یتیم نوازی

یتیم از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد را گویند.

مفهوم یتیم

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود. کودک بی پدر. . از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد. از آدمی آنکه پدر ندارد. . طفل بی پدرو گاهی به معنی بی مادر باشد و طفلی که مادر و پدر ندارد یتیم الطرفین گویند. . بی پدر. . کَل ّ. در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است; چنان كه مرحوم علامه طباطبایی(رحمه الله) می گوید: «یتیم به كسی گفته می شود كه پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی كه مادرش مرده، به كار نمی رود، برخی معتقدند كه در میان افراد انسان یتیم كسی است كه پدرش مرده و در حیوانات به كسی كه مادرش را از دست داده اطلاق می گردد.» محمدطاهر بن عاشور, در معنای یتیم می نویسد: «از نظر عرب ها، كودكی كه تنها مانده و پدرش را كه حامی و دفاع كننده و نفقه دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی كند، زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند.»

یتیمی حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم

قال الله تعالی: «ألم یَجِدکَ یتیماً فأوی و وجدکَ ظالاً فَهَدی و وجدکَ عائلاً فأغنی فأما الیتیمَ فلا تَقهَر و أما السائل فلا تَنهَر و أما بِنعمهِ ربک فحدث»؛ خداوند متعال می‎فرماید: «آیا او تو را یتیمی نیافت و پناه داد؟ و تو را گمشده یافت و هدایت کرد؟ و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود؟ حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن، و سؤال کننده را از خود مران و نعمت های پروردگارت را بازگو کن». کلمه یتیم در این آیه دو معنا دارد:

1- از آنجا که پیامبر هنوز متولد نشده بود یا چند ماهی از تولدش نگذشته بود که پدر خود، عبدالله، را از دست داد و هنوز دو ساله بود که مادرش، آمنه، نیز از دنیا رفت، خداوند برای بیان نعمت‌های خود بر او، یادآور یتیمی‌اش و نعمت سرپرستی او توسط عبدالمطلب و ابوطالب می‌شود.

2- اما امامان معصوم علیه السلام در روایات زیادی کلمه یتیم را به معنای دیگرش تفسیر کرده‌اند، چرا که یکی از معانی یتیم « چیز بی‌همتا و بی‌مانند» است. (مثلا گوهر یتیم یعنی گوهر بی‌نظیر.) با این معنی، ترجمه آیه به صورت زیر می‌شود: « آیا تو موجود بی‌نظیری نبودی و آنگاه مردم به تو روی آوردند؟ »

خوردن مال یتیم

امام على عليه السلام ( ـ در وصيت خود پيش از شهادت ـ ) فرمود : درباره يتيمان از خدا بترسيد و مبادا يك روز سيرشان كنيد و يك روز گرسنه بمانند و مبادا كه با حضور شما آنان از بين بروند؛ زيرا از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: هر كس يتيمى را سرپرستى كند تا آنكه بى نياز شود، خداوند عزّ و جلّ با اين كار بهشت را بر او واجب گرداند، همچنان كه آتش دوزخ را بر خورنده مال يتيم واجب ساخته است. امام على عليه السلام :هيچ مرد و زن مؤمنى نيست كه دست محبّت بر سر يتيمى بگذارد، مگر اينكه خداوند به اندازه هر تار مويى كه بر آن دست كشيده است ثوابى برايش بنويسد. در حدیثی از امام باقر ـ علیه السلام ـ یا امام صادق نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟ فرمود در برابر دو درهم. قال علیٌ ـ علیه السلام ـ : «إن آکِلَ مالِ الیتیمِ سَیُدرِکُهُ و بالُ ذلکَ فی عَقَبِهِ و یلحَقُهُ و بالُ ذلکَ فی الاخرهِ» امیر المومنان ـ علیه السلام ـ میفرماید: «خورنده مال یتیم بطور قطع زود است که وبال کارش در دنیا به اولادش برسد و خودش به سزایش در آخرت می رسد». قال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ : «یُبعثُ اُناسٌ عَن قبورهم یومَ القیامهِ تأججُ افواههم ناراً» فقیل: یا رسول الله! مَن هؤُلاءِ؟ قال ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ «الذین یأکلون اموال الیتامی ظلماً». پیامبر خدا فرموده: «روز قیامت جمعی محشور می شوند در حالی که شعله آتش از دهان آنها خارج می شود گفتند: یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که از روی ستم مال یتیمان را می خورند»

تكریم ایتام در ادیان الهی

یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است، ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود، در دین مقدس اسلام، نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد; چنان كه قرآن كریم می فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیكی كنید و با مردمان سخن نیك گویید و نماز بخوانید و زكات بدهید، ولی جز اندكی، پشت كردند و رویگردان شدند.». پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی- علیهما السلام- به شدت از حقوق یتیمان طرفداری كرده و ظلم به یتیمان را از گناهان كبیره شمرده اند. در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آن ها، نه تنها او را تكریم نمی كردند، بلكه یتیم در نزد آن ها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می كردند. دین اسلام به عنوان كامل ترین و جامع ترین دین الهی، همواره، مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام كافی است كه بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند كه این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است. به طور كلی، در آیات و روایات اسلامی موجود سه موضوع مهم و اساسی درباره ایتام به چشم می خورد كه عبارتند از:

سرپرستی ایتام

قرآن كریم و پیشوایان معصوم- علیهم السلام- امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند. و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود. قرآن كریم می فرماید: «...یَسْـَلُونَكَ عَنِ الْیَتَـمَی قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَیْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ...; از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آن ها برادران دینی شما هستند.» از آیه یاد شده بر می آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)جای دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته و در حدیث دیگری فرموده: «در خانه ای كه یتیم باشد، رحمت و بركت الهی در فضای آن خانه حاكم خواهد شد» و باز می فرماید: «من و سرپرست یتیم، در بهشت در كنار هم خواهیم بود.» اگر چه امروزه مؤسسات و كانون های یتیم نوازی در نقاط مختلف بقرار است، ولی چنین مراكزی به خاطر شرایط حاكم بر آن ها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی رسد، چون اگر یتیمی در آغوش خانواده ای ایده ال پرورش یابد، از محبت پدرخوانده و مادرخوانده برخوردار می شود و آن ها نیز به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام، به یتیم ها محبت می كنند. بدیهی است كه یتیم در میان خانواده ای كه او را به فرزندخواندگی قبول كرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید. قرآن كریم، با نفی هر گونه مسائل غیر منطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید توسط پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)را مطرح كرده و در واقع یكی از شیوه های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می داند، چنان كه می فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نكرده، این سخنانی است كه شما از پیش خود می گویید، ولی خدا حق را می گوید و به سوی راه درست هدایت می كند، پسر خوانده ها را به نام پدرانشان صدا بزنید، كه این نزد خدا به عدالت نزدیك تر است و به فرض كه پدر آنان را نمی شناسید، برادر دینی خطابشان كنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آن چه كه تاكنون اشتباه كرده اید، شما مؤاخذه نمی كند، ولی آن چه را كه عمداً مرتكب می شوید، مؤاخذه می كند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است.» از آیه یاد شده بر می آید كه فرزندخوانده احكام فرزند صلبی را ندارد و باید آن ها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود.

شیوه های رفتار با ایتام

در قرآن كریم و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تأكید و سفارش فراوان شده است، چنان كه خداوند متعال درباره ازدواج با دختران یتیم سفارش می كند كه رفتار عادلانه ای داشته باشید: «و اگر می ترسید كه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نكنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی كنید و) با زنان پاك (دیگر) ازدواج نمایید... علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها كردن آن ها در حالی كه تهی دست شده و كسی مایل به آن ها نیست دانسته است. خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی كرده است. به ایتام باید نیكی كرد. بقره/ 83. و امور و كارهای آن ها را باید اصلاح نمود. بقره/ 220. براساس آیات قرآن كریم، با ایتام باید به نیكی و مهربانی سخن گفت و به آن ها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاك داد و آن ها را همه جا گرامی داشت و به آن ها پناه داد و هیچ گاه آن ها را نباید آزرد و یا با قهر آن ها را از خویش دور نمود، قرآن كریم می فرماید: «با یتیمان سخن نیكو و دل پسند بگویید، به آن ها اطعام دهید، آن ها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آن ها را آزرده خاطر نكرده و از خود دور نكنید.» در روایات اسلامی نیز بر تكریم ایتام تأكیدشده است; پیامبر اكرم- صلی الله علیه وآله- می فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است كه در آن، یتیمی زندگی كند كه با وی به نیكی رفتار شود و بدترین منزل ها آن است كه در آن جا به یتیمی اهانت گردد. حضرت علی-علیه السلام- می فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد یك ثواب برای او می نویسد» همچنین حضرت علی- علیه السلام- در جایی دیگر می فرماید: «در تربیت و تنبیه یتیم مانند فرزند خویش عمل كن.» یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم - علیهم السلام- امری مرسوم و با اهمیت بوده است; چنان كه نوشته اند حضرت محمد - صلی الله علیه وآله- روزی در راه اصلی مدینه می گذشت، چند كودك را دید كه طفلی را دوره كرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می كنند و می گویند كه تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شأن و مقام می باشد، كودك یتیم بنای گریستن گذاشت. پیامبر گرامی- صلی الله علیه وآله- نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می كنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم كه در جنگ احد كشته شد، مادرم شوهر كرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت كرده است. پیامبر مهربان- صلی الله علیه وآله- او را نوازش و آرام كرد، فرمود: اگر پدرت را كشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، فاطمه-علیها السلام- خواهرت است، كودك خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای كودكان اكنون مرا سرزنش نكنید كه پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است، سپس حضرت او را به حضرت فاطمه سپرد، حضرت فاطمه- علیها السلام- نیز او را نوازش و پاكیزه نمود و لباسی پاك بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر-صلی الله علیه وآله- در خانه حضرت فاطمه- علیها السلام- بود.

سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)

رسول گرامی اسلام درباره ی ارزش مندی این عمل نیکو و پسندیده می فرمایند:

خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ.

بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود. رسول خدا (ع) : «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله له بذلک الجنة » .

کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکیش سپری گردد و از سرپرستی بی نیاز گردد، با این عمل بهشت را خداوند بر او واجب می کند .

رسول خدا (ع) : «من کفل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله الله الجنة البتة الا ان یعمل ذنبا لایغفر» .

کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها شریک خویش نماید البته پاداش او بهشت است مگر آن که گناه غیر قابل بخششی مرتکب شده باشد .

رسول خدا (ع) : «من مسح راس یتیم کانت له بکل شعرة مرت علیها یده حسنات » .

کسی که دست نوازش و محبت به سر یتیمی بکشد به عدد هر موئی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می فرماید .

رسول خدا (ع) : «من انکر منکم قساوة قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه ولیمسح راسه یلین قلبه باذن الله فان للیتیم حقا» .

کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد، دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود، یتیم در اجتماع حقی دارد، با نوازش حق او ادا می شود .

امام علی (ع) : «ادب الیتیم مما تؤدب منه ولدک واضربه مما تضرب منه ولدک » .

یتیم را آن طور تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می کنی و در مقام مجازات او را با همان چیزی بزن که فرزند خود را می زنی .

امام علی (ع) : «الله الله فی الایتام فلاتغبوا افواههم و لایضیعوا بحضرتکم » .

در وصیت به فرزندانش فرمود: از خدا بترسید درباره یتیمان، در غذای جسم آنان مسامحه ننمائید، در جان آنان نیز مراقبت کنید، مواظب باشید روحیه آنها در برابر شما ضایع نشود و آزرده نگردد .

امام باقر (ع) : «اربع من کن فیه بنی الله له بیتا فی الجنة: من آوی الیتیم و رحم الضعیف و اشفق علی والدیه و رفق بمملوکه » .

هر کس دارای چهار خصلت باشد خداوند خانه ای در بهشت برایش بنا می کند: یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند .

منابع

• لغت نامه دهخدا، ذیل واژه یتیم، در دسترس درواژه یاب
• خوردن مال یتیم،حدیث نت،پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه،بازیابی: 21دی ماه 1392.
• نشریه پاسدار اسلام ،تیر 1377، شماره 199 ،سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)،پایگاه اطلاع رسانی حوزه،،بازیابی: 21دی ماه 1392.
• علي محمد حيدري نراقي ، گناهان کبيره، خوردن مال یتیم، در دسترس در، اندیشه قم،بازیابی: 21دی ماه 1392.
• علي اميرخاني- مركز فرهنگ و معارف قرآن، تكریم ایتام در قرآن،در دسترس دراندیشه قم،بازیابی: 21دی ماه 1392.