التفسیر الوسیط (زحیلی) (کتاب)
مشتركات و تفاوتهاى سه تفسير مفسر سه تفسير المنير در 16 جلد، الوسيط در 3 جلد و الوجيز در يك جلد از دكتر وهبة الزحيلى نقاط مشترك فراوان و ضمن آن نقاط متفاوتى با هم دارند، با توجه به مقدمه ايشان به آنها مى‌پردازيم.
نقاط مشترك آنها را مى‌توان به طور خلاصه اينگونه بيان كرد: بيان مدلول آيات با دقت و با اسلوبى روان و ساده و جذاب، ارائه اسباب نزول صحيح آيات، توأم بودن تفسير آيه به آيه با تفسير روايى متشكل از روايات صحيحه‌اى كه از لحاظ مغز و محتوى متناسب آيات است، دورى از روايات اسرائيلى در بيان قصص قرآن، همراه بودن تفسير مأثور و معقول و تكيه بر تفاسير مهم پيشينيان و معاصرين با توجه به اختلاف ديدگاههاى آنها. تفاوت تفسير المنير با آندو در اين است كه آيات در حد گسترده و كامل مورد بررسى قرار گرفته‌اند، ابتداى هر سوره مضامين كل سوره قبل از تفسير، بيان شده است، فضائل آن بنا بر روايات صحيحه ذكر، و از روايات جعلى و ضعيف اجتناب گرديد، توضيحى در تناسبات سور قرآنى و آيات با همديگر داده شده و قصص قرآنى و حوادث تاريخى در آن به طور مفصل بيان شده است. در استنباط احكام شرعى به معناى وسيع آن تلاش شده و در عقايد، عبادات، اخلاق، آداب، نظام اجتماعى و معاملات و اصول زندگى اجتماعى بر اساس قوانين اسلامى، بحثهاى مفصلى انجام گرفته است. در مفردات لغوى، بيانى كافى و مبسوط داشته به وجوه بلاغت و اعراب توجه وافرى شده است. در كنار اين موارد، پرداختن به معجزات و روشن كردن آنها و نيز بيان اعجاز علمى قرآن، متناسب با زمان، محور تلاش بوده است.
در تفسير الوجيز، هدف بيان مقصود هر آيه با عبارتى گويا و كوتاه بوده، و در شرح لغات فقط به توضيح كلمات غامض و نامفهوم اكتفا كرده، و شأن نزول آيات را لابلاى شرح آنها متذكر شده‌ايم.
در تفسير الوسيط، گاهى شرح بعضى آيات از تفسير المنير نيز گسترده‌تر شده، و از بين لغات، كلمات مهم تبيين گرديده، در شأن نزول نيز سعى بر نقل آن ذيل آيات بوده است، نكات اعرابى و بيانى را نيز در حد ضرورى بيان داشته و ابتداى هر دسته آيات، مقدمه‌اى مختصر به تناسب موضوع واحد آنها ذكر شده است. بر اين اساس عبارات هر سه تفسير در بعضى موارد بر هم منطبق و در اكثر آنها، از هم جدا بوده است. توضيحات داده شده توسط مفسر، نشان مى‌دهد كه خط مشى و اهداف كلى ايشان در هر سه تفسير مشترك است و فقط در نحوه ارائه و تفصيل و اجمال تفاوتهايى خواهند داشت.
چگونگى شكل گيرى تفسير الوسيط
دكتر وهبة الزحيلى در مقدمه خود بر تفسير الوسيطدر مورد چگونگى شكل گيرى آن، مطالبى عنوان مى‌كنند، از جمله اينكه مى‌فرمايند: به مدت هفت سال از 1992- 1998 ميلادى در راديو سوريه و راديو صداى مردم به ترتيب هر روز به مدت شش دقيقه( غير از روز جمعه) بحثى به نام قصص قرآن و( در راديو صداى مردم) سه روز در هفته به مدت 10 دقيقه با عنوان« قرآن و زندگى» سخنرانى داشتم. مجموعه قصص قرآن بعدها به نام« القصة القرآنية- هداية و بيان» چاپ و نشر شد. بعد از اتمام قصص قرآنى، تفسير قرآن را از ابتداى آن، آغاز كرده و تا به انتهاى قرآن ادامه دادم. مجموعه اين سخنرانيها، به شكل تفسير الوسيط در آمد. بر اين اساس اين تفسير جهت مخاطبان عام، بيان شده و ارتباط بيشترى با زندگى روزمره مردم داشته است.
و روش مفسر
« التفسير الوسيط» به زبان عربى، در صدد تفسير تمامى آيات قرآن مى‌باشد و در 3 جلد قطور به اين مهم دست يافته است، و با توجه به مقدمه قبل، روشن مى‌شود كه هدف مفسر تبيين و توضيح قرآن براى مخاطبان عام جهت بالا بردن اطلاعات قرآنى آنان و تسهيل فهم آن و در نهايت عمل به آن مى‌باشد، هدف اسالى مفسر، اثبات اين نكته است كه اسلام دين زندگى و قرآن كتاب امروزى آن است و مسلمان مى‌تواند، و بايد با فهم صحيح از آيات الهى، زمينه عمل به آن را در دنياى، ماديگرى و پرفريب و هياهوى امروز، فراهم نمايد. تلاش مفسر در جهت احياء مبانى فكرى و عملى قرآن در جوامع اسلامى است و اين امر را با مطرح كردن مباحث عقيدتى، فقهى و عملى آن با بيانى ساده، شيوا و امروزين، پى گرفته است. اين امر قالب تحليلى و اجتهادى به تفسير مى‌دهد.
روش كلى مفسر در بيان و توضيح آيات قرآنى را مى‌توان اينگونه ترسيم كرد، آغاز هر سوره را با اشاره به نزول مكى، مدنى آن، در بعضى موارد آغاز مى‌نمايد، بر حسب تصادف، نگاهى به فضل سوره، وجه تسميه و ثواب تلاوت آن خواهد داشت.
مقدمه هر سوره را با سخنى در مورد دسته آيات اولى آن پى مى‌ريزد، عنوان بندى دسته آياتى كه موضوع واحدى را تشكيل مى‌دهند، از هنرهاى ايشان در تفسير المنير و نيز الوسيط مى‌باشد. اين عنوان به دنبال خود پيش مطلبى را به مثابه تمهيدى براى دسته آيات، خواهد داشت، مانند عنوان عقوبة القصاص در مقدمه آيات 178 و 179 بقره، جلد 1 ص 83. سپس به تفسير و تبيين دسته آيات مى‌پردازد، امّا نه به شكل آيه به آيه، بلكه بعنوان يك كل واحد.
در تبيين دسته آيات از آيات ديگر و همچنين روايات صحيح( از ديدگاه مفسر) بهره فراوان مى‌برد، از اين جهت، تفسير الوسيط چهره مأثور و آيه به آيه‌اى به خود مى‌گيرد. در اين بين است كه قدم به قدم از شأن نزول آيات مدد مى‌جويد و در توضيح مطالب از آن بهره مى‌برد. اين شيوه تفسيرى كه كل مجموعه آيات را با هم تبيين مى‌كند، متأثر از جايگاه مفسر بعنوان سخنران راديويى و شنوندگان عام آن است، بر اين اساس در متن تفسير مجالس براى بحثهاى لغوى و توضيح كلمات، نخواهد داشت، و اين امر را غالبا در پاورقى انجام مى‌دهد.
با توجه به اين نكته( چگونگى شكل گيرى تفسير الوسيط، كه برنامه‌اى راديويى بوده است.) ردپايى از نقل اقوال مفسرين يا فرقه‌هاى مختلف، ديده نمى‌شود و لابلاى بحثها ديدگاه حنفى فقهى و اشعرى فكرى خود را بيان مى‌دارد، مانند تفكر اشعرى‌گرى در بحث رؤيت خداوند ج 3 الوسيط ص 2783 ذيل آيه 22 سوره قيامت. بحثهاى فقهى قرآنى را ذيل آيات الاحكام نه به گستردگى تفسير المنير، اما با اهميت دنبال مى‌كند و با عنوانهايى كه حاكى از بروز بودن آن احكام مى‌كند، سعى در تبيين و ذكر فلسفه آنها دارد، مانند ج 1 ص 78 و 79 ذيل آيه 173 بقره، بحث حليت و حرمت انواع گوشتها.
نقل داستانهاى قرآنى حوادث و زندگى انبياء را همچون تفسير المنير، با اهميت مى‌داند و با احتراز از روايات اسرائيلى به كمك روايات صحيح، آن را پى‌گيرى مى‌نمايد.
شيوه القاء مطالب از رسانه عمومى، مجال ورود به بحثهاى موضوعى متناسب با دسته آيات را در اختيار او گذاشته است. بدين جهت مباحث فراوانى را مطرح مى‌نمايد مانند،« الحرية الدينية فى الاسلام ج 1 ص 148 ذيل آيه 256 بقره»، الانفاق فى سبيل الله و آدابه ج 1 ص 152 ذيل آيه 261 بقره، و بحثهاى فراوان ديگر. اثبات اصول عقايد در قرآن فراوان مطرح است، مفسر نيز در مقاطع مختلف به آن پرداخته و مسائلى در توحيد و صفات الهى، نبوت و معجزات و فلسفه آن و معاد و اثبات آن، بيان كرده است، در اين بين نيز به قرآن پرداخته و سعى در تبيين جهات مختلف آن از حيث تربيتى، هدايتى و بلاغى نموده است. در خاتمه متذكر مى‌شوم كه بر خلاف تفسير المنير، كه داراى فهرست موضوعى مفصلى بود و هر جلد نيز فهرست جداگانه را در برداشت، تفسير الوسيط از هر گونه فهرستى، محروم بوده و فقط به ترتيب آيات مى‌توان مطلبى را در آن جستجو كرد، و مجلدات سه‌گانه آن از فهرست مطالب، بى‌بهره‌اند.
نسخه‌شناسى
تفسير الوسيط توسط دار الفكر المعاصر بيروت و دار الفكر دمشق به طور مشترك، در محرم 1422 مطابق با آوريل 2001 ميلادى، در سه جلد با 2967 صفحه و 3000 نسخه در چاپ اول به علاقمندان قرآن عرضه شد. اين نسخه مقدمه‌اى كوتاه از مفسر را در بردارد.
امتياز اين نسخه در شكل ظاهرى آن به تفكيك آيات و روايات از متن تفسير مى‌باشد، آيات با خط قرمز، روايات با خط سبز و متن تفسير و توضيحات با خط مشكى مى‌باشد، عناوين بحثها نيز با خطى ضخيمتر، چشم نوازى مى‌كنند.
امّا همانطور كه بيان شد، فاقد هر گونه فهرست مى‌باشد. پاورقى آن از مفسر محترم مى‌باشد.
منابع مقاله
1- مقدمه تفسير الوسيط ج 1
2- مجلدات تفسير الوسيط 3 جلد
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 1146 به كوشش بهاء الدين خرمشاهى
4- مقدمه تفسير المنير ج 1
5- المفسرون حياتهم و منهجهم ص 684 سيد محمد على اياز
