اخلاق خانواده

اخلاق خانواده یکی از شاخه‌های اخلاق است و اسلام نیز با توجه ویژه ای که به بنیان خانواده به عنوان برترین بنیان در اسلام(مطابق حدیث نقل شده از پیامبر) نموده است تعالیم بسیاری در این مورد دارد.

جایگاه اخلاق خانواده در نزد حکماء

اخلاق خانواده یکی از شاخه‌های اخلاق است که حکما و دانشمندان تدوین کننده علم اخلاق از قدیم بدان توجه ویژه می‌نموده‌اند. به عنوان نمونه ارسطو فیلسوف بزرگ یونان باستان در فلسفه سیاست با تأکید بر این نکته که «هر شهری از خانواده‌ها فراهم می‌آید»، جایگاه خاصی برای خانواده قایل بوده و بخش اول کتاب سیاست را به بحث تدبیر منزل اختصاص داده است و حکمای یونان، تدبیر منزل را دومین قسم از اقسام سه‌گانه حکمت عملی، به همراه تهذیب اخلاق (قسم اول) و سیاست مدرن (قسم سوم) برشمرده‌اند.

در کتاب‌های اخلاقی اسلامی نیز بعضاً بخش مجزایی در این باب وجود دارد از جمله اخلاق ناصری تألیف خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی که مقاله دوم آن به تدبیر منزل و بیان جامع مباحث آن اختصاص یافته و خود از مفصل‌ترین مباحثی است که در این خصوص در عالم اسلام مطرح شده است.

اخلاق خانواده در اسلام

نگاه اسلام به خانواده:

تکریم و تعظیم خانواده در اسلام بسیار ممتاز است. کتاب آسمانی اسلام به ازدواج و تشکیل خانواده توصیه بسیاری می‌نماید و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «ما بنی فی الاسلام بناء احب الی الله من التزویج؛ هیچ بنایی در اسلام محبوب‌تر از بنیان خانواده برپا نشده است و در احادیث دیگر معصومین علیهم‌السلام، به شدت به ازدواج توصیه گردیده و عزوبت نهی شده است.

اخلاق خانواده در قرآن:

خدای متعال، همسر را محل آرامش و خانواده را کانون مودت و رحمت معرفی می‌کند: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (سوره روم/ آیه 12) و در جاى دیگر از زن و مرد به عنوان لباس یکدیگر یاد می‌نماید: «هن لباس لکم و انتم لباس لهن؛ آن‌ها لباس شما هستند و شما لباس آن‌هایید». (سوره بقره/ 187)

علامه طباطبائی رحمه الله این عبارت قرآنی را با توجه به کل آیه‌ای که در آن واقع شده این گونه معنا نموده‌اند که هر یک از زن و مرد وسیله حفظ دیگری از انجام فجور است. و در عین حال همچون لباس که بدن را از همه مستور می‌کند ولی بر خودش بدن پوشیده نیست. هر یک از این دو بر خودشان طرف مقابل پوشیده نیست.

قرآن هر فردی را علاوه بر حفظ خود بر حفظ خانواده خود نیز مسئول می‌نماید و می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَة»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و اهلتان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند حفظ کنید. (سوره تحريم/ آیه 6)

از امام صادق علیه‌السلام روایت گردیده که فرمودند: وقتی این آیه نازل شد مردم گفتند: ای رسول خدا چگونه خود و اهلمان را حفظ کنیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله جواب دادند: «عمل شایسته را انجام دهید و اهل خود را نیز بدان متذکر کنید. پس آنان را بر طاعت خدا ادب نمایید». سپس امام صادق علیه‌السلام فرمودند: آیا نمی‌بینید که خدا به پیامبرش می‌فرماید: خانواده خود را به نماز امر کن و بر آن مداومت بنما (سوره طه/ 132) و می‌فرماید: و ياد كن در كتاب خود شرح حال اسماعيل را كه بسيار در وعده صادق و رسول و پيغمبرى بزرگوار بود و هميشه اهل بيت خود را به اداى نماز و زكات امر مى كرد و او نزد خدايش بنده اى پسنديده بود. (سوره مریم، آیه 54، ترجمه الهی‌قمشه‌ای)

قرآن به فرزندان سفارش كرده كه در برابر پدر و مادر مؤدب و متواضع باشند و بپاس تربيت درباره پدر و مادر دعاى خير كنند: «وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً»؛ و هميشه پر و بال تواضع و تكريم را با كمال مهربانى نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنان كه پدر و مادر، مرا از كودكى (به مهربانى) بپروردند تو در حق آن‌ها رحمت و مهربانى فرما. (سوره اسراء، آيه 24، ترجمه الهی‌قمشه‌ای)

روایاتی در موضوع اخلاق خانواده

حقوق متقابل زن و شوهر:

در رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام درباره حقوق متقابل زن و شوهر بر یکدیگر بلاخص حقوق زن بر مرد آمده است: اما حق كسي كه به جهت ازدواج رعيت تو حساب مي‌شود؛ بر تو آنست كه بداني؛ خداوند متعال قرار داده است او را تسكين دهنده و آرامش بخشنده و نگه‌دارنده و انيس براي تو؛ پس بر هر دو نفر شما واجب است كه قدر اين مصاحبت را بدانيد و از خداوند متعال به خاطر اين نعمت تشكر نمائيد؛ زيرا كه اين نعمت از ناحيه اوست و واجب است كه با نعمت خداوند به ديده تكريم و احترام نگاه شود و با مهرباني و لطف و خوشروئي با آن برخورد نمائيد.

گرچه كه شوهر را بر زن حق بزرگيست و اطاعت زن از شوهرش واجب است تا وقتي در آن معصيت خداوند نباشد؛ اما زن نيز بر شوهر حقوقي دارد كه بايد رعايت نمايد پس بر شوهر است كه با همسر خويش مهربان بوده و با او انيس و همدم باشد. زيرا به خاطر لذتي كه از زندگي با زن خويش مي‌برد بر او واجب است كه حق اين لذت ادا كند و اين حق، حق بزرگي مي‌باشد و قوتي نيست مگر به قوت خداوند متعال.

نهی از تفرقه و دوری در بین اعضای خانواده:

اميرمؤمنان علیه‌السلام در اثنای خطبه شان فرمودند: پناه به خدا از گناهانى كه زود نابود مي‌كنند، عبدالله بن كواء يشكرى به پاخاست و گفت: يا اميرالمؤمنين آيا گناهانى باشند كه زود نابود كنند؟ فرمود: آرى، واى بر تو، قطع رحم راستى كه خانواده‌ای گرد هم آيند و مواسات كنند با اين كه بد كردارند و خدا عزوجل بدان‌ها روزى دهد و خانواده اى تفرقه شوند و از هم ببرند و خدا آن‌ها را محروم سازد با اين كه پرهيزكارند.

نقش عفت مادران در سعادت فرزند:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: خوشبخت كسى كه مادرش عفیفه باشد!

نیکی به پدر و مادر:

امام صادق عليه‌السلام فرموده است: به پدران خود نيكى كنيد تا فرزندان شما هم به شما نيكى نمايند.

احترام به برادر بزرگتر:

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: برادر بزرگتر بجاى پدر است.