سوره اعلی
نام هشتاد و هفتمين سوره قرآن كريم.
اين سوره مكى و هفتمين يا هشتمين سوره در ترتيب نزول است و پس از سوره تكوير و پيش از سوره ليل نازل شده است.[۱] در ترتيب مصحف، هشتاد و هفتمين سوره و ميان دو سوره طارق و سوره غاشيه قرار گرفته و داراى 19 آيه و 78 كلمه است.[۲] نام اين سوره از واژه «الاَعلى» به معناى «برتر» از نخستين آيه آن: «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الاَعلى» گرفته شده است.[۳]
در برخى روايات آيات 14 ـ 15 اين سوره: «قَد اَفلَحَ مَن تَزَكّى × و ذَكَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصَلّى» به زكات فطره و نماز عيد تفسير شده،[۴] در حالى كه تشريع اين دو پيرو تشريع روزه در مدينه بوده است از همين‌رو برخى، احتمال داده‌اند بخش‌هاى پايانى سوره در مدينه نازل شده باشد.[۵]
بنا به نقلى ضحاك، مفسر تابعى اين سوره را مدنى دانسته است؛[۶] اما برخى مفسران با اشاره به محتوا، نظم و اسلوب اين آيات، نزول يكباره آن را در مكه و در اوايل بعثت ترجيح داده‌اند و اشاره به زكات فطره و نماز عيد را به معناى ترغيب به اين كارها و نزول را سابق بر حكم دانسته‌اند؛ نه به معناى تشريع.[۷]
برخى در بيان ارتباط سوره اعلى با دو سوره قبل و بعد آن گفته‌اند: سوره طارق و اعلى هر دو به بيان آفرينش گياه و انسان پرداخته است، چنان‌كه سوره اعلى به مؤمن، كافر، جهنم و بهشت اشاره مى‌كند و سوره غاشيه به شرح آنها پرداخته است.[۸] سوره اعلى از سور «مسبحات» يعنى از 7 سوره‌اى است كه با تسبيح الهى آغاز شده است.[۹]
فضاى نزول:
اين سوره در آغازين روزهاى دعوت علنى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شده است؛ يعنى زمانى كه هنوز قريش به صورت جدى و گسترده به رويارويى با پيامبر صلى الله عليه و آله نپرداخته بودند، از همين‌رو سوره بدون اشاره به پندار و رفتار مشركان و مكذبان، دورنماى كلى از دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله و اهداف آن را نشان مى‌دهد.[۱۰] با توجه به فضاى نزول مى‌توان گفت كه غرض اين سوره آماده ساختن پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله براى رسالت جهانى اوست.[۱۱]
محتواى سوره:
سوره اعلى در آغاز، خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله او را به تسبيح شايسته نام پروردگار بلندمرتبه، فرمان مى‌دهد؛ پروردگارى كه پس از آفرينش موجودات با هدايت تكوينى آنان را در مسير كمال قرار داده است. سپس با بيان نمونه‌اى به رويانيدن گياهان از دل زمين براى چراى حيوانات و خشك و سياه شدن آن ادامه مى‌يابد، آنگاه بار ديگر خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد: ما قرآن را بر تو نازل مى‌كنيم و آن را به تو مى‌آموزيم، به گونه‌اى كه (با قدرت و مشيت الهى) هرگز فراموش نخواهى كرد و ما تو را با روشى آسان براى تبليغ اين رسالت جهانى آماده مى‌كنيم.
تو مردم را به اسلام فراخوان و اگر تذكر، سودمند باشد به آنان تذكر ده. در بخش سوم، مردم را در برابر دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به دو دسته تقسيم مى‌كند: گروهى كه به موجب ترس از خدا متذكر شده، به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله مى‌آيند و دسته شقى و بدفرجام كه از وى دورى مى‌گزينند و كيفر چنين گروهى آتش بزرگى است كه در آن وارد مى‌شوند و مرگ و زندگى در آن راه ندارد، آنگاه تأكيد مى‌ورزد كه اهل تزكيه كه بر ياد خدا و گزاردن نماز اصرار دارند رستگار مى‌شوند. در پايان به رويكرد آدميان و محور اصلى دعوت پيامبران اشاره مى‌كند كه شما (مردم) دنيا را بر آخرت ترجيح مى‌دهيد، در حالى كه آخرت بهتر و پايدارتر است. اين آموزه‌ها در همه كتب آسمانى پيشين، از جمله كتاب‌هاى حضرت ابراهيم و حضرت موسى عليهماالسلام آمده است.
فضايل سوره:
بر اساس روايات، پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله هنگام تلاوت «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الأعلى» بدون فاصله ذكر «سبحان ربى الأعلى» را نيز مى‌گفت. اهل بيت عليهم‌السلام و صحابه نيز به پيروى از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين مى‌كردند. بر پايه برخى روايات پس از نزول «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الاَعلى» رسول خدا صلى الله عليه و آله به ذكر «سبحان ربّى الأعلى» در سجود امر كرده است.[۱۲]
بر پايه روايتى از اميرمؤمنان على عليه‌السلام اين سوره مورد علاقه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله بود،[۱۳] از همين‌رو قرائت آن را در نماز به اصحابش سفارش مى‌فرمود[۱۴] و خود در نماز عيد و روز جمعه، اعلى و غاشيه را مى‌خواند،[۱۵] چنان‌كه در ساير نمازهاى واجب نيز اين سوره را تلاوت مى‌كرد.
از على عليه‌السلام نقل است كه 20 شب به پيامبر صلى الله عليه و آله اقتدا كردم و او در نماز جز سوره اعلى قرائت نكرد و فرمود: اگر مردم مى‌دانستند در اين سوره چيست در هر روز 20 بار آن را مى‌خواندند.[۱۶]
راز علاقه ويژه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به اين سوره چنين تبيين شده كه خداوند در اين سوره به پيامبر صلى الله عليه و آله بشارت داده كه قرآن را به گونه‌اى كه فراموش نكند در قلب او جاى مى‌دهد و تبليغ و دعوت را كه بر دوش او سنگينى مى‌كرد، آسان مى‌كند.[۱۷]
على عليه‌السلام نيز به خواندن اين سوره اهتمام داشت. بر پايه نقلى هنگام ورود آن حضرت به كوفه در 40 فريضه صبح اين سوره را قرائت كرد. امام صادق عليه‌السلام شيعيان را به خواندن سوره جمعه و سوره اعلى در نمازهاى شب جمعه سفارش كرده و فرمود: هر كس سوره اعلى را در نماز واجب يا مستحب بخواند در قيامت به او گفته مى‌شود: از هر در مى‌خواهى به بهشت درآى. بر پايه روايتى از پيامبر، هر كس اين سوره را قرائت كند خداوند به شمار هر حرفى كه بر ابراهيم، موسى و محمد صلى الله عليه و آله نازل كرده بدو پاداش مى‌دهد.[۱۸]
پانویس
- ↑ مجمع‌البيان، ج 10، ص 612؛ الاتقان، ج 1، ص 18؛ البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 280.
- ↑ بصائر ذوى التمييز، ج 1، ص 514.
- ↑ بصائر ذوى التمييز، ج 1، ص 514.
- ↑ فقه‌القرآن، ج 1، ص 252؛ كنزالعرفان، ج 1، ص 248.
- ↑ الميزان، ج 2، ص 264؛ مجمع‌البيان، ج 10، ص 722.
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 717؛ كشف‌الاسرار، ج 10، ص 462.
- ↑ التفسيرالحديث، ج 1، ص 517ـ518؛ كشف‌الاسرار، ج 10، ص 462؛ تفسير قرطبى، ج 20، ص 17.
- ↑ اسرار ترتيب القرآن، ص 157.
- ↑ معجم علوم القرآن، ص 268.
- ↑ التفسير الحديث، ج 1، ص 511 ـ 512.
- ↑ من وحى القرآن، ج 24، ص 193 ـ 194.
- ↑ مسند احمد، ج 5، ص 155؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 287.
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 717، الدرالمنثور، ج 8، ص 480.
- ↑ تفسير ابن كثير، ج 4، ص 533.
- ↑ الدر المنثور، ج 8، ص 480.
- ↑ مجمع البيان، ج 10، ص 717.
- ↑ فى ظلال القرآن، ج 6، ص 3882.
- ↑ البرهان، ج 5، ص 633.
منابع
على خراسانى، دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 4، صفحه 88-91.
