هدی الطالب فی شرح المکاسب (کتاب)

سید محمدجعفر مروج جزایری این اثر را در شرح و نقد کتاب مکاسب، تالیف کرده است.

معرفى اجمالى کتاب

«هدى الطالب فى شرح المكاسب» شرح مباحث كتاب «المكاسب» شيخ مرتضى انصارى در موضوع فقه معاملات است كه سيد محمدجعفر جزائرى مروج، آن را به‌ رشته تحرير درآورده است. در پايان هر جلد فهرست مطالب و در پاورقى منابع مورد استفاده مؤلف ارائه شده است.

کتاب به روش فقه استدلالى نگاشته شده و متن كتاب مكاسب در بالا و نگاشته‌هاى مؤلف در پايين صفحات آمده است. مؤلف بيشتر قصد به چالش كشاندن ديدگاه‌هاى شيخ مرتضى انصارى را دارد و كمتر به شرح مطالب وى پرداخته است.

انگیزه نگارش

شرح و نقد ديدگاه‌هاى شيخ انصارى و فقهاى ديگ ربا هدف آسان سازى درك و فهم مطالب آن است.

بخش های کتاب

جلد نخست از اين مجموعه به بحث درباره بيع و فروعات فقهى آن پرداخته است. نگارنده (شارح) ابتدا تعريفى از عقد و اقسام آن ارائه نموده و سپس به تعريف بيع از ديدگاه برخى از فقهاى مشهور شيعه پرداخته و معناى عين، منفعت و حق كه در تعريف بيع لحاظ شده را بررسى نموده است.

در ادامه، بحثى تفصيلى درباره حق و ملكيت كه از اركان بيع است ارائه شده و معانى مختلف حق و ملكيت و اقسام آنها آمده است. وى ديدگاه‌ها و سخنان فقهاى شيعه اماميه را در مورد بيع منعكس نموده و فرق بيع و معاطات و معناى معاطات و احكام آن و اقوال علما در اين باره را توضيح داده است. سپس برخى از قواعد فقه معاملات در مورد معاطات را تبيين و صحت معامله از طريق معاطات را با استفاده از قواعد مزبور بيان كرده است.

بررسى شروط صحت و فساد عقد بيع و لازم بودن عقد بيع و دلائل آن از ديگر مباحث مجلد اول از اين مجموعه فقهى است. در ادامه به احكام ضمان در صورتى كه معامله بيع فاسد باشد، اشاره نموده و روايات و ادله مربوط به ضمان را با توجه به قاعده «ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده» و قاعده «ما لايضمن بصحيحه لايضمن بفاسده» مورد تجزيه و تحليل قرار مى‌دهد.

رد كردن عين در صورت فساد عقد و ضمان منافع عين در صورتى كه كالا مثلى يا قيمى باشد و يا اين‌كه پيدا كردن مثل امكان نداشته باشد، به همراه ساير احكام و فروعات ضمان، از مباحث بعدى كتاب است. شرايط متعاقدين (بايع و مشترى) در بيع شامل بلوغ، قصد بيع در حال اختيار، داشتن اذن از طرف مالك در صورتى‌ كه معامله كننده عبد باشد و بخواهد بيع را به صورت فضولى انجام دهد از ديگر مباحث كتاب است.

در ادامه نگارنده به بحث درباره احكام مربوط به بيع فضولى مى‌پردازد و صحت عقد در بيع فضولى و دلايل و شرايط آن را بيان نموده و دلايل قائلان به بطلان بيع فضولى را از آيات و روايات نقل و نقد مى‌نمايد.

احكام بيع فضولى در صورتى كه فردى بخواهد براى خودش بيع انجام دهد و يا در صورتى كه بيع فضولى مسبوق به نهى مالك بوده باشد نيز از مباحث ديگر است. در پايان مجلد چهارم، نگارنده به جريان داشتن بيع فضولى در بيع قولى و معاطاتى و همچنين جريان داشتن بيع فضولى در اعيان كلى و عدم جريان آن در اعيان شخصى اشاره كرده و احكام و قواعد مربوط به آنها را بيان مى‌كند. در مجلد پنجم به صورت مبسوط به بحث درباره اجازه و ردّ در عقد بيع فضولى و صحت بيع فضولى بر طبق مبناى كشف مى‌پردازد و اقوال برخى از اساطين فقه شيعه را در اين باره مورد تجزيه و تحليل قرار مى‌دهد.

بررسى شروط فرد اجازه‌دهنده (مجيز) در بيع فضولى و كسى كه اين اجازه را از ناحيه بايع حقيقى اخذ مي كند (مجاز) و مباحثى در اين زمينه از ديگر مندرجات اين جلد است. در مجلد ششم نگارنده به بحث درباره بيع اموال مشاع مى‌پردازد مانند خريد و فروش نصف يك خانه كه در اين باره احكام فقهى مربوط به آن را توضيح مى‌دهد.

قواعد فقهى مربوط به بيع اشياء مملوك و غيرمملوك و ولايت پدر و جد پدرى در عقد بيع براى كسانى كه صلاحيت انعقاد عقد را ندارند نيز از مباحث بعدى كتاب است. در قسمت ديگر نگارنده به بحث درباره ولايت فقيه و شئون، وظايف و اختيارات ولى فقيه پرداخته و ولايت داشتن مؤمنان عادل در اجراى عقد بيع و ساير عقود و قاعده نفى سبيل را در همين زمينه بررسى كرده است.

مبحث بعدى شرايط عوضين (ثمن و مثمن) مى‌باشد كه در اين رابطه نگارنده به شروطى مانند ماليّت داشتن عوضين، ملكيت عوضين و ملك طلق بودن عوضين اشاره كرده و ممنوعيت بيع وقف و اراضى موات و زمین هایی كه در جنگ بدست مسلمانان فتح مي شود و جزء انفال محسوب مى‌گردد را ذيل بحث شرايط العوضين بررسى مى‌كند.

در آخرين مجلد از اين مجموعه فقهى ادامه مباحث مربوط به بيع وقف و موارد استثناى آن در وقف اقسام وقف و ساير فروعات فقهى مربوط به وقف بيان مى‌شود و ديدگاه‌هاى فقهاى بزرگ شيعه در اين باره منعكس مى‌گردد. برخى ديگر از شروط عوضين مانند قدرت بر تسليم هر يك از عوضين و استيلا يافتن بر آنها، از آخرين مباحث اين مجموعه فقهى است.

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب

كتاب المكاسب از بدو تأليف مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى بر آن زده شده است در الذريعة جلد 6 صفحه 216 تا 221 به 30 شرح اشاره نموده است كه به مهم‌‌ترين آنان اشاره مى‌‌شود:

1. حاشيه ميرزا حبيب اللّه رشتى (م 1312 ق)
2. حاشيه ميرزا محمدتقى بن محب على شيرازى (م 1338 ق)(ذ/6/218، أعيان/9/192)
3. حاشيه حاج آقا رضا بن محمدهادى همدانى (م 1322 ق)(ذ/6/219، أعيان/7/23)
4. حاشيه محمدكاظم بن حسين خراسانى، صاحب كفاية الأصول (م 1329 ق)(ذ/6/220)
5. حاشيه سيد محمدكاظم بن عبدالعظيم طباطبائى يزدى (م1337ق)(ذ/6/220)
6. حاشيه آقا ضياءالدين عراقى (م1361ق)
7. منية الطالب، تقرير درس خارج محقق نائينى (م1355ق)، تأليف شيخ موسى خوانسارى نجفى (م1363ق)(ذ/4/386)
8. غاية الآمال، تأليف فاضل مامقانى (شيخ محمدحسن بن عبداللّه(م1323ق)(ذ/ج16/صفحه 5)(ذ/6/219)
9. حاشيه شيخ محمدحسين بن محمدحسن اصفهانى(م1361ق)، فقط كتاب خيارات و بيع
10. حاشيه ميرزا على بن عبدالحسين ايروانى(م1354ق)(ذ/6/220)
11. حاشيه سيد محسن بن سيد مهدى حكيم(ذ/6)
12. حاشيه ميرزا محمدتقى آملى
13. حاشيه شيخ محمدحسين بن على كاشف الغطاء (م1373ق)، يا النظر الثاقب في كتاب المكاسب(ذ/22/151)
14. حاشيه شيخ احمد بن على كاشف الغطاء يا نيل المطالب لتحصيل المكاسب(ذ/22/151)
15. هداية الطالب إلى شرح المكاسب، تأليف شيخ فتاح شهيدى(ذ/25/179)
16. مجمع المطالب و فوق مراد الطالب في شرح المكاسب، تأليف شيخ محمد بن نجم الدين زنجانى(ذ/20/44)

وضعیت نشر

اين كتاب توسط مؤسسه دارالكتاب (جزائرى) قم براى نخستين بار در سال 1416 ق در هفت جلد به چاپ رسيد.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "هدى الطالب فى شرح المكاسب".

متن کتاب هدي الطالب في شرح المكاسب

هدي الطالب في شرح المكاسب