کنز العرفان فی فقه القرآن (کتاب)

مؤلف

جمال الدین مقداد بن عبداللّه سیوری

معرفی کتاب

یکی از مهم ترین کتاب های شیعه در باب تفسیر فقهی، کتاب کنزالعرفان فی فقه القرآن نوشته فاضل مقداد (م 826 هـ. ق) است که در دو جلد و در 1252 صفحه در سال 1377 شمسی؛ همراه با تحقیق و پاورقی به چاپ رسیده است.

این کتاب در دو جلد، مجموعاً 1252 صفحه، به چاپ رسیده است. محقق این کتاب برای تهیه منابع و مآخذ آیات و روایات زحمات زیادی کشیده و در پایان جلددوم، فهرست کاملی از آیات، روایات، اعلام، مصادر و فهرست مطالب کتاب ارائه داده است.

در این کتاب قریب 450 بار به روایات گوناگون اسلامی استناد شده که البته برخی از آن ها تکراری می باشند. نویسنده به تناسب، به یک روایت در چند جای کتاب استناد نموده است.

همچنین قریب 270 بار به آیات قرآن به عنوان شاهد استناد شده است. این تعداد آیات، غیر از 382 آیه ای است که فاضل مقداد به عنوان «آیات الاحکام» مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

نیز در مجموع، به 26 بیت شعر و 7 عبارت عربی به عنوان شاهد مثال استناد شده است.

مزایای کتاب «کنزالعرفان»

کنزالعرفان فی فقه القرآن، دارای ویژگی ها و امتیازاتی است که آن را از کتاب های پیشین در این زمینه، ممتاز می سازد:

1. بررسی فقهی مقارن نویسنده کنزالعرفان در نقل قول کلمات مفسّران، تنها به بیان آراء و نظرات فقها و مفسّران شیعه اکتفا نمی کند، بلکه به صورت تطبیقی، از آراء و دیدگاه های مفسّران اهل سنّت نیز استفاده می کند; مانند: کشاف زمخشری، تفسیرکبیر امام فخررازی. این امر از چند جهت دارای اهمیت است: اول آنکه نویسنده کنزالعرفان هیچ گونه تعصّب مذهبی از خود نشان نمی دهد، بلکه به آرای علمی مخالفان مذهبی نیز توجه دارد. دوم آنکه فاضل مقداد به عنوان فقیه و مفسّر به آراء فقها و مفسّران هم عصر خویش و نیز دانشمندان سابق نیز توجه داشته و این با نبود امکانات چاپ و ارتباطات، تلاش علمی آنان از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار است. به عبارت دیگر، او آراء مذاهب چهارگانه اهل سنّت و نیز دیدگاه های فقهای امامیه را ذکر می کند. وی پس از بررسی همه آراء و دیدگاه ها، بر اساس حجت و برهان عقلی، یکی از آن دیدگاه هاراانتخاب می کند. بنابراین، ازاین نظر، کتاب کنزالعرفان فاضل مقداد یک «موسوعه فقهی مقارن» محسوب می شود.

2. بررسی فقهی همه آیات الاحکام فاضل مقداد همه آیات الاحکام را مدّنظر قرار داده است. این امر در مقدّمه نویسنده مورد تأکید قرار گرفته است. وی چنین می گوید: آیات قرآن کریم، مرجع و منبع اصلی در فتوای شرعی است که علما تلاش داشته اند از آن بحث نمایند. با این حال، در زمینه آیات احکام، کتابی پیدا نکردم که مفید و جامع و خالی از زواید باشد; زیرا کتاب هایی که در این باره نگاشته شده اند گاه به دلیل ذکر نظرات و دیدگاه های فراوان، بسیار طولانی می باشند; گاه بسیار مختصر و ناکافی. از این رو، تصمیم گرفتم کتابی تدوین نمایم که شامل فوایدی باشد که بیشتر تفاسیر واجد آن نیستند. علاوه بر آن، فروع فقهی را ذکر کردم که یا نصوص آیات قرآن کریم بر آن ها دلالت دارند و یا از ظواهر آیات به دست می آیند.

بنابراین، از نظر نویسنده محترم، تمامی آیاتی که مربوط به احکام شرعی می باشند و نیز تمام فروعات فقهی مربوط به آن ها، از نظر وی دور نیفتاده و آن ها را بیان کرده اند.

3. تفسیر قرآن با قرآن نگارنده کنزالعرفان در ذیل بسیاری از آیات قرآن کریم، به آیات مشابه و مربوط به آیه موردنظر نیز توجه دارد. این امر بر غنای مطالعه تفسیری و فقهی نویسنده افزوده است. وی 311 بار به آیات قرآن کریم به عنوان شاهد استناد می کند. (267 آیه و 44 بار تکرار آن ها، مجموعاً 311 بار.) با توجه به اینکه آیات احکام قریب 340 آیه می باشند، استشهاد به 311 آیه قرآن کریم به عنوان شاهد مثال، بُعد «تفسیر قرآن به قرآن» کتاب کنزالعرفان را به خوبی نمایان می سازد.

4. تفسیر قرآن با روایات صاحب کنزالعرفان علاوه بر «تفسیر قرآن به قرآن»، به «تفسیر قرآن به روایات» نیز توجه دارد. ایشان به قریب 500 روایت که ناظر به آیات شریفه می باشند و یا در فهم آن ها دخالت دارند استناد می کند. اساساً اولین حلقه های تفسیری بر اساس نقل احادیث و روایات در ذیل آیات شریفه بوده است. ابن عبّاس حلقه های تفسیر خویش را برای صحابه و تابعان تشکیل می داد و آراء و اقوال مربوط به آیات را ذکر می کرد. بر اساس همین مشی و عملکرد (تفسیر آیات بر اساس اخبار و روایات) تعدادی کتاب های تفسیری به وجود آمد; مانند: تفسیر طبری، تفسیر کوفی، تفسیر قمی و تفسیر عیّاشی.

5. رویکرد فقهی در بررسی آیات الاحکام فاضل مقداد در کتاب خویش، رویکرد جدیدی را پیش گرفته; ابتدا کتاب «الطهارة»، سپس کتاب «الصلاة» و تا آخر عبادات را مطرح ساخته است. به دنبال آن، بحث معاملات و در نهایت، کتاب «قضا و شهادات» را مورد بررسی قرار داده است. وی در ذیل هر باب فقهی، آیات مربوط به آن را ذکر کرده است. چنین رویکردی، (تبویت و دسته بندی آیات احکام بر اساس ترتیب ابواب فقهی) اولین بار توسط فاضل مقداد صورت پذیرفت. مطمئناً این روش برای فقیه و پژوهشگر فقه بسیار مناسب تر و مفیدتر است، در حالی که روش پیشینیان و مفسّران قبل، «تفسیر ترتیبی» بر اساس سوره های قرآنی بوده و مفسّر هر گاه به آیه ای از آیات احکام برخورد می کرد، توضیحات مربوط به آن را ارائه داده است. این رویکرد جدید توسط عده ای از مفسّران فقیه پی روی شده است; از جمله محقق اردبیلی (م 993ق) او که قریب 150 سال پس از فاضل مقداد می زیسته، از روش تفسیر فقهی، فاضل مقداد استفاده کرده است. جالب آنکه محقق اردبیلی در کتاب زبدة البیان، ترتیب بررسی آیات را شبیه ترتیب آیات مذکور در کتاب کنزالعرفان قرار داده است. مقایسه آیات مطرح شده در باب طهارت، در دو کتاب کنزالعرفان و زبدة البیان شاهدی بر این مدعا می باشد. محقق اردبیلی حتی در برخی ویژگی های جزئی نیز از کتاب کنزالعرفان پی روی کرده است; مانند «النوع الثانی فی دلائل الصلوات الخمس و اوقاتها» که همین تعبیر پیش تر در کتاب کنزالعرفان آمده است.

6. بحث همه جانبه در ذیل آیات قرآن کریم فاضل مقداد تنها به مباحث فقهی توجه ندارد، بلکه به جوانب غیرفقهی نیز پرداخته است; مانند مباحث ادبی (نحو، لغت و مانند آن) و اسباب نزول، البته با این توضیح که مباحث غیرفقهی را به صورت خلاصه و مختصر آورده و از تفصیل و اطناب خودداری کرده است. اما در تفاسیر دیگر، مانند تفسیر کبیر امام فخر رازی و الجامع لاحکام القرآن قرطبی اختصار و گزیده گویی رعایت نشده است. فاضل مقداد تأکید دارد که پیش از وی کتابی مستقل و جامع مربوط به آیات احکام همراه با اختصار وجود نداشته است. وی می نویسد: «ولکنّی لم اظفر بکتاب فی تنقیحِ تلکَ الآیات یُبرّد الغلیلَ و یُشفی العلیلَ و یحتوی علی جملةِ ما یبغیه الراغبُ و یستطرفُه الطالبُ، بل امّا مُسهب بذکرِ الاقاویلِ و الاخبارِ، او مقصّرٌ قد ملّل بالایجازِ و الاختصارِ...»

7. بیان معنای لغوی و شرعی هر کتاب فاضل مقداد در ابتدای هر کتاب و پیش از بیان آیات مربوط به آن، ابتدا معنای لغوی و شرعی (حقیقت شرعیه) را بیان می کند. برای مثال، در ابتدای کتاب «طهارت» می نویسد: «فالطهارةُ ـ لغةً ـ النزاهةُ... و شرعاً تطلق حقیقة ـ عند بعضهم ـ علی رفع الحدث، او المبیح للصلاة...» وی در ابتدای کتاب «الصلاة» چنین می نگارد: «کتاب الصلاةِ و هو لغةً الدعاءُ، قال اللّه تعالی: (و صلِّ علیهم)، ای اُدع لهم... و شرعاً قیل: هی اذکارٌ معهودةٌ مقترنةٌ بحرکات و سکنات یتقرّبُ بها الی اللّهِ تعالی...»

منابع

آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»، محمدمهدی کریمی نیا، معرفت، شماره 96، 1384.