استغاثه

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

اِستغاثه:کمک خواهی از خدا هنگام بلا و رنج و گرفتاری

واژه استغاثه، مصدر باب استفعال از ریشه «غ‌‌و‌‌ث» به‌معنای طلب نصرت و فریاد‌رس خواهی و استمداد در حال شدّت و محنت است. این واژه از ریشه «غ‌‌ی‌‌ث» به‌معنای طلب باران، مورد بحث این مقاله نیست. به گفته برخی، «غوث» در اصل نجات دادن از ابتلا و محنت و قرار دادن شخص در پناه خود است. از این دیدگاه با دو قید «نجات دادن و در پناه خود قرار دادن» فرق میان اغاثه و انقاذ، تخلیص، اعانه، نصر، انجاء و تفریج روشن‌می‌شود. حقیقت استغاثه که شرط بندگی است، استمداد از خداست، زیرا یگانه تأثیرگذار در عالم اوست و اگر از غیر وی (اولیای الهی) کاری ساخته است، به اذن او و به این جهت است که آنان مجاری فیض وی هستند، بر این اساس، رسول‌خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:یگانه حقیقتی که بدان‌استغاثه می‌شود، خداوند است البتّه این به معنای روا نبودن استغاثه به اولیای الهی نیست، زیرا انسانهای کامل با توجه به مقام خلافت الهی خویش، در حکم «مستخلفٌ عنه» بوده و می‌توانند مورد استغاثه واقع شوند، ازاین‌رو در منابع دینی دعاهایی وارد شده که در آنها از‌اولیای‌الهی، چون حضرت زهرا(علیها السلام) و امام‌عصر(عج) استغاثه می‌شود، پس شرک پنداشتن استغاثه به ارواح مقدّس، نادرست بوده، از عدم فهم صحیح توحید افعالی ناشی می‌شود. نمونه آشکار استغاثه هنگامی است که انسان به بیماری سختی مبتلا می‌شود یا در امواج توفان دریا گرفتار می‌آید و دست خود را از همه جا کوتاه می‌بیند و به اقتضای فطرت توحیدی، این حقیقت را درمی‌یابد که در عالم، قدرتی هست که بتواند وی را در هر شرایطی که باشد نجات دهد. در‌این‌حالت، انسان با تضرّع و زاری، فقط به خدا استغاثه می‌کند. استغاثه در قرآن:

مشتقّات واژه «استغاثه» در قرآن 4 بار به‌کار رفته که دو مورد آن به این بحث مربوط است:1.‌استغاثه سپاهیان اسلام از خداوند در جنگ بدر. (انفال/8‌، 9) 2.‌استغاثه پدر و مادر به درگاه خداوند برای هدایت فرزند خویش (احقاف/46،17)، افزون بر این، از برخی موارد که در آن واژه‌هایی مانند:«صرخ» (فاطر/35، 37)، «ندا» (انبیاء/21، 76،83، 87‌‌88؛ ص/38،3؛ نساء/4، 75)، «دعا» (انعام / 6، 63‌‌64؛ یونس/10، 12)، به‌کار رفته و همچنین از سیاق برخی آیات، مانند 214 بقره/2، مفهوم استغاثه استفاده می‌شود. «جؤار» نیز که مشتقات آن در آیات 64‌‌65 مؤمنون/23 و 53 نحل/16 آمده، به معنای بلند‌کردن صدا به استغاثه و در محدوده بحث داخل‌است. استغاثه و اجابت:

در بسیاری از آیاتی که در آنها از استغاثه سخن به میان آمده، به‌اجابت آن از سوی خداوند نیز تصریح شده‌است. استغاثه سپاهیان اسلام در نبرد بدر*، به اجابت خداوند مقرون شد و مؤمنان به وسیله خیل عظیمی از فرشتگان، امداد شدند:«اِذ تَستَغیثونَ رَبَّکُم فَاستَجابَ لَکُم اَنّی مُمِدُّکُم بِاَلف مِنَ المَلَئِکَةِ مُردِفین». (انفال/8‌، 9) استغاثه حضرت‌نوح*(علیه السلام)نیز از دیگر مواردی است که با اجابت همراه شده و خداوند او و اهلش را از سختی بزرگ رهانید:«ونوحًا اِذ نادی مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واَهلَهُ مِنَ الکَربِ العَظیم» (انبیاء/21،76) آیه 84 انبیاء/21 به اجابت استغاثه ایّوب و برطرف شدن گرفتاری وی اشاره دارد:«واَیّوبَ اِذ نادی رَبَّهُ اَنّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ... * فَاستَجَبنا لَهُ فَکَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرّ‌...»، چنان‌که آیه 87 سوره یاد شده به اجابت استغاثه ذوالنون (یونس*(علیه السلام)) و نجات وی از غم تصریح می‌کند:«وذَا النّونِ اِذ ذَهَبَ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمِّ‌...» و به‌طور کلّی، آیه 62 نمل/27:«اَمَّن یُجیبُ المُضطَرَّ اِذا دَعاهُ ویَکشِفُ السّوءَ‌...»، نیز آیه «وکَذلِکَ نُنجِی المُؤمِنین» (انبیاء/21، 88) متضمّن این وعده است که خداوند استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت می‌کند و مؤمنان را از غم و اندوه می‌رهاند. مضمون برخی از احادیث نیز که تکرار دعا را سبب برآمدن حاجت می‌داند، مؤیّد مطلب یاد شده است. اجابت استغاثه، شرایطی دارد، از این‌رو استغاثه امّتهایی که پیامبران خویش را تکذیب کرده‌اند، به جز قوم یونس (یونس/10،98) هنگام ظاهر شدن عذاب الهی سودی به آنان نبخشیده است:«کَم اَهلَکنا مِن قَبلِهِم مِن قَرن فَنادَوا ولاتَ حینَ مَناص» (ص/38، 3) و استغاثه دوزخیانی که خروج از جهنّم* را با ناله از پروردگار خویش خواستار می‌شوند بی‌پاسخ می‌ماند:«والَّذینَ کَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ... و هُم یَصطَرِخونَ فیها رَبَّنا اَخرِجنا... فَما لِلظّلِمینَ مِن نَصیر» (فاطر/35، 36‌‌37) یا با خطاب مخصوص به راندن سگ، رانده می‌شوند:«اخسَوا فیها ولا تُکَلِّمون» (مؤمنون/23، 108) یا از استغاثه آنان به «جؤار» (صدایی که حیوانات وحشی هنگام گرفتاری، برای نجات بلند می‌کنند) تعبیر کرده و به صراحت به آنها می‌گویند:شما از ناحیه ما یاری نمی‌شوید:«حتّی إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذاهم یجرون * لا‌تجروا الیوم إنّکم منّا لاتنصرون» (مؤمنون/23، 64‌‌65) استغاثه کنندگان:

قرآن کریم به استغاثه برخی پیامبران و مؤمنان هنگام دچار‌شدن به شداید و رنجها اشاره فرموده است: 1. استغاثه نوح(علیه السلام):

حضرت نوح، هنگام گرفتار شدن به طوفان و در برابر قومش که منکر رسالت الهی او بودند، به درگاه خدا استغاثه و تقاضای کمک و پیروزی کرد:«ونوحًا اِذ نادی مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واَهلَهُ مِنَ الکَربِ‌العَظیم». (انبیاء/21، 76) از جمله«الکَربِ العَظیم» استفاده می‌شود که ندای‌نوح(علیه السلام)ندای عادی و عاری از استغاثه نبوده‌است:«فدعا ربّه أنّی مَغلوب فَانتصِر= او به‌درگاه پروردگار عرضه داشت:من مغلوب [این قوم طغیانگر]شده‌ام. انتقام مرا از آنها بگیر». (قمر/54،‌10) در این آیه نیز از جمله «اَنّی مَغلوب فَانتصِر» آمیخته بودن دعای نوح(علیه السلام)با‌استغاثه استفاده می‌شود. استغاثه‌های حضرت‌نوح(علیه السلام)سرانجام نتیجه بخشید و خداوند وی را بر قومی که منکر رسالتش بودند، با‌غرق‌کردن آنها پیروز کرد. (قمر/54، 11) 2. استغاثه ایّوب(علیه السلام):

حضرت ایّوب* در طول زندگی خویش به بیماری شدید و طولانی دچار شد و به از دست دادن فرزندان و اموال مبتلا‌گردید. وی در این حال به درگاه خدا استغاثه‌کرد و خداوند، استغاثه و دعای او را اجابت فرمود و سلامتی، عافیت، فرزندان و اموالش را به وی بازگردانید:«واذکر عبدنا أیّوب إذنادی ربّه‌...= و‌به یاد بیاور بنده ما ایّوب را هنگامی‌که پروردگارش را خواند‌...». (ص/38، 41؛ انبیاء/21، 83) در این آیات، ندای حضرت ایّوب با استغاثه همراه بوده است. 3. استغاثه یونس(علیه السلام):

حضرت یونس هنگامی که در برابر مقاومت قوم متکبّرش به ستوه آمد و از آنها فاصله گرفت، نشانه‌های عذاب الهی بر آن قوم نمایان شد. آنان در این حال به راستی توبه کردند و عذاب الهی برطرف شد. حضرت یونس در قعر دریا در دل ماهی به وحدانیّت خداوند ندا داد و رفع گرفتاری خویش را از خدا خواستار شد (انبیاء/21، 87‌‌88)، «...‌ولا‌تَکُن کَصاحِبِ الحوتِ اِذ نادی وهُوَ‌مَکظُوم=... و مانند صاحب ماهی [یونس ]مباش <[که در تقاضای مجازات قومش شتاب کرد و گرفتار مجازات ترک اَولی شد] در آن زمان که با‌نهایت اندوه خدا را خواند». (قلم/68، 48) همان‌گونه که خداوند در پی استغاثه یونس در شکم ماهی او را نجات داد، مؤمنان را نیز هنگامی‌که به درگاه خدا استغاثه کنند و او را بخوانند از رنج و بلا‌می‌رهاند. از دیگر مواردی که در قرآن به استغاثه تصریح شده، استغاثه پدر و مادر مؤمن به درگاه الهی، برای هدایت فرزند خود به راه راست و دوری وی از انحراف و بی‌ایمانی است:«وهُما یَستَغیثانِ اللّهَ ویلَکَ ءامِن اِنَّ وَعدَ اللّهِ حَقٌّ‌...» (احقاف/46،17)

منابع

ابوطالب ربیع‌نیا، دائرة‌المعارف قرآن كریم، جلد3 .