ترجیع بند

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

ترجیع بند ، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است . ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن » و «تکرار کردن » است و در اصطلاح ، مجموعة ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده ) می گویند. وزن و مضمون کل شعر یکی است ، اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد ؛ ؛ ؛ ؛ . ، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است . برخی از محققان ، ترجیع بند را مرکّب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد . نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده و در بسیاری از بیتهای ترجیع ، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع » نامیده است .

اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید ؛ ، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است . شمار بندها حداقل دو است وتا سی وچهار بند نیز سروده شده است . طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد، اما گاه این قاعده رعایت نشده است ، مانند ترجیع بند مشهور سعدی .

برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همة مصراعهای هر خانة آن هم قافیه است ؛ ازینرو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند. کهنترین ترجیعات ظاهراً در دورة سامانی سروده شده است رجوع کنید به اما آنچه به جا مانده ، از شاعران دورة غزنوی از جمله فرخی سیستانی است که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است . ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند ، ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند». مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر، بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است ، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به . ترجیعات سبک عراقی شامل همة مختصات فکری شاعران آن سبک ، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه ، بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را ذکر کرد. در سبک هندی ، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است ، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند. ترجیعات

دورة بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره ، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به ؛ بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ که درآن دوره کاملاً منحصر به فرد است . در دورة مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد مثلاً رجوع کنید ؛

علمای بلاغت ؛؛ ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:

1) تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد مانند ؛ 2) بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند ؛ 3) بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد ؛ مولوی ، ج 7، ص 89 ـ176). نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند ، که همة ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است . ترکیب بندهایی را که همة مصراعهای هر بند آن هم قافیه است ، بنا برتعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب » یا «مسدّس ترکیب » می نامند .

نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم . همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991 از نمونه های برجستة این قالب شعری در مکتب وقوع * است .

سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه ، مشابه ترجیع بند بوده است . در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی ، وصال شیرازی ، ادیب الممالک فراهانی ، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی  : که حاوی استقبالهای شمار زیادی از شاعران است . از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی ، سیدمحمدمهدی بحرالعلوم * با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است ؛ . این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است ). شاعران دورة مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی (برای نمونه رجوع کنید ؛ فرخی یزدی ، ص 215ـ 220) و هم برای مراثی و مناقب به کار برده اند.

ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است

.

منابع

آقابزرگ طهرانی. اشرف الدین حسینی ، دیوان کامل نسیم شمال ، ج 1، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1370 ش . محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش . محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش . عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی ، کلیات بیدل ، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی ، تهران 1376 ش . محمدعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران ،کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967. محمدبن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی ، دیوان ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1362 ش . بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش . حسین درگاهی ، محمدجواد انواری ، و عبدالحسین طالعی ، شورش در خلق عالم : سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیّدالشّهدا علیه السّلام ، تهران 1373 ش . محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش . محمدعلی بن قنبرعلی سروش ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1340 ش . وارث سرهندی ،علمی اردو لغت ( جامع )، لاهور 1929. مصلح بن عبداللّه سعدی ،متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش . محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1314 ش . سیروس شمیسا، انواع ادبی ، تهران 1370 ش . ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران 1376 ش. علی بن جولوغ فرخی سیستانی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش . محمد فرخی یزدی ، دیوان ، چاپ حسین مسرّت ، یزد 1378 ش . حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1336 ش . حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369 ش . علی بن احمد محتشم کاشانی ، دیوان ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران 1344 ش . محمدجعفر محجوب ، سبک خراسانی در شعر فارسی ، تهران 1350 ش . مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش . احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش . زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران 1339 ش . جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش . محمدمیرزا مهذب ، مهذب اللغات ، لکهنو 1978. کمال الدین وحشی بافقی ، دیوان ، چاپ محمدحسن سیّدان ، تهران 1374 ش . محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی ، دیوان ، چاپ محمد عباسی ، تهران 1361 ش . احمد هاتف اصفهانی ، دیوان ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1345 ش . جلال الدین همائی ، فنون بلاغت و صناعات ادبی ، تهران 1363 ش .

پانویس

• بنیاد دايرة المعارف اسلامی، بازیابی: 7 آبان 1392.