دایرة المعارف فارسی (کتاب)

اين كتاب نخستين دايره‌المعارف عمومي در زبان فارسي است كه بر اساس شيوه‌هاي نوين و معتبر دايره‌المعارف‌نويسي تهيه شده و شامل 30000 مقاله ترجمه‌شده و 10000 مقاله تأليفي است.

اين دايره‌المعارف در دو جلد در قطع رحلي بزرگ (21×31) سانتي‌متر و با تصاوير و نقشه‌هاي سياه و سفيد تدوين شده است كه هر صفحه آن داراي سه ستون است و مجموعاً 3572 صفحه متن و 81 صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در 1345 انتشار يافت. جلد دوم در دو بخش تدوين شد كه بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال 1359 و بخش دوم از حرف "ل" تا "ي" در سال 1374 منتشر گرديد.

مؤسسه انتشارات فرانكلين در سال 1335 به پيشنهاد حسن تقي‌زاده (1257-1348) درصدد تأليف دايره‌المعارفي بر اساس دايره‌المعارف يك جلدي كلمبيا وايكينگ^[۱] (چاپ نيويورك، 1953م.) برآمد. سرپرستي آن به غلامحسين مصاحب (1289 - 1358) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسياري از مقالات آن دايره‌المعارف براي خوانندگان امريكايي نوشته شده بود و براي جوابگويي به نيازهاي فارسي‌زبانان لازم بود. 10000 مقاله به آن افزوده شود و حدود 10000 مقاله آن كنار گذاشته شود. بدين‌ ترتيب كار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تأليف و ترجمه به خود گرفت. اعضاي هيأت تحريريه و برخي نويسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فريدون بدره‌اي، احمد بطحايي، عباس زرياب خويي، عبدالحسين زرين‌كوب، مهدي محقق، مصطفي مقرّبي، و محمود مصاحب.

از آنجا كه دايره‌المعارف‌نويسي به شيوه نوين در زبان فارسي سابقه نداشت، مصاحب نظامي خاص براي انتخاب عناوين، تنظيم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمي، ضبط فارسي علوم خارجي و علامات اختصاري، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاري و ديگر موارد وضع كرد كه در سراسر كتاب از آن پيروي شد.

تنظيم اين دايره المعارف الفبايي است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامي افراد به‌ صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده كلي تقدم نام خانوادگي استفاده گرديده، اما گاه از اين روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "پروين اعتصامي"، "فروغ فرخزاد" و "فيدل كاسترو" ذيل نام كوچك فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله ميان كلمات كه تا پيش از مصاحب به هيچ‌وجه تعريف شده و تحت قاعده نبود، توجه به كوتاه نويسي، كوتاهي و بلندي جمله‌هاي هر بند و يكدستي شيوه نگارش مقالات از ويژگي‌هاي ارزنده كتاب است.

براي تلفظ كلمات و اسامي از حروف آوانگاري بين‌المللي استفاده شده است. جدول الفبايي صوتي مأخوذ از الفباي لاتيني و جدول اختصارات نيز براي صرفه‌جويي در فضا و حجم دايره‌المعارف به‌كار گرفته شده است كه در "مدخل" جلد اول و ابتداي جلد دوم آمده است.

از ديگر ويژگي‌هاي اين دايره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جديد علمي و ترجمه اصطلاحات خارجي است؛ از جمله ابداع حرف "ايرانيك" در فارسي به جاي حرف "ايتاليك" در متون لاتيني؛ توجه به واژه‌سازي و ساختن مصدرهاي جعلي، مثل "يونيدن"، "اكسيدن" و "قطبيدن"؛ آوردن كلمات ابتدا به ساكن و آواهاي بيرون از شش مصوت كوتاه و بلند فارسي و ارائه معادل‌هاي انگليسي يا فرانسوي مدخل‌ها، به‌ خصوص مدخل‌هاي علمي.

در سال 1350، مصاحب از كار سرپرستي دايره‌المعارف كناره‌گيري كرد. تا آن زمان، بخش زيادي از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچيني و آماده چاپ شده بود. سرپرستي جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصي بر عهده گرفت. اين جلد به سرمايه انتشارات اميركبير كه امتياز نشر اين كتاب را از فرانكلين خريده بود، به‌ چاپ رسيد. دليل انتشار اين جلد در دو بخش، در اختيار قرار دادنِ سريع‌ترِ قسمتي از آن به خوانندگان و تقسيم كتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.

روش تنظيم و تدوين مقالات مطابق جلد اول است. مقالات اين جلد بيشتر تأليفي است كه در زمان مصاحب تدوين شده و با اندكي تصحيح و ذكر تغييرات تاريخ فوت اشخاص و تغييرات وضع شهرها و كشورها آمده است. مقالات مربوط به ايران و اسلام و تشيع در دو جلد از نظر كميت و كيفيت چشم‌گير است. شرح حال امامان در جلد اول كوتاه، دقيق و پراطلاع است. مقالات حضرت امام علی علیه السلام، قرآن و عمر در جلد دوم بسيار محققانه و سنجيده است. ميانگين مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازي افزايش داشته و لغزش‌هايي نيز به آن راه يافته است.

بخش دوم از جلد دوم با تأخيري حدود 18 سال به همت انتشارات فرانكلين به‌ چاپ رسيد. دليل تأخير آن چنان‌كه ذكر شده است، تصحيح و ويرايش مقالات و يكدست كردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه اين جلد توضيح داده شده است كه براي حفظ شيوه و اسلوب كارِ پايه‌گذار اين كتاب، مرحوم مصاحب، تغييرات اساسي و بنيادي در مقالاتي كه در زمان سرپرستي ايشان تدوين شده است، صورت نگرفته و فقط اندكي تغيير و اصلاح در برخي مقالات انجام گرفته است. از جمله بيش‌تر مقالات مربوط به مشخصات جغرافيايي شهرها و كشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه كه قبلاً نوشته شده در اين جلد به همان صورت آمده است. مقالاتي كه موضوعات و اطلاعات تحريف‌شده داشته، تصحيح شده است و مدخل‌هاي مربوط به هنرپيشگان خارجي حذف شده است.

منتقدان ايرادهايي بر اين كتاب گرفته‌اند. اثري كه مبناي ترجمه دايره‌المعارف فارسي قرار گرفت، كتاب مرجع كوچكي بود با مقاله‌هاي بسيار فشرده و خلاصه‌شده يك دايره‌المعارف سه‌جلدي بزرگ‌تر كه خود نقص‌ها و ايرادهايي داشت و مشكلات آن ناگزير به ترجمه فارسي نيز راه يافت.

در مراحلِ كار شناسه‌گزيني، معادل‌گذاري، ساختار مقالات، بلندي و كوتاهي و زبان و نگارش آن نارسايي‌هايي ديده مي‌شود؛ از جمله اطلاعات داده‌ شده برخي مقالات كافي نيست يا بسيار كوتاه است. جاي برخي مقالات مهم خالي است و تاريخ و مشخصات جغرافيايي و برخي اطلاعات تاريخي نياز به تصحيح دارد. بخش معارف پزشكي آن با كمبودهايي روبه‌رو است و حجم معارف پزشكي در دو جلد قابل مقايسه با معارف ديگر چون رياضي، فيزيك، شيمي و تاريخ نيست.

آنچه به‌عنوان ايراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتيازهاي آن بسيار ناچيز است. انتشار دايره‌المعارف فارسي كار عظيمي بود كه مصاحب براي نخستين بار با ضوابط دقيق دايره‌المعارف نويسي آن را پايه‌گذاري كرد. از لحاظ حروف‌چيني و صفحه‌بندي و تنوع قلم‌ها بي‌مانند است و از اين حيث با نظاير فرنگي خود به‌ خوبي قابل قياس است. ترجمه عربي دايره‌المعارف وايكينك به نام الموسوعه‌الميسره در يك جلد كه به همت انتشارات فرانكلين منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمي به پايه دايره‌المعارف فارسي نمي‌رسد. اين دايره‌المعارف يگانه مرجع معتبري است كه در دسترس خوانندگان فارسي‌زبان قرار دارد؛ اثري سترگ در تاريخ دايره‌المعارف‌نويسي فارسي و فصلي نو در نشر كتاب و فنون تدوين و توليد كتاب در ايران است.