مجموعه رسائل (کتاب)
معرفى اجمالى
مجموعه رسائل فيض، مجموعه‌اى چهار جلدى است كه هر جلد، تعدادى از مقاله‌هاى فقهى، اصولى، كلامى و اخلاقى ملا محسن فيض كاشانى را در بر دارد.
ساختار
مجلدات چهارگانه كتاب، به ترتيب مشتمل بر 14، 10، 5 و 10 رساله هستند. هر يك از مجلدات با درآمد يا مقدمه‌اى آغاز شده است.
گزارش محتوا
جلد اول، مشتمل بر رساله‌هاى زير است:
1. اصول عقايد دينيه(ترجمة العقائد): رساله‌اى در بيان اصول اعتقادات به زبان فارسى است. فيض، اين رساله را به هشت در تقسيم نموده و هر در را به منزله درى از درهاى بهشت مقرّر داشته است. او، بيشتر، از قرآن و روايات براى اثبات اين اصول كمك گرفته و طريق برهان و عقل را در اين مسير كم‌بهاتر از آن دو براى عوام تلقّى نموده است. مؤلف، «در» اوّل را به هستى خداوند اختصاص داده است. بحث از شفاعت و اينكه چه كسانى توان شفاعت و اجازه آن را دارند كه در رأس همه آنها وجود مبارك پيغمبر اكرم(ص) و اهل بيت طاهرينش مى‌باشند نيز پايان‌بخش رساله مذكور است.
2. شرح صدر: اين رساله، در باب سير و سلوك عرفانى و تفاوت آن با تصوف و صوفى‌گرى است كه در دو مقاله با عناوين ذيل تنظيم شده است:
الف) در بيان شمه‌اى از حال علم و علما؛
ب) در شرح بعضى از احوال پريشانى خود در اين دار ابتلاء.
3. رساله الإنصاف: در اين رساله كه از نوشته‌هاى او در اواخر عمر خويش است، به سير تحوّل و تطوّر فكرى خود در طول عمر عملى خويش اشاره مى‌كند. او در پايان اين رساله، در باره خويش چنين اظهار مى‌دارد: «نه متكلّم و نه متفلسف و نه متصوّفم و نه متكلّف، بلكه مقلّد قرآن و حديث و تابع اهل بيت(ع)[هستم]».
4. ترجمه حديث معلّى بن خنيس: اين رساله فارسى، در واقع بعد از خطبه‌اى كوتاه از اول تا آخر ترجمه روايتى است كه معلّى بن خنيس آن را از امام صادق(ع) طبق آنچه علاّمه مجلسى در صفحه 100 جلد 59«بحار الانوار» آورده، نقل كرده است. اين روايت، در واقع جواب سؤالى است كه معلى بن خنيس از امام(ع) در مورد نوروز فارس‌ها پرسيده است و امام جواب مفصّلى به اين سؤال داده‌اند كه در ادامه، نام تك‌تك روزهاى ماه‌هاى شمسى را بيان نموده و به ذكر خواص آنها پرداخته‌اند. البته اين روايت به لحاظ سندى جزو روايات صحيح نبوده، بلكه در تعارض با روايت ديگرى است كه از امام كاظم(ع) نقل شده كه حضرت، نوروز را به‌كلى زير سؤال برده‌اند كه البته آن روايت نيز از سند صحيحى برخوردار نمى‌باشد.
5. رساله اتتل توته تتل: فيض، در اين رساله فارسى، براى اثبات اين ادّعا كه هر لفظى معنايى خاص دارد و از هيچ لفظى نبايد غفلت نمود شعرى را كه در واقع وصيت پدرى است به پسر خود به زبانى ساده و كودكانه و در عين حال بسيار پر مغز و با مفاهيم بلند، عنوان نموده است.
6. اثبات حركت جوهرى: اثبات حركت جوهرى، رساله مختصرى است كه مرحوم ملا محمد محسن فيض كاشانى آن را به زبان فارسى نوشته است. حركت جوهرى، از ابداعات استاد و ابوالزوجه فيض؛ يعنى صدر المتألهين شيرازى است. فيض، در اين رساله كوشيده است با براهينى چند، اين موضوع را به اثبات برساند. او دو آيه از قرآن كريم را كه گوياى اين مطلب مهم و قطعى مى‌باشند، به‌عنوان شاهد ذكر كرده است. فيض، در نهايت، رساله را با پاسخ به شبهه‌اى كه از اهل حكمت در مورد حركت جوهرى نقل شده به پايان مى‌رساند.
7. تحقيق معنى قابليت: اين رساله فارسى، در واقع، تبيين تفاوت بين خالق و مخلوق است كه مخلوق سر تا پا قابليت است و اين از مهم‌ترين نقاط اختلاف ميان او و خالق اوست. فيض، در اين رساله، براى اثبات مدعاى خود بخش اعظمى را به نقل قول‌هايى از بزرگان اختصاص داده است و حسن ختام آن را روايت مهمى از پيغمبر اكرم(ص) قرار داده است. وى، فلسفه و كلام و ديگر علوم برهانى را ناتوان از تبيين چنين مسئله مهمى‌دانسته و بهترين كار را تمسك به روايات نورانى اهل بيت مى‌داند.
8. پاسخِ پرسش اهل مولتان: در پاسخ به درخواست طايفه‌اى از صوفيان شهر مولتان در حقيقت مذهب اماميه و به جهت هدايت آن قوم نوشته شده است.
9. تفسير آيه‌ى امانت: تفسير آيه‌ى امانت، در واقع، جواب به سؤال مذكور در نامه‌اى است كه به فيض، نوشته شده و او، به زبان فارسى پاسخ آن را نوشته است. سؤال، از تفسير معناى امانت در آيه«انا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و...» است. فيض، تكليف را معناى امانت دانسته و مى‌گويد: تكليف، به دو صورت مى‌باشد: يكى، تكليفى كه عامه مردم بر عهده دارند و آن، عبارت است از تطوّر در اطوار وجود؛ يعنى رسيدن انسان به كمال با گذر از مراحل نباتيت و حيوانيت و رسيدن به مقام انسان كامل و دوم، تكليفى كه عبارت است از سپردن امامت و ولايت توسط امام به امام و والى ديگر كه بعد از اوست به هنگام رحلت از دنيا.
10. رساله شرائط الإيمان: اين رساله، منتخبى است از رساله «راه صواب» كه مشتمل بر دوازده سؤال و جواب است؛ از آن دوازده سؤال به پنج سؤال بسنده شده و به «شرائط الايمان» موسوم گرديده است.
11. رساله رفع الفتنة: در ردّ بعضى از منسوبان به اهل علم كه به گفته فيض: «ايشان را از معرفت اسرار دين بهره‌اى نيست و به زينت صورتِ ظاهر و پوستِ علم از حلاوتِ معنىِ باطن و مغزِ آن محروم مانده، دَرِ فتنه باز كرده و زبان به طعنِ مشايخِ دين و اكابرِ اهل معرفت و يقين دراز كرده‌اند و بدين سبب اهل ايمان را در بوادى حيرت سرگردان دارند»، در سه مقصد تأليف شده است.
12. رساله آيينه شاهى: اين رساله، خلاصه‌اى از رساله عربی «ضياء القلوب»، به زبان فارسى، در شناختن نفس ناطقه انسانى و تربيت اوست كه براى تقديم به شاه عباس دوم نوشته شده است. به‌جهت انتساب رساله به شاه، مؤلف، آن را، «آيينه شاهى» ناميده است.
13. رساله دفع و رفع: موضوع اين رساله طبق آنچه خود فيض بيان فرموده، در دفع آفات و بليات از خود و مال و زنان و اطفال، به‌وسيله آيات قرآن، ادعيه و كلماتى از بزرگان كه به ما رسيده است، مى‌باشد. مرحوم فيض، اين رساله را در ده باب تنظيم نموده است.
14. پيمان فيض از پسرش علم الهدى: مؤلف، اين رساله را در سال 1063ق، به زبان فارسى خطاب به فرزندش علم الهدى و دوستان و معاشران وى نوشته است. اين رساله، مشتمل بر ده توصيه دينى و اجتماعى است كه فيض، فرزند خود را ملزم به مراعات آنها مى‌كند كه عبارتند از احتياط در فتوا، مشغوليت دائم به كسب علم و دانش، عدم حضور در مجالس اختلافى و معاشرت با مردم، مخصوصاً در اعياد و مناسبت‌ها و...
جلد دوم، شامل رساله‌هاى زير است:
1. ترجمة الصلاة: فيض، در اين رساله از اذان و اقامه و تكبيرة الاحرام تا سلام پايانى نماز را به زبانى ساده و همه كس فهم به فارسى ترجمه مى‌كند.
2. ابواب الجنان: اين رساله، ترجمه‌اى كوتاه و روان از رساله فقهی «شهاب ثاقب» است كه نويسنده آن را به زبان عربى در باره وجوب نماز جمعه نگاشته و داراى هشت باب به منزله هشت درب بهشت است. نويسنده، در اين رساله، به بحث پيرامون نماز جمعه، وجوب عينى آن، شرايط و اجزاء و احكام و نيز آداب و فضيلت‌هاى آن مى‌پردازد و در ادامه به ثواب و فضل روز جمعه بر ديگر روزها و نيز اعمال مستحب در اين روز پرداخته است و در پايان از فضيلت نماز جماعت و شرايط و آداب آن سخن مى‌گويد.
3. مفتاح الخير: اين رساله، تكميل كننده رساله «ترجمة الصلاة» است. فيض(ره)، در اين رساله، به بررسى اقسام نماز، شرايط وجوب و صحت نماز، نماز مسافر، اوقات نمازها، گونه‌هاى شك در نماز و چگونگى جبران نمازهاى از دست رفته، مى‌پردازد.
4. ترجمة الطهارة: اين رساله نيز داراى هشت «در» است كه «در» اوّل در فضيلت طهارت گشوده مى‌شود و «در» آخر در كيفيت تيمم بسته مى‌شود.
5. اذكار الطهارة: اين رساله، دربردارنده ذكرها و دعاهايى است كه در «ترجمة الطهارة» به آنها اشاره شده است. اين رساله تكميلى، در پنج باب تنظيم شده است كه باب اوّل، در اذكار خلوت(بيت الخلاء) و باب آخر در اذكار غسل است.
6. ترجمة الحج: اين رساله، در فقه حج و عمره است و فيض، در ابتدا، مى‌نويسد: اين ترجمه را بعد از «ترجمة الصلاة» و «ترجمة الطهارة» و «ترجمة الصيام» نوشته است. از آن‌جا كه فيض به جنبه‌هاى عملى و كاربردى فقه عنايت ويژه‌اى داشته است، در اين رساله به تفصيل از حج تمتع و عمره مفرده سخن مى‌گويد، ولى حج قران و إفراد را رها كرده و تنها به تعريفى كوتاه از اين دو بسنده مى‌كند.
7. ترجمة الزكاة: نويسنده، «ترجمة العقائد» و «ترجمة الطهارة» را پيش از نگارش اين ترجمه نوشته است. اين ترجمه نيز در هشت «در» به مباحث زير پرداخته است: معناى زكات، فضيلت و ارزش‌هاى زكات دادن، اقسام و شرايط زكات، نصاب نقدين(طلا و نقره)، نصاب أغنام(أنعام) ثلاثه(شتر، گاو و گوسفند)، نصاب غلات اربعه(گندم، جو، مويز و خرما)، چگونگى مصرف زكات.
8. ترجمة الصيام: رساله فقهى صيام نيز در هشت «در» نگارش شده است كه به بيان فضيلت روزه‌هاى ماه رمضان و شرايط و آداب آن پرداخته و در پايان در هشتمين «در» از درهاى صيام، پيرامون اعتكاف و شرايط آن سخن مى‌گويد.
9. ترجمة الشريعة: اين رساله فارسى نيز در هشت «در» تنظيم شده است. «درِ» اوّل، به تشريح معناى شريعت و كيفيت سلوك راه حق مى‌پردازد. «در» دوم در بيان اعمال نيك بدنى و ذكر نمونه‌هايى از آن است. «در» سوم، به بيان اعمال ناپسند بدنى اختصاص دارد. «در» چهارم، پيرامون ثواب برخى اعمال پسنديده و سنت‌هاى نيك سخن مى‌گويد و رفتارهاى پسنديده را در دو محور فردى(مانند مسواك زدن، عطر زدن و...) و اجتماعى(ثواب فرياد رسيدن مسلمانان، عيادت بيمار و...) ذكر كرده است. «در» پنجم، در باره پاداش برخى اعمال ناپسند و چگونگى عقاب آنها گفت‌وگو مى‌كند. «در» ششم، سخن از صفات پسنديده نفسانى و منش‌هاى اخلاقى انسان مانند صبر و توكل و... مى‌گويد. «در» هفتم، صفات اخلاقى ناپسند مانند تكبر، عجب، حسد و... را معرفى مى‌كند. «در» هشتم را به ذكر پاره‌اى از آداب سلوك راه خدا اختصاص داده است و عمده آداب اين راه را ياد حق تعالى در هر لحظه و ساعت مى‌شناسد.
10. ترجمة العقائد: همان اولين رساله از جلد اول است.
جلد سوم، رساله‌هاى زير را در بر دارد:
1. الكمات المخزونة: اين رساله، مشتمل بر سخنانى گهربار برگرفته از علوم اهل معرفت و سخنان آنان است كه به گفته فيض، مشتمل بر «لباب معارف عارفين و زبده‌ى اصول اصول دين» است. اين رساله، در 41 كلمه، بخشى عربى و بخشى فارسى تنظيم شده است.
2. اللئالى: اين رساله نيز برگزيده كلمات حكمت‌آميزى است كه به آيات و روايات مزيّن شده و همانند رساله پيشين در 41 كلمه تدوين شده است.
3. الكلمات المضنونة: اين رساله، متشكل از بخش‌هاى مختلفى است كه از بخش«توحيد و توكل» و نيز «صبر و شكر» كتاب «المحجة البيضاء» فراهم آمده است كه البته در آنها تغييراتى نيز داده شده كه در پاورقى به آنها اشاره گرديده است. مؤلف، پاره‌اى از فرازهاى كتاب را از كلمات صدر المتألهين شيرازى (استاد فيض)، در «اسفار» و «شواهد الربوبية» اقتباس كرده است.
4. اللبّ فى حدوث العالم: اين رساله از رسالات فلسفى فيض كاشانى است كه در آن مشى كلامى و اخبارى نداشته و در راستا و چارچوب حكماى اسلامى گام برداشته است. در اين رساله، فيض، حدوث عالم را به معناى ذاتى كه ديدگاه حكماى اسلامى است گرفته و زمان موهوم اهل كلام را وهمى پنداشته كه از سوء فهم ايشان نشأت يافته است كه در آن از جهات مختلف تناقض وجود دارد.
5. اللباب فى علم الله تعالى: فيض، در اين رساله، مسئله علم الهى را بر اساس اصولى چند از فلسفه اسلامى استوار نموده است. بر اساس حكمت اسلامى، نظام علّى عالم از ذات الهى نشأت يافته و كثرت آن آسيبى به وحدت و بساطت حقيقى ذات الهى وارد نمى‌سازد. نيز ثابت شده كه خداوند، عالم به ذات خود در مرتبه ذات خود بوده و مسلّم است كه علم تامّ به فاعل بما هو فاعل، از علم به مفعول تفكيك نمى‌پذيرد. صفات الهى نيز عين ذات الهى بوده و تنها در مقام مفهوم متغاير از آن مى‌باشد و چون حق تعالى به ذات خويش واقف و عالم است، به معلولات خود نيز علم دارد.
جلد چهارم، حاوى رساله‌هاى زير است:
1. ميزان القيامة: اين رساله را فيض در باره‌ى كيفيت وسيله‌ى سنجش اعمال در روز قيامت تأليف نموده است. در اين رساله كلامى، مؤلّف، تخالف اخبارى را كه در اين زمينه وجود دارد، برطرف نموده است و موافقت آن اخبار را با هم بيان نموده است.
2. مرآة الآخرة: اين رساله، در چهار باب در باره‌ى جهان آخرت و بيان حقيقت بهشت و جهنّم و بيان كيفيت لذّت و درد در بهشت و جهنم مى‌باشد. زبان اين رساله كلامى، عربى و فارسى است.
3. أصول العقائدالدينية: اين رساله، در بيان اصول دين است. نام اجمالى اين رساله، «اصول العقائد» است، ولى با عنايت به عبارت پايانى رساله؛ يعنی «هذا آخر الكلام فى أصول العقائدالدينية و لله الحمد...»، نام دقيق و كامل رساله را بايد«أصول العقائدالدينية» دانست. نبايد اين رساله را با اولين رساله از جلد اول اشتباه نمود.
4. جواب من سأل عن كيفية علم الله سبحانه قبل الإيجاد من أهل الأبهر: اين رساله فلسفى، در پاسخ كسى كه از كيفيت علم الهى پرسيده نگارش شده است. فيض، رساله‌ى ديگرى نيز در باره‌ى كيفيت علم ذات بارى تعالى با نام «اللباب» دارد كه از اين رساله مبسوطتر مى‌باشد.
5. فهرست العلوم: اين رساله را فيض در باب تقسيم‌بندى علوم دينى و تفكيك علم مفيد از علم غير مفيد تأليف كرده است؛ ايشان، در ضمن هفت باب اين رساله، دويست علم را معرفى اجمالى مى‌نمايد.
6. الحقّ المبين: نام اين رساله، «الحقّ المبين» و موضوع آن علم اصول فقه و چگونگى تفقّه در دين مى‌باشد. مرحوم فيض، اين رساله را در سال 1068ق، تأليف نموده است.
7. محاكمة بين فاضلين من مجتهدى أصحابنا: اين رساله مانند رساله‌ى قبلى در زمينه‌ى كيفيت تفقّه در دين مى‌باشد، ولى با اين تفاوت كه به اختلاف نظر بين دو فاضل؛ يعنى شيخ حسن عاملى، صاحب «معالم» و شيخ عبداللطيف بن على بن أحمد بن أبى جامع عاملى در موضوع مزبور پرداخته است.
8. جلاء القلوب: رساله‌اى اخلاقى است در بيان انواع ياد قلبى خداوند كه مرحوم فيض كاشانى آن را در 200 سطر و هشت فصل تأليف نموده است.
9. الفت‌نامه: موضوع اين رساله نيز اخلاق است و در دعوت برادران دينى به الفت و انس با يك‌ديگر و بيان شرايط و آداب آن تأليف گرديده است.
10. راه صواب: در اين رساله‌ى كلامى، مرحوم فيض كاشانى، به دوازده سؤال اعتقادى پاسخ مى‌دهد و در پايان با ذكر پنج شرط براى ايمان و كفر آن دو را به پنج مرتبه تقسيم مى‌نمايد.
وضعيت كتاب
تحقيق كتاب، توسط بهراد جعفرى و على‌رضا اصغرى تحت اشراف آیت‌الله امامى كاشانى انجام پذيرفته است. در انتهاى مجلد سوم و چهارم، فهرست منابع تحقيق آمده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
منبع
ویکی نور
