التبیان فی اعراب القرآن (کتاب)
التبيان همانطور كه گذشت به چند نام ديگر شناخته شده است، از آن جمله‌اند:« إعراب القرآن»،« املاء ما منّ به الرحمن فى وجوه القراءات و اعراب القرآن»،« اعراب القرآن و القرائات» و« البيان فى اعراب القرآن». كتابى است در نحو قرآن و علم قرائت و اختلاف قرائت، از كتابهاى مشابه، كاملتر و وسيعتر است. اين كتاب به زبان عربى شامل اعراب كل قرآن در يك جلد مى‌باشد.
انگيزه تاليف
ابو البقاء در مقدمه كتاب انگيزه خود را در تأليف و فراهم آوردن كتابى با حجم اندك و بار علمى فراوان ياد مى‌كند، به همين جهت از ذكر اعراب ظواهر خوددارى مى‌كند و همچون اعراب الحديث كمتر درگير اختلاف آراء نحويان و بحث و استدلال در صحت و سقم آنها مى‌گردد. مؤلف در اين كتاب بر آراء سيبويه تأكيد خاصى دارد و در موارد مختلف به ذكر نظريات كسانى چون ابو على فارسى، ابن جنى، مبرد و خليل مى‌پردازد. ابو البقاء هنگام ذكر وجوه مختلف قرائات، علاوه بر قرائت مشهور، به شواذ نيز توجه دارد.
روش تفسيرى
روش كلى وى به اين ترتيب است كه بعد از بيان صرف كلمات به اعراب آنها و فراز آيات با ذكر اقوال كوفيون و بصريون و افراد اين دو ملك و بيان وجوه مختلف آن و سپس به قرائت مى‌پردازد، كه علاوه بر قرائت مشهور با تعبير« جيد» به قرائت شاذ نيز مى‌پردازد، برخى مطالب را با شكل« فان قيل، قيل» مطرح مى‌كند. در برخى موارد مباحثى را به شكل موضوع واحد تحت عنوان فصل در مى‌آورد و بحث مفصلى راجع به آن بيان مى‌دارد مانند« فصل فى هاء الضمير» كه به سبب تكرار زياد در قرآن بحث مفصلى راجع به آن دارد. صفحه 13.
در بحث صرفى، سعى دارد الفاظ را به اصل آنها ارجاع داده، علل آن را بيان دارد. در برخى موارد، جهت تثبيت قاعده يا مسئله‌اى لغوى به استشهاد به شواهد شعرى، روى مى‌آورد.
تحقيق
تحقيق اين اثر توسط« بيت الافكار الدولية» انجام گرفته است. محقق پس از تنظيم متن كتاب به تصحيح آن پرداخته، نص كتاب را بر صفحات مصحف به ترتبيب تفسير توزيع كرده است. آيات ابتداى هر بحث را بدليل وجود مصحف در وسط صفحه، حذف نموده است.
چاپها
اين اثر بارها در لبنان، ايران، مصر و هند تجديد چاپ شده است كه از جمله مى‌توان به چاپهاى تهران 1276 ق، 1860 م، قاهره 1961 به كوشش ابراهيم عطوه عوض و نيز قاهره 1377 ق به كوشش مصطفى سقا اشاره كرد. چاپ دوم برخى در سال 1389 ق و 1969 م انجام گرفته است.
نسخه حاضر
نسخه حاضر با اعتماد و توجه به چاپ على محمد البجاوى( كه در دو مجلد عرضه شده است.) در يك جلد تنظيم گرديده است. مقدمه محقق با اختصار درباره روش كتاب و جايگاه آن و چگونگى تصحيح، سخن رانده است، تاريخ مقدمه جمادى الاولى 1419 ق، 1998 م مى‌باشد. محقق محترم پس از مقدمه به شرح حال مختصرى از مؤلف و كتب او اشاره دارد.
اين نسخه از طرف« بيت الافكار الدولية» مشترك دو كشور اردن و عربستان سعودى در قطع وزيرى چاپ و عرضه گرديده است. از تاريخ مقدمه، مى‌توان حدس زد كه چاپ آن در سال 1419 ق، 1998 م مى‌باشد. از آنجايى كه ناشر، سعى داشته دو مجلد نسخه اصلى را تبديل به يك جلد نمايد ناچار شده متن كتاب را با خطى ريز در سه ستون ارائه دهد. فرازهاى آيات و كلمات آن، در ابتداى هر آيه با رقم آن در مصحف مشخص شده است. در هر صفحه كتاب يك تا پنج صفحه مصحف، چاپ شده است. بدين جهت كل كتاب در 396 صفحه عرضه گرديده است. در پايان نيز فهرست محتويات كتاب بر اساس سوره‌ها ارائه شده است.
منابع مقاله
1- مقدمه مصحح و مؤلف كتاب
2- دايرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى ج 5 ص 216
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 302
4- تفسير و مفسران آيت الله معرفت ج 2 ص 33
