح خطبه های 90 تا 137.
جزء سوم شامل ترجمه و شرح خطبه های 138 تا 185.
جزء چهارم شامل ترجمه و شرح خطبه های 186 تا پایان بخش خطبه ها.
جزء پنجم شامل ترجمه و شرح نامه.
و جزء ششم شامل ترجمه و شرح كلمات قصار مىباشد.
نویسنده در ابتدای هر جزء مقدمه ای در اهمیت نهج البلاغه و آشنائی عموم مردم با آن آورده است.در پایان جزء ششم مطالب مهمی تحت عنوان"چاره نگرانی امروزه مردم دنیا" بیان داشته و چاره رفع همه گرفتاری ها را در تمسک و عمل به سخنان امیر المومنین علی (ع) دانسته است و در بخشی دیگر خطاب به دانشمندان و نویسندگان و گویندگان مزایا و ویژگی های ترجمه خود را بیان کرده است.[۶]
شیوه کار شارح
مترجمان پرشماری تاکنون به ترجمۀ نهج البلاغه پرداخته اند که هر کدام شیوۀ خاص خود را دارند. از میان مترجمان طراز اول نهج البلاغه، میتوان به فیض الاسلام اشاره کرد. ایشان افزوده هایی در ترجمۀ خود به جهت فهم بیشتر مخاطب اعمال کرده و در مقابل هر جمله و يا لغتى كه احتياج به شرح داشته است، داخل پرانتز اين امر صورت گرفته است و عنوان ترجمه و شرح بر اثر خود گذاشته است. با بررسی و ارزیابی ترجمۀ وی، میتوان گفت افزوده های فیض الاسلام را در سه اصل تصریح، تبیین و شرح کوتاه درون متنی تقسیم بندی می شود.
الف- از نمونه های "تصریح" میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1-تصریح به شأن صدور خطبه ها؛ از آنجا که بیشتر خطابه های امام علی(ع) در موقعیت خاصی گفته شده است لذا آگاهی خواننده و مخاطب از جریان تاریخی و حادثه ای که باعث صدور خطبه گردیده است به درک بیشتر گفتمان یاری میرساند. تصریح به شأن صدور این خطبه ها ، شاخصه ا ی برجسته در ترجمه فیض الاسلام است که سهم زیادی در فهم خطبه توسط مخاطب دارد.
2-تصریح به موضوع نامه ها، خطبه ها و حکمت ها؛ نمونۀ دیگر تصریح در ترجمۀ فیض الاسلام این است که ایشان به موضوع و مضمون نامه ها، خطبه ها و حکمت ها تصریح نموده اند که این امر موجب درک بیشتر مفاهیم و محتوای آنها شده است؛ چرا که در بسیاری موارد اگر به این موضوعات اشاره نشود درک مضمون برای مخاطب دشوار میگردد برای نمونه : امام (ع ) (در اعتماد نداشتن به تدبیر و پایان بینى) فرموده است: »تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِيرِ» (حکمت/22). تصریح فیض الاسلام به موضوع حکمت فوق، موجب تسریع در روند فهم خواننده میگردد و باعث میشود که خواننده بداند محتوای سخن امام(ع) چیست.
3-تصریح به آیات قرآن مرتبط با کلام امام؛ نمونۀ دیگر تصریح در ترجمه، این است که گاهی مترجم، تصریح به ارتباط کلام امام با آیات قرآن نموده است و در واقع آیه ای را که مرتبط با سخن امام است و به صورت تلویحی در کلام امام بازتاب یافته است را بیان میکند.
4-فیض الاسلام به ضرب المثلهایی که در کلام امام (ع) آمده است و نیز به زمان کاربرد آنها در فرهنگ عرب تصریح میکند
5- تصریح واژگان فرهنگ مدار، فیض الاسلام در ترجمۀ واژگانی که از بعد فرهنگی برخوردارند روش ترجمۀ مستقیم است و در عین حال نیز پرانتز باز میکند و به تصریح میپردازد یعنی وی علاوه بر ترجمۀ صرف، در قالب توصیف و تعریف به تصریح میپردازد و واژه های فرهنگ مدار را برای مخاطب توضیح میدهد حال به ذکر شاهدی در این رابطه میپردازیم؛ »كُنْ فِى الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لَا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ وَلَاضَرْعٌ فَيُحْلَبَ» (حکمت/1) در زمان فتنه و تباهکارى مانند ابن اللبون (بچه شتر نر که دو سالش تمام شده و مادرش بچه اى را که پس از آن زائیده شیر مىدهد) باش که نه پشت (توانایی) دارد تا بر آن سوار شوند و نه پستانى که از آن شیر دوشند. واژۀ «ابن اللبون» در کلام امام، واژه ای خاص و دارای بار فرهنگی است که فیض الاسلام آن را در پرانتز توضیح داده است و به ترجمۀ صرف آن اکتفاء نکرده است بلکه همانطور که مشاهده میشود مترجم در ترجمۀ این واژۀ فرهنگ مدار، ابتدا از روش وامگیری استفاده کرده است و سپس در پرانتز به تصریح پرداخته و آن را برای مخاطب شفاف سازی نموده است و در واقع به نوعی آن را معرفی میکند.
6- تصریح مترجم به بعد مکانی؛ اسامی مکان های جغرافیایی که در نهج البلاغه وجود دارد : مترجم به ترجمۀ صرف آنها بسنده ننموده و به بعد مکانی و جغرافیایی آنها تصریح کرده است. مثلا ایشان در پرانتز به تصریح درباره واژۀ صفین، می پردازد: (صفین سرزمینى است در سمت غربى فرات به طرف شام که در آنجا جنگ مشهور بین آن بزرگوار و معاویه واقع شد) (خطبه/2).
7- تصریح به مرجع ضمیر؛ مشخص کردن مرجع ضمیر از جمله موارد تصریح است که نمود بارزی در ترجمۀ فیض الاسلام دارد.
ب- "تبیین" : گاه افزوده های فیض الاسلام در ترجمه، از حد تصریح بالاتر می رود و با شرح هم متفاوت است و به لحاظ حجم هم کمتر از شرح است و در واقع حد وسط میان تصریح و شرح است و نامی که برای این شاخصۀ ترجمه ایشان میتوان نهاد، "تبیین" است.
در اینجا به نمونه ای از آن اشاره میشود:»وَ مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ» (حکمت/1 ) :هر که خودبین باشد خشم کننده بر او بسیار شود )زیرا خودبین مردم را خوار پندارد و به این جهت همه بر او خشمگین گردند). زمانی که خواننده، ترجمه را میخواند اگرچه نکته و واژۀ مبهمی در آن نیست اما چه بسا معنا را چنانکه باید درنیابد و هدف ترجمه که تفهیم مفاهیم دینی است برآورده نگردد، اما آنچه که مترجم در پرانتز آورده، تبیینی است که برای دریافت بیشتر، به مخاطب ارائه نموده است.
ج- "شرح کوتاه درون متنی" :ترجمۀ فیض الاسلام از نهج البلاغه دارای شاخصۀ دیگری میگردد به نام شرح و از آن جهت که شرح ایشان درون متن قرار دارد و نسبت به شروح مفصل، حجم کمتری دارد، عنوان «شرح کوتاه درون متنی» را بر آن نهاده ایم و به دلیل گستردگی آن، از دایرۀ تبیین و تصریح خارج میگردد؛ میتوان گفت که ایشان در شرح کوتاه درون متنی به برخی نکات جانبی و حاشیه ای ورود میکنند. در زیر به نمونه ای از آن اشاره میکنیم: »دَعُونِي وَ الْتَمِسُوا غَيْرِي فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَأَلْوَانٌ» (خطبه/91.) دست از من برداشته دیگرى را بطلبید و او را امیر و خلیفه گردانید، (چون بعد از رحلت رسول خدا(ص( خلفایى که به ناحق روى کار آمدند سنت و سیره او را تغییر داده، بیت المال را از روى عدل و درستى میان رعیت قسمت نکردند، بلکه به دلخواه هر کارى خواستند انجام و عرب را بر عجم و قوى را بر ضعیف ترجیح دادند و عثمان اقارب و خویشاوندش را از بنى امیه بر سائر مردم برترى داد و سالهاى دراز به همین منوال رفتار شد و مردم سنت و سیره رسول اکرم را از یاد بردند، اکنون که آمده بودند با امام(ع) بیعت نمایند منظورشان آن بود که آن حضرت هم به رویه سه خلیفه پیش از خود رفتار کند، پس آن بزرگوار براى اتمام حجت و اینکه بدانند او برخلاف سنت و سیره پیغمبر اکرم کارى انجام ندهد و آنها نقض بیعت خواهند نمود، این سخنان را فرمود، بنابراین درست نیست که گفته شود: اگر آن حضرت از جانب رسول خدا به خلافت نصب گردید و در حقیقت امامت و امارت از آن او و قیام به آن برایش واجب بود، چگونه استعفاء مى نمود. چون امام(ع) مىدانست که بالاخره ایشان دست از عهد و پیمان برداشته و با او همراه نخواهند بود، از این رو مىفرماید) : ما به کارى اقدام مىنماییم که آن را روها و رنگهاى گوناگون است. عبارت «دست از من برداشته دیگرى را بطلبید» به دلیل کلی بودن آن، برای مخاطب، گویا و مفهوم نیست و معنای سخن امام را در نمی یابد و در نتیجه دچار چالش ذهنی میگردد؛ در اینجا مترجم به شرح کوتاهی از سخن امام پرداخته است مزیت این شرح کوتاه درون متنی این است که مترجم اطلاعاتی را از بیرون متن که حول موضوع سخن امام است با ذکر مسائل و اتفاقاتی در آن زمان، ذکر میکند که موجب آگاهی خواننده، اشراف و احاطۀ وی بر کلام امام (ع) میشود و اطلاعاتی را که مترجم در قالب شرح کوتاه درون متنی ارائه میدهد خواننده را از تورق کتاب های تاریخی بی نیاز میسازد.[۷]
مزایا و یژگی های کتاب
1-تقریبا اولین نسخه نهج البلاغه است که بسیار صحیح و با اعراب درستدر دسترس فارسی زبان ها قرار گرفته است.
2-دارای ترجمه و شرح کوتاهی است که برای عموم فارسی زبان ها قابل فهم است.
3-متن عربی و ترجمه فارسی هر دو شماره گذاری شده تا خواننده بتواند بین متن و ترجمه ارتباط برقرار کند.
4-امانت در ترجمه و اضافه و کم نکردن کلمه ای به کلام امیر المومنین (ع).
وضعیت کتاب
انتشار کتاب در شمارگان فوق العاده نشان از اقبال عامه مردم دارد. آن مرحوم در مقدمه یکی از چاپ های ترجمه نهج البلاغه که تاریخ 26/1/1351 در انتهای آن درج شده چنین آورده است: ـ در مدت بیست سال بیش از 950 هزار جلد آن را به چاپ رسانده و در دسترس جهانیان گزاردم». مسلم تاکنون این کتاب ملیون ها بار تجدید چاپ شده و علاقه مندان به نهج البلاغه را بهره مند ساخته است.
پانویس
- ↑ علی نقی فیض الاسلام، دانشنامه اسلامی
- ↑ هادی ربانی ، ساحت فیض (گزارشی از برپایی همایش فیض الاسلام در اصفهان)، مجله علوم حدیث، پاییز 1383، شماره33
- ↑ ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام،ویکی نور
- ↑ متن کتاب
- ↑ علی نقی فیض الاسلام، دانشنامه اسلامی
- ↑ متن کتاب
- ↑ صادق سیاحی؛ محمود آبدانان مهدیزاده؛ معصومه تراوش، تصریح، تبیین و شرح کوتاه درون متنی در ترجمۀ فیض الاسلام از نهج البلاغه، مجله پژوهش نامه نهج البلاغه ، بهار 1396 - شماره 17، ازصفحه 57 تا 73
منابع
- فیض الاسلام اصفهانی، علی نقیاسلامی، بازیابی 10تیر 1397
- صادق سیاحی؛ محمود آبدانان مهدیزاده؛ معصومه تراوش، تصریح، تبیین و شرح کوتاه درون متنی در ترجمۀ فیض الاسلام از نهج البلاغه، مجله: پژوهش نامه نهج البلاغه ، بهار 1396 - شماره 17، ازصفحه 57 تا 73 در دسترس:[.https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1211556 : مجلات تخصصی نور]، بازیابی 10 تیر 1397
- ربانی، هادی، ساحت فیض (گزارشی از برپایی همایش فیض الاسلام در اصفهان)، مجله علوم حدیث، پاییز 1383، شماره33؛ در دسترس در:پایگاه مجلات تخصصی نور ، بازیابی: 10 تیر 1397
- ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام)، نور، بازیابی 10 تیر 1397
- متن و مقدمه کتاب