اوصاف الاشراف (کتاب)

این کتاب رساله ای است که توسط محمد بن محمد بن الحسن الطوسی، معروف به خواجه نصیرالدین طوسی از علمای بزرگ قرن هفتم هجری راجع به چگونگی سیر و سلوک و طلب کمال در شش باب به زبان فارسی نوشته شده است.

این کتاب را خواجه پس از اخلاق ناصری تالیف کرده است و در آن اخلاق اهل سیر و سلوک و قواعد ایشان را به خواهش شمس الدین محمد جوینی وزیر ساخته است. نام این کتاب و مختصری از کتاب جهت معرفی آن در جلد دوم کتاب الذریعه آورده شده است. این رساله را شیخ رکن الدین تعریب کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده

محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابوجعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است.

به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ.ق که الموت بدست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود درآورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و دربرانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت.

خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار بکار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تاسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد.

خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.

خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...

وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب

این کتاب شامل 6 باب و چندین فصل به شرح زیر است:

1. باب اول: در مبدا حرکت؛ شامل 6 فصل:
   1. در ایمان
   2. در ثبات
   3. در نیت
   4. در صدق
   5. در انابت
   6. در اخلاص
2. باب دوم: در ازالت عوایق، در 6 فصل:
   1. در توبه
   2. در زهد
   3. در فقر
   4. در ریاضت
   5. در محاسبت و مراقبت
   6. در تقوی
3. باب سوم: در سیر و سلوک و احوال سالک، در 6 فصل:
   1. در خلوت
   2. در تفکر
   3. در خوف و حزن
   4. در رجاء
   5. در صبر
   6. در شکر
4. باب چهارم: در ذکر احوال مقارن سلوک، در 6 فصل:
   1. در ارادت
   2. در شوق
   3. در محبت
   4. در معرفت
   5. در یقین
   6. (در سکون)
5. باب پنجم: در حالاتی که اهل وصول را سانح شود، در 6 فصل:
   1. در توکل
   2. در رضا
   3. در تسلیم
   4. در توحید
   5. در اتحاد
   6. در وحدت
6. باب ششم: در فنا

منابع

• دایرة المعارف طهور