کتیبه

كتيبه^[۱] به‌ نوشته‌اي اطلاق مي‌شود كه بر روي سنگ در حاشيه سردر ساختمان‌ها يا گوشه‌هاي پارچه‌هاي خاص نظير پرده، سفره و بيرق و يا بر صفحه‌هاي كتاب نگارش مي‌يابد.

سنگ‌نبشته‌هاي (كتيبه‌هاي) يافت شده در مصر و بين‌النهرين و مواردي مانند آن به هزاره چهارم پيش از ميلاد برمي‌گردد. اين كتيبه‌ها بيشتر فرمان شاهان و فرمانروايان و توصيف وقايع و تاريخ جنگ‌ها بوده‌اند.

از كتيبه‌هاي مهم دوران باستان در ايران و نواحي اطراف آن يكي كتيبه آشور بانيپال در ذكر فتح شهر شوش و وقايع پس از آن و ديگر كتيبه‌هاي دوگانه داريوش هخامنشي در بيستون به زبان‌هاي پارسي قديم و عيلامي بابلي است كه يكي به كتيبه بزرگ و ديگري به كتيبه كوچك موسوم است.

از شاهان هخامنشي كتيبه‌هاي متعددي در تخت‌جمشيد، شوش، نقش رستم و همدان برجاي مانده است. كتيبه داريوش اول در شوش را فرانسويان كشف كردند. اين كتيبه مفصل‌تر از كتيبه بيستون و نقش رستم (از كتيبه‌هاي ديگر اين شاه و شاهان ديگر هخامنشي) است. در نقش رستم، محلي در 4 كيلومتري تخت‌جمشيد، چهار مقبره از شاهان هخامنشي به‌ صورت مغاك‌هايي بر سينه كوهي از سنگ يكپارچه برجاي مانده است.

در اين مكان كتبيه‌هايي درباره جنگ‌ها و فتوحات داريوش و خشايارشاه وجود دارد. در همدان نيز كتيبه‌اي از داريوش در كوه الوند به زبان پارسي، عيلامي و آشوري نگارش يافته است. محتواي آن وصف اهورامزدا و كمك‌هاي او و ذكر وقايع سلطنت داريوش است. كتيبه‌اي از خشايارشاه نيز در همان مكان با وصف اهورامزدا و ذكر سلطنت او وجود دارد. كتيبه ديگر از اردشير دوم بر پايه ستوني به سه زبان مذكور است كه هم‌اكنون در موزه بريتانيا قرار دارد. مضمون اين كتيبه وصف اجداد اردشير دوم و تالاري است كه او بنا نهاده است.

كتيبه و كتيبه‌نگاري در اسلام

كتيبه‌نگاري در بناهاي يادبود، مقبره‌ها، مساجد، مدارس علميه، بقعه‌ها، عمارات باشكوه، ستون‌ها و جاهاي مناسب ديگر بكار مي‌رفته است و به اين ترتيب در اين مكان‌ها آثار ارزشمندي از هنر خوشنويسي و كتيبه‌نگاري به اشكال عمودي يا افقي خلق شده و به يادگار مانده است. تجزيه و تحليل اين آثار از منظرهاي گوناگونِ هنري و موضوعي مي‌تواند دريچه‌هايي فراسوي تاريخ، تمدن و فرهنگ اسلامي بر ديدگان پژوهندگان معاصر بگشايد.

دو عامل مهم موجب رشد و ترقي خوشنويسي زير سايه اسلام شد. يكي اين كه چون مسلمانان معتقد بودند آيات قرآن از نظر ظاهر و باطن، الهي و معجزه است پس به كتابت آيات در درون و بيرون بناهاي اسلامي همت گماردند. ديگر آن كه نگارش نسخ خطي عربي و فارسي ــ با تحول در سبك نگارش اشكال و اعجام آنها در سير ايام ــ باعث شد كه خوشنويسي اين زبان‌ها جزء لاينفك هنرهاي تزييني آنان شود.

انواع مختلف خطوط شامل كوفي، نسخ، ثلث، طغري، ريحان، محقق، نستعليق و جز آن در كتيبه‌نگاري‌هاي اسلامي از صدر اسلام تاكنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از ميان خطوط ياد شده، خط ثلث به سبب دور و تموج آن و نيز به جهت حركات نرم قلم، درشتي و برجستگي حروف و قابليت تزيين و ايجاد نقش و نگار در كتيبه‌نويسي بيشتر مورد استفاده قرار گرفته است. مضمون كتيبه‌ها در بناهاي ايران شامل آيات قرآن، احاديث نبوي، شعر، ماده تاريخ، تاريخ بناها يا نام بنيان‌گذارانشان و مواردي جز آن است.

برخي آثار به‌جاي مانده كتيبه‌ها عبارتند از: مناره جَرâ قورغان در ازبكستان؛ مقبره خواجه احمد يسوي در تركستان (هر دو به خط كوفي ساده)؛ مناره مسجد محمد (سنيق قلعه) در باكو، مقبره يوسف ابن قصير در نخجوان، سردر مدرسه الغ بيك در بخارا (به خط كوفي معقلي)؛ سردر مقبره بيان قلي‌خان در بخارا، مقبره حكيم ترمذي در ترمذ، سردر مقبره شيرين‌بيگ‌آغا در سمرقند، مجموعه قصر شروانشاهان در باكو و مناره مسجد جامع همين شهر (به خط ثلث). تاريخ پيدايش همه موارد بين قرن دوازدهم تا پانزدهم ميلادي است.

كتيبه‌نگاري خطوط گوناگون از جمله كوفي و ثلث و نستعليق در بناها و مساجد ايران از زمان تيموريان و صفويان در اصفهان و خراسان و نقاط ديگر رونق داشته است. امروزه هم طراحي اين خطوط بين كاشيكاران و خطاطان متداول است.

از مشهورترين كتيبه‌نگاران ايراني و ساير كشورهاي اسلامي در سده‌هاي گذشته مي‌توان از ارغون بن عبدالله كاملي (قرن 8ق.) نام برد. از آثار او كتيبه دو مدرسه در بغداد است كه به‌ قلم ريحان نوشته شده‌اند. ديگر مبارك شاه بن قطب تبريزي (قرن 7ق.) است. احمد بن سهروردي (قرن 8ق.) نيز كتيبه‌هايي به‌ قلم ثلث در بغداد نگاشته است. عبدالله صيرفي (قرن 8ق.) كتيبه عمارت استاد و شاگرد را در تبريز تحرير كرده است. بايسنغر ميرزا* (799-837ق.)، نيز كتيبه پيش‌طاق مسجد گوهرشاد در مشهد را به‌ قلم ثلث نگاشته است. ديگر كمال‌الدين حسين حافظ هروي (قرن 10ق.) است كه كتيبه سه دانگ ثلث در مسجد جامع اصفهان كار اوست. علي‌رضا عباسي تبريزي (متوفي 1038ق.)، كتيبه‌هاي سردر عالي‌قاپوي قزوين، سردر ورودي مسجد شاه اصفهان، دو كتيبه در ايوان‌هاي عباسي ضلع غربي و شرقي صحن كهنه آستانه رضوي، كتيبه گلوي گنبد خواجه ربيع و آثاري ديگر را با قلم‌هاي ثلث و نستعليق ممتاز نگاشته است.

از كتيبه‌نويسان معاصر ايراني و ساير كشورهاي اسلامي مي‌توان از عبدالحميد ملك‌الكلامي (اميرالكّتاب) نام برد. از آثار وي يكي كتيبه آرامگاه حافظ شيرازي و ديگري كتيبه حجاري شده موزه ايران باستان به خط ثلث است.

احمد زنجاني معصومي كتيبه آرامگاه ابوعلي سينا در همدان، كتيبه مسجد آينه قم، خطوط ضريح مطهر امام رضا علیه السلام و خطوط ضريح حضرت رقيه سلام الله علیها در سوريه را به خط ثلث نوشته است. از حبيب‌الله فضائلي كتيبه‌هاي ضريح عسكريين علیهم السلام در سامرا، ضريح حضرت ابوالفضل علیه السلام و درهاي حرم حضرت امام حسين علیه السلام و حرم كاظمين در عراق، كتيبه‌هاي در و رواق گلوي گنبد حضرت زينب و بسياري كتيبه‌هاي بناها و مساجد در شهرهاي مختلف ايران بر جاي مانده است.

عمادالكتاب سيفي از استادان به‌نام قلم ثلث، شكسته و نستعليق بود. وي آثاري ارزشمند از خود به‌يادگار گذاشته است كه از آن جمله‌اند: كتيبه سردر جديد مدرسه سپهسالار و لوحه‌اي بر آرامگاه فردوسي در طوس. از كتيبه‌نويسان غيرايراني مي‌توان به سيدابراهيم اهل مصر، محمد صبري هلالي اهل عراق، هاشم محمد خطاط اهل عراق و حامد الآمدي اهل تركيه را نام برد.

در بناهاي مهم، پل‌ها، سدها و غيره، كتيبه‌ها و سنگ‌هاي يادبود حك و به هنگام افتتاح، از آنها پرده‌برداري مي‌شود. بدين‌ترتيب سنت كهن كتيبه‌نگاري با رويكردي تازه به قوت خود باقي است.

كتيبه در كتاب‌آرايي

در هنر نسخه‌آرايي، كتيبه شكل مستطيل‌گونه‌اي است كه گاهي در دو سوي آن نيم‌دايره‌ها و ربع دواير كوچك كشيده باشند. مذهّبان كتيبه را بر سر سوره‌هاي قرآن و سرفصل‌هاي كتاب‌ها و جلدسازان در چهار طرف حواشي جلد نزديك به لبه‌ها رسم كرده و مي‌كنند. اين‌گونه كتيبه‌ها گاهي مستطيلي مذهب و مرصع است و گاهي مستطيلي كه دو سوي آن يا اطراف همه اضلاع آن به‌ صورت مدور و نيم‌دايره طراحي شده‌اند. نوع اخير را "كتيبه قلمداني" مي‌گويند. كتيبه‌هاي بسيار ظريف و باريك مذهب مرصع آغاز سرفصل‌ها را "كتيبه بازوبندي" مي‌نامند.

در نسخه‌آرايي عموماً كتيبه را در قسمت پايين "سرلوح" ترسيم مي‌كنند، به‌ صورتي كه قسمت‌هاي پايين سرلوح با بخش فوقاني كتيبه به‌ يكديگر متصل مي‌شود. شكل مركب از كتيبه و سرلوح را اصطلاحاً "سرلوح كتيبه‌دار" مي‌نامند. در متن اين‌گونه كتيبه‌ها با انواع خطوط متداول به‌ صورت عناوين و سرفصل‌ها مي‌نويسند و در تحرير آنها از رنگ‌هاي طلايي، شنگرف، سفيدآب و غيره استفاده مي‌كنند. هر كدام از اين كتيبه‌ها با تلفيق هنرهاي ديگر از جمله تذهيب، تشعير، ترصيع، سرلوح، خوشنويسي و جز آن تزيين مي‌شود.