آیات الاحکام

آيات الاحكام چيست؟

برخى از آيات قرآن، بيان‌كننده حكمى فقهى هستند و علماى شيعه و سنى اقدام به شرح و تفسير اين گونه آيات كرده‌اند. عنوان آيات الاحكام نام تأليفاتى است كه عالمان شيعه در اين زمينه نگاشته‌اند؛ مثل آيات الاحكام استرآبادى، اهل سنت و جماعت اين گونه تأليفات را احكام القرآن ناميده‌اند؛ مانند احكام القرآن جصاص و ابن العربى و كياهراس.

اولين نويسنده آيات الاحكام

به گفته علامه سيد حسن صدر (1353 ق) در كتاب تأسيس الشيعه اولين مؤلف در باب آيات الاحكام، محمد بن سائب كلبى است. او در تفسير صاحب نظر و كتاب تفسيرى دارد. آرا و نظريات محمد بن سائب در كتاب‌هاى تفسيرى ذكر مى‌شود. وى در 146 ق رحلت كرد. علماى اهل سنت، ابوعبدالله محمد بن ادريس شافعى (204 ق) را اولين مؤلف در آيات الاحكام مى‌شمارند، ولى آيت الله مرعشى در مقدمه مسالك الافهام مى‌گويد: محمد بن سائب كلبى بر او مقدم است.

ابوبكر بيهقى، صاحب كتاب السنن الكبرى، آرا و اقوال شافعى را در آيات الاحكام گردآورى كرده و در مقدمه احكام القرآن شافعى نوشته: شافعى بر همه شافعيان منت دارد، مگر بيهقى كه او بر شافعى منت دارد.

مشهورترين كتاب‌هاى آيات الاحكام

1. اولين كتاب آيات الاحكام كه از علماى شيعه در دست است، كتاب فقه القرآن راوندى است. اين كتاب در دو جلد به چاپ رسيده است. راوندى (م 573 ق)، از پيروان شيخ طوسى است و سه شرح بر النهايه نوشته و فتاوى او در فقه القرآن مورد توجه فقها بوده است.

2. كنزالعرفان فى فقه القرآن.

3. النهايه فى تفسير الخسمائه آية، از عبدالله بحرانى.

4. زبدة البيان فى احكام القرآن، تأليف ملا احمد اردبيلى. (993 ق)

5. مسالك الافهام الى آيات الاحكام،‌ از فاضل جواد (زنده در 1040 ق) در ميان علماى شيعه سه كتاب كنزالعرفان، زبدة البيان و مسالك الافهام به ترتيب شهرت خاصى دارند.

6. تفسير شاهى.

7. تفسير البلابل والقلاقل كه به فارسى است.

در پنجاه سال اخير كتاب‌هاى ارزشمندى در آيات الاحكام نوشته شده است كه از آن جمله:

1. فقه القرآن، از آيت الله محمد يزدى (دو جلد)؛

2. آيات الاحكام، تأليف لاهيجانى امام جمعه لاهيجان كه به زبان فارسى پنج جلد آن به چاپ رسيده نگاشته شده است.

4. آيات الاحكام، از باقر ايراوانى (دو جلد)؛

5. آيات الاحكام، تأليف استاد كاظم مدير شانه‌چى كه انتشارات سمت آن را چاپ كرده است.

6. آيات الاحكام، نوشته محمد فاكر ميبدى كه مقارنه بين آراى شيعه و سنى است.

تعداد آيات الاحكام

فاضل مقداد سيورى مى‌گويد: در ميان علما مشهور است كه تعداد آيات احكام پانصد آيه است، ولى من در كتاب كنزالعرفان تمام آيات را آورده و تكرارى‌ها را حذف كرده‌ام و تعداد آن‌ها به پانصد آيه نمى‌رسد. كسى گمان نكند كه ما آيه‌‌اى را ترك كرده‌ايم؛ هدف آن بوده كه آيات الاحكام بررسى شود، نه اين كه تعداد آن‌ها زياد شود.

فاضل تونى (1072 ق) در كتاب الوافيه و نيز ملا احمد نراقى (1245 ق) در كتاب مناهج الاصول، يكى از شرايط اجتهاد را احاطه فقيه بر آيات احكام دانسته و گفته‌اند: بنا به اجماع شيعه تعداد آيات الاحكام، پانصد آيه است.

گفتنى است كه شيوه بحث از آيات الاحكام،‌ در ميان علماى شيعه سنى تفاوت دارد. علماى شيعه به همان سبك كتاب‌هاى فقهى و به صورت موضوعى از طهارت شروع مى‌كنند و تا ديات ادامه مى‌دهند و درباره يكايك آيات هر باب بحث مى‌كنند؛ همان گونه كه در فقه‌القرآن و كنزالعرفان اين گونه است. اما معمولاً اهل سنت از اول قرآن شروع مى‌كنند و هر جا حكمى از آيات استفاده شود، آن را ذكر مى‌كنند. از اين رو، به نظر آنان هر آيه‌اى كه بتوان از آن مطلبى را درباره فروع استخراج كرد، در شمار آيات الاحكام است.