التفسیر المعین للواعظین و المتعظین (کتاب)
مؤلف تفسير، واعظ محترم شيخ محمد هويدى بغدادى متولد 1360 ق، از نويسندگان معاصر عراقى مى‌باشد. نام كامل كتاب« التفسر المعين للواعظين و المعظين» مى‌باشد، كه به زبان عربى و در يك مجلد، در حاشيه و اطراف قرآن به چاپ رسيده و مخاطب عمده آن طلاب و وعاظ هستند. هدف از نگارش آن، راهنمايى اين گروه به مباحث موضوعى هر آيه و توجه به موضوعات مختلف اجتماعى و اخلاقى در كنار تبيين ساده و موجز آيات است. به همين جهت در ذيل كتاب به روايات مناسب هر آيه اشاره كرده است. مفسر در مقدمه كوتاه بر تفسير خود انگيزه و سير تأليف آن را چنين بيان مى‌كند: براى سخنرانيهاى خود نياز ضرورى به مجموعه‌اى داشتم كه موضوعات اسلامى را با احاديث و آيات يكجا داشته باشد، به حاشيه‌نويسى در كنار آيات پرداختم، بعد از تكميل موردپسند عده‌اى از علما و اساتيد واقع شد، با مراجعه به تفاسير مختلف و مختصر، شيوه فعلى انتخاب گرديد، كه در نوع خود جديد محسوب مى‌شود. به اين ترتيب، زمينه استفاده از تفسير و حديث را در تلاوتهاى قرآنى براى افراد فراهم نمودم، هدف من استفاده تلاوت كنندگان هنگام تلاوت بود، بدين جهت در شرح و تفسير لغات و فرازهاى آيات و موضوعات قرآنى كه با حديث شكل يافته، به مختصر آن كفايت نمودم و سطح آن را مناسب عموم تلاوت كنندگان قرآنى قرار دادم.
محتویات
روش تفسير
مفسر بنا را بر اختصار نهاده و تفسير وى از جمله تفاسير وجيز محسوب مى‌گردد. بر اين اساس در ابتداى هر سوره به ذكر يك روايت از پيامبر« صلّى اللّه عليه و آله» يا ائمه عليهم السّلام در فضل آن اكتفا مى‌نمايد، روايت فضيلت را گاه از ابن عباس و نيز در موارد اندكى بدون ذكر قائل بيان مى‌كند.( مانند المعين ص 151.) روايات فضائل را غالبا از كتاب ثواب الاعمال نقل نموده است. در اين بين تفسير سه سوره ناس- ضحى و انشراح، بدون ذكر فضيلت آغاز شده‌اند.
پس از ذكر فضيلت، به توضيح لغوى يا تفسيرى كلمات و فرازهاى آيات مى‌پردازد كه چون تمام كلمات و آيات را شامل نمى‌شود با ذكر شماره هر آيه مطلب خود را بيان مى‌نمايد. مفسر در اين بخش بيش از 7000 كلمه و نص قرآنى را شرح داده است.
در بيان معناى لغوى غالبا به يك معنا اكتفا شده است امّا گاهى دو معنا براى يك كلمه ذكر مى‌شود. مانند كلمه رغدا در صفحه 6 كه به« واسعا او هنيئا لا تعب فيه» معنا شده است. در مواردى نيز در يك صفحه ذيل دو آيه معناى يك كلمه را تكرار نموده‌اند. مانند كلمه« عصبة»( المعين صفحه 236). به سبب اختصار در تفسير كلمات و فرازهاى آيات به ذكر يك قول اكتفا نموده، حتى در موارد مشهور به وجود اختلاف قول، از ذكر اقوال خوددارى مى‌نمايد. مانند« علّم آدم الاسماء» كه آن را به« علمّه جميع اسماء المخلوقات» تفسير كرده است.( المعين صفحه 6). هنگام مواجهه با حروف مقطعه فقط به قرائت آنان اشاره دارد و هيچ معنا يا نظرى را در مورد آنها بيان نمى‌كند.
تفاوت اساسى اين تفسير با تفاسير وجيز ديگر در بخش دوم آن است كه در هر صفحه ذيل آيات ذكر شده است، و آن بحث موضوعى روائى مى‌باشد. در اين بحث با انتخاب يك موضوع از مواضيع مطرح در آيات، رواياتى از پيامبر( ص) و ائمه( ع) از منابع شيعه و اهل سنت نقل نموده، بوسيله آنها موضوع را توضيح و تكميل مى‌نمايد.
در انتخاب موضوع روائى، محور، آيات موجود در همان صفحه مى‌باشد، و موضوع به همراه شماره آيه مطرح مى‌شود. با مرور اجمالى بر موضوعات متنوع، مى‌توان آنها را به دو دسته تقسيم كرد، يكدسته موضوعاتى كه قرآن بطور صريح آنها را مطرح مى‌نمايد، مانند حج، زكاة، جهاد و... و ديگر موضوعاتى كه آيات فقط به آنها اشاره دارد، مانند: تاريخ، فرصت، تجربه، زهد، عشق، وقار و... موضوعات انتخاب شده تناسب كامل با موضوع آيات دارد و سعى نموده، موضوع را با محور برجسته آن آيات، قرين نمايد. مانند موضوع مباهله ذيل آيه 61 سوره آل عمران.( المعين صفحه 57). در احاديث متعددى كه در يك موضوع از پيامبر( ص) نقل مى‌شود به جهت اختصار فقط در حديث اول نام حضرت ذكر مى‌شود و در بقيه موارد با اعداد به آن اشاره مى‌شود. موضوعات مطرح شده به طور معمول در هر صفحه يك موضوع بوده، اما در مواردى به دليل اهميت موضوع چند صفحه را دربر مى‌گيرد مانند:« الانبياء و ما ورد فيهم من الاحاديث» كه 4 صفحه را تشكيل مى‌دهد.( المعين صفحه 476) مفسر سعى نموده در موضوعات مطرح شده، مباحثى نيز در زمينه علل احكام با ذكر روايات مطرح نمايد. مانند علت تحريم خمر( المعين ص 124).
شيوه انتخاب شده در اين تفسير مجالى براى نقل شأن نزول آيات باقى نمى‌گذارد، اما با توجه به اهميت آن گاهى در قالب موضوع مطرح مى‌شود. مانند شأن نزول آيه قبله( 144 سوره بقره)( المعين ص 22). مجموعه موضوعات مطرح شده، بيش از 500 موضوع قرآنى است كه 5000 روايت را به دنبال خود دارد. مفسر در مقدمه خود بر اين تفسير ضمن بيان مختصرى از روش خود مى‌فرمايد: در اين تفسير بين متن قرآن و تفسير آن تناسب رعايت شده هر دو در يك صفحه درج شده‌اند. اين تفسير مناسب حال قارى است و براى محققين و پژوهندگان ممكن است سودى نداشته باشد. در اين تفسير سعى نموده‌ام نصوص غامض را شرح و تفسير نمايم و اين تفسير با رعايت استعداد فكرى، فرهنگى و روحى قارى است.
منابع تفسير و موضوعات روائى
محمد هويدى منابعى براى بخش اول تفسير خود كه شرح و توضيح كلمات و فرازهاى آيات مى‌باشد ذكر نكرده‌اند، در بخش دوم( موضوعات قرآنى) نيز بطور مستقل، منابع را ذكر نمى‌كند، امّا در پايان هر روايت، منبع روائى و تفسيرى خود را بيان مى‌نمايد. عمده منابع بخش موضوعات قرآنى از اين قرار است:
الف) تفاسير: مجمع البيان، نور الثقلين، تفسير على بن ابراهيم قمى، الدر المنثور سيوطى.
ب) منابع روائى: نهج البلاغه، بحار الانوار، وسايل الشيعه، مستدرك وسائل الشيعه، مفاتيح الجنان، كافى، تحف العقول، غرر الحكم، عيون الاخبار من لا يحضره الفقيه، التهذيب، معانى الاخبار، التوحيد، نهج السعاده، امالى مفيد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، فلاح السائل، شرح نهج البلاغه، المحجة البيضاء، مشكاة الانوار، الترغيب و الترهيب، تنبيه الخواطر، قصار الجمل مشكينى، كنز العمال، سنن ابن داود، معجم سنائى، كلمة اللّه، سنن ابن ماجه، ميزان الحكمة، سنن دارمى، خصال.
فوائد اين روش تفسيرى
محمد هويدى در مقدمه كوتاه خود بر تفسير، فوائد روش تفسيرى خود را چنين برمى‌شمرد:
1- دسترسى بر معانى واضح و مبسوط لغات و نصوص قرآنى مطابق با سطوح مختلف.
2- دسترسى آسان در موضوعهاى مختلف اسلامى بر آيات و روايات در كمترين وقت ممكن.
3- ايجاد شوق در قارى بجهت بيان احاديث فضل سور و ثواب قرائت آنها.
4- حفظ و يادگيرى احاديث نبوى و تاثيرپذيرى از آنها
5- حمل راحت آن در سفرهاى تبليغى به سبب جمع اين مجموعه در يك جلد.
6- به تصوير كشيدن شخصيتى اسلامى از لحاظ فكرى و عملى با بهره‌گيرى از منابع اصلى( قرآن و سنت).
7- آشكار نمودن جامعيت اسلام و بيان آن در مقاطع مختلف حيات انسانى.
8- يقين به وحدت روش اسلامى با وجود كثرت موضوعات و تفاوت منابع.
فهرست موضوعى
وجود فهرست موضوعى، مزيتى براى تفسير محسوب مى‌گردد. فهرست تهيه شده به دو ترتيب مى‌باشد، الف) به ترتيب صفحات بدون ذكر آيات. ب) به ترتيب ابجدى موضوعات قرآنى به همراه رقم آياتى كه موضوع در آنها مطرح شده، در كنار ذكر شماره صفحات.
نسخه شناسى
اين تفسير بارها در بيروت در قطعهاى مختلف بزرگ و كوچك توسط دار البلاغه به چاپ رسيده و نخستين چاپ آن در سال 1407 ق در« مطبعة القارى» بيروت بوده است.
نسخه حاضر كه به سبب تصحيح و تنقيح دقيق مؤلف، ممتاز شده است، توسط منشورات ذوى القربى در ايران، شهر مقدس قم، به سال 1424 ه. ق مطابق با 1382 ه. شمسى، چاپ پنجم خود را در 2000 نسخه با قيمت 30000 ريال، به خود ديده است. در سال 1376 نيز توسط مجتمع القرآن الكريم- تهران نشر آفرينه در 670 صفحه به قطع وزيرى چاپ شده است. و نيز در سال 1379 توسط انتشارات سپاس در 670 صفحه با قطع وزيرى در تهران به زيور انتشار آراسته گشت.
متن مصحف انتخاب شده براى اين تفسير مطابق روايت حفص از عاصم با رسم الخط مصحف عثمانى به خط عثمان طه مى‌باشد، كه با توضيحاتى تحت عنوان« تعريف بهذا المصحف الشريف» جنبه‌هاى مختلف قرائتى، ضبط حروف و كلمات، تعداد آيات، بيان اجزاء و اوائل آنها، وقفها و علائم آنها، سجدات و مواضع آنها و علائم مختلف و...، ضميمه شده است.
علاوه بر فهرست موضوعى با دو ترتيب، كه قبلا يادآورى شد، فهرست اسماء سور و بيان مكى و مدنى بودن آنها، طبق معمول همه مصاحف، در اين نسخه وجود دارد.
آثار ديگر مؤلف
1- زبدة البيان فى تفسير القرآن
2- شرح مفاتيح الجنان كه توسط مؤسسه علوم قرآن لبنان چاپ شده است.
3- الدليل المفهرس لالفاظ القرآن الكريم( راهنماى فهرست الفاظ قرآن كريم) كه توسط انتشارات اسلام در تهران به سال 1379 در 478 صفحه با قطع وزيرى و تيراژ 3000 نسخه چاپ گرديد.
منابع مقاله
1- مقدمه تفسير معين به همراه تفسير
2- دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى ج 1 صفحه 759 اثر بهاء الدين خرمشاهى و همكاران
3- طبقات مفسران شيعه ج 5 صفحه 280 دكتر عقيقى بخشايشى چاپ اول بها 76 نشر نويد اسلام- قم
4- كتابشناسى علوم و معارف قرآنى سالهاى 79- 1357 تهيه و تنظيم دبيرخانه نهمين نمايشگاه بين المللى قرآن كريم، انتشارات كتاب مبين چاپ 1380 شماره 12 و 13
