منابع تاریخ غزنوی

غزنویان نخستین خاندان حکومتگر ایرانی پس از اسلام اند که تاریخ های سلسله ای مفصل و گرانباری درباره آنها نگاشته شده و به یادگار مانده است از این روی سرگذشت روزگار آنان را پیش و بیش از همه باید در تاریخ های سلسله ای جستجو کرد و آنگاه در دیگر منابع از جمله تاریخ های عمومی ،محلی، وزارت،تذکره ها ،آثار ادبی و دیگر نوشته های مرتبط.نخستین تاریخ دودمانی غزنویان کتاب تاریخ یمینی نوشته ابونصر محمدبن عبدالجبار عتبی است اصل کتاب عربی است اما در سال 602 ناصح بن ظفر جرفاذقانی آن را به فارسی ترجمه کرد. این ترجمه از نثری متصنع و متکلف برخوردار است و پیش از متن اصلی عربی مورد استفاده مورخان و محققان بعدی بوده است. تاریخ یمینی که نام خود را از یمین الدوله محمود غزنوی گرفته است عمدتاً شامل شرح کشور گشائی های محمود غزنوی و پدرش سبکتکین می باشد. درخشانترین تاریخ روزگار غزنوی ،بلکه یکی از برجسته ترین تاریخ نگاری های ایران با نوشته شدن تاریخ مسعودی معروف به تاریخ بیهقی پدید آمد. این کتاب همانگونه که از نامش پیداست سرگذشت روزگار سلطان مسعود غزنوی است اما به مناسبت به مسایل فراوان از دیگر ادوار پیش از سلطان یاد شده ، به ویژه رخدادهای مرتبط با سامانیان و آل بویه و قراخانیان و سیمجوریان و خوارزمشاهیان مقتدم و...نیز پرداخته است. ابوالفضل بیهقی نویسنده کتاب خود از دبیران دستگاه دیوانسالاری دوران غزنوی است. او در گزارش رویدادها دقت و حوصله فراوانی به خرج می دهد و بسیاری زا جزییات دقیق را برای خواننده بازگو می کند و تا آنجا که برای یک نویسنده دولتی ممکن بوده است جانب انصاف و بی طرفی را رعایت کرده است. اصل کتاب بیهقی آن گونه که خود می گوید سی مجلد بود، که تاریخ غزنویان از آغاز تا جلوس ابراهیم بن مسعود را شامل می شده است. اما آنچه از آن بر جای مانده است 5 مجلد از آن سی جلد می باشد که به گزارش روزگار سلطان مسعود غزنوی می پردازد. تاریخ های سلسله ای سلجوقیان نیز برای بخشهایی از تاریخ غزنویان به ویژه شکست آنان از سلجوقیان و مناسبات بازماندگان خاندان غزنوی با دولت سلجوقی می تواند مفید باشد. زیت الاخبار عبدالحی بن ضحاک گردیزی از جمله نخستین تاریخ های عمومی است که به شرح حال و روزگار غزنویان از آغاز تا جلوس مودودبن مسعود پرداخته است. این اثر نخستین تاریخ عمومی به زبان فارسی نیز به شمار می آید. نویسنده گمنام مجمل التواریخ و القصص که از جمله تواریخ عمومی فارسی است و در حدود سال 520تالیف یافته است نیز اشاراتی مختصر به تاریخ غزنویان تا زمان خود و به ویژه درگیری های آنان با سلجوقیان می نماید. همچنین باید از طبقات ناصری اثر گرانقدر منهاج الدین سراج الدین جوزجانی یاد کرد که در اوایل قرن هفتم هجری در هندوستان نوشته شده است. این کتاب به ویژه وقایعنامه های مربوط به قراخانیان و غوریان که امروزه از میان رفته اند جایگاه برجسته ای دارد. طبقات ناصری هم برای بررسی دوران پیدایش دولت غزنوی و اجداد این خاندان و هم ماسله مناسبت غزنویان و غوریان که امروزه از میان رفته اند جایگاه برجسته ای دارد. الکامل فی التاریخ ابن اثیر نیز به جهت استفاده از منابع گمشده ای مانند مشارب التجارب ابن فندق و احتمالا ملک نامه (کتابی که در تاریخ اوایل کار سلجوقیان) همچون طبقات ناصری علیرغم اینکه سالها پس از سقوط غزنویان نوشته شده است. منبعی ارزشمند برای مطالعه تاریخ ایران در روزگار مورد بحث به شمار می آید.در کنار این منابع ،برخی تاریخ های عمومی دیگر نیز اطلاعات مفیدی درباره غزنویان به دست می دهند که مهمترین آنها عبارتند از: مجمع الانساب شبانکاره ای، جامع التواریخ رشید الدین فضل الله همدانی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ابوالفرج ابن جوزی،مختصر الدول ابن عربی در میان تاریخ های محلی آن بخش از تاریخ ها که در سرزمین های شرق و شمال شرق ایران از جمله خراسان ،سیستان و ماورالنهر ،خوارزم و مازندران نگارش یافته است برای بررسی تاریخ غزنویان اهمیت بیشتری دارد. در این میان نخست باید از تاریخ سیستان مجهول المولف نام برد از آنجا که زمان زندگی مولف اصلی کتاب مقارن با سالهای پایانی اقتدار غزنویان و آغاز چیرگی سلجوقیان در ایران است پاره ای اطلاعات درباره هر خاندان به دست می دهد. اما آنچه اهمیت دارد این است