امامزاده بی بی هیبت آذربایجان

مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی "مقاله‌ یک نشریه" متناسب با این عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

آستانه مباركه بي بي هيبت عليها السلام خواهر حضرت معصومه عليها السلام در جمهوري آذربايجان

تعدادي از دختران والاگهر حضرت موسي بن جعفر عليه السلام «فاطمه» نام داشتند. محدثان، مورخان، سيره‌نويسان، تذكره‌نويسان و نسب‌شناسان، به هنگام شمارش دختران حضرت موسي بن جعفر عليه السلام از چند دختر به نام فاطمه نام برده اند.

سبط ابن جوزي، يكي از بزرگان علماي اهل سنت ـ در قرن هفتم ـ به هنگام شمارش فرزندان امام كاظم عليه السلام، از چهار دختر به شرح زير ياد كرده است:

• 1. فاطمه كبري؛

• 2. فاطمه صغري؛

• 3. فاطمه وُسطي؛

• 4. فاطمه اُخري.

«فاطمه كبري» مشهور به «حضرت معصومه عليها السلام » در «قم» مدفون است و حرم باشكوهي دارد كه همه روزه هزاران نفر از شيفتگان خاندان عصمت و طهارت، از داخل و خارج كشور، براي عتبه بوسي آستان بلند جايگاهش به اين شهر مقدس روي مي آورند.

«فاطمه صغري عليها السلام» مشهور به «بي بي هيبت» در مدخل شهر «باكو» پايتخت آذربايجان شوروي مدفون است. «فاطمه وسطي» مشهور به «ستي فاطمه» در «اصفهان» مدفون است و حرم قديمي باشكوهي دارد. «فاطمه اخري» مشهور به «خواهر امام» در «رشت» مدفون است و حرم باصفائي دارد.

آستانه مباركه «بي بي هيبت» در طول قرون و اعصار مورد توجه خاص شيعيان شيفته و دلسوخته بود، كه از اقطار و اكناف جهان براي آستان بوسي حرم مطهرش رخت سفر مي بستند و رنج سفر برخود هموار مي كردند و به سوي مرقد شريفش مي شتافتند و پيشاني ادب بر آستان ملك پاسبانش مي سائيدند.

پس از پيدايش كمونيسم و قطع ارتباط اين سامان با ديگر ممالك اسلامي، رفت و آمدها قطع شد و حرم مطهر آن حضرت به دستور «استالين» در سپتامبر 1936 م. با ديناميت منفجر شد و روي قبر مطهر آسفالت گرديد.

مردم مسلمان و علاقمند به خاندان عصمت و طهارت، در مقابل دژخيمان خون آشام كمونيسم، قدرت ابراز هيچ عكس العملي نداشتند، جز اين كه هرگز از روي قبر مطهر جگر گوشه حضرت موسي بن جعفر عليه السلام عبور نكردند و همواره از حاشيه خيابان عبور كردند.

نظام مستبد و خون‌آشام كمونيستي براي مجبور ساختن مردم به عبور از روي قبور مطهره، از دو طرف محل حرم بي بي، ستون‌هايي نصب كردند و بر فراز قبر مطهر طاق نصرت زدند، تا ديگر گزيري از عبور بر فراز قبور نباشد ولي مردم آگاه در صف‌هاي بسيار طولاني با حوصله و تحمل بي نظيري توقف مي كردند، تا از گذرگاه باريكي كه در دو طرف طاق نصرت براي عبور پياده ها منظور شده بود عبور كنند.

شاهدان عيني مي گويند: در مواقعي كه ترافيك سنگين بود، اتوموبيل‌ها در صف‌هاي چند كيلومتري مي ايستادند و هرگز از روي قبر مطهر عبور نمي كردند. پس از فروپاشي نظام كمونيستي، شيعيان شيفته و پاكباخته، با تلاش فراوان به تجديدبناي حرم مطهر آن حضرت اقدام نمودند و فاز اول آن، روز هفدهم ربيع الاول 1419 هـ. سالروز ولادت با سعادت حضرت ختمي مرتبت و ميلاد مسعود پيشواي ششم شيعيان، طي مراسم باشكوهي رسماً افتتاح گرديد.

و اينك مصمم هستند كه تعداد 114 منزل مسكوني موجود در اطراف حرم مطهر را خريداري كرده، مسجد باشكوهي در كنار حرم مطهر آن حضرت به سبك مسجد اعظم قم تأسيس نمايند. در حرم مطهر بي بي هيبت صورت چهار قبر هست كه روي هر يك از آن‌ها تخته سنگ بزرگي است كه به 88 سال پيش مربوط مي شود.

روي سنگ قبر مطهر بي بي هيبت مطالبي نوشته شده كه در اثر فرسودگي به طور كامل خوانده نمي شود، به خصوص كه به هنگام منفجركردن از وسط دو نيم شده و بيش از نيم قرن در زير خاك مانده است.

پس از تلاش فراوان به كمك فيلم‌هاي مختلفي كه از زوايه هاي مختلف گرفته شده، برخي از كلمات آن را خوانديم و برخي ديگر را نتوانستيم بخوانيم ولذا كلمات خوانا را در اين جا مي آوريم و به جاي كلمات ناخوانا سه نقطه قرار مي دهيم:

«...هذا المرقد المنوّر والمضجع المطهر لسيدتنا و مولاتنا، بضعة الرّسول و سلالة البتول، عصمة... الدّين... الصديقة المسمّاة بحكيمة بنت الامام موسي بن جعفر صلوات اللّه عليها و عليهما والقبور الثلاثة الّتي... قبور اولادهاالكرام عليهم الرّحمة والرّضوان، ان اللّه علي كلّ شي ء قدير. شيّد هذه القبور الشّريفه عمدة الأخيار الحاج علي اصغر بادكويه، احسن اللّه له الجزاء و اكمل اللّه اجره، في سنة 1332 الهجرة النبوية».

به طوري كه در خطوط سنگ قبر شريف منعكس است، حضرت «بي بي هيبت» در ميان اهالي آن سامان، ملقب به «حكيمه» و مشهور به «بي بي هيبت» مي باشد ولي به طوري كه در منابع فراوان تصريح شده، نام گرامي آن حضرت «فاطمه صغري» مي باشد، كه در آن منطقه به «حكيمه» ملقب شده و به «بي بي هيبت» شهرت يافته است.

در اين جا به تعدادي از منابعي كه در آن‌ها تصريح شده كه نام نامي بي بي هيبت «فاطمه صغري» مي باشد، اشاره مي كنيم:

• 1. تحفة العالم، از علامه سيد جعفر آل بحرالعلوم.

• 2. مرآت البلدان، از محمد حسن خان اعتمادالسلطنه.

• 3. از آستارا تا استرآباد، از دكتر منوچهر ستوده.

• 4. لغتنامه دهخدا، از شادروان علي اكبر دهخدا.

• 5. حياة الامام موسي بن جعفر عليه السلام از علامه باقر شريف قرشي.

با توجه به منابع فوق و ديگر منابعي كه در آن‌ها تصريح شده كه حرم شريف موجود در «باكو» مربوط به «فاطمه صغري» دختر موسي بن جعفر عليه السلام مي باشد، ترديدي نمي ماند در اين كه نام شريف بي بي هيبت «فاطمه صغري» مي باشد ولي در آن جا به «حكيمه» ملقب شده و به «بي بي هيبت» اشتهار يافته است، چنان كه خواهرش «فاطمه كبري» به «حضرت معصومه» عليها السلام مشهور شده، ديگر خواهرانش: «فاطمه وسطي» به «ستي فاطمه» و «فاطمه اخري» به «خواهر امام» شهرت يافته اند.

اما در مورد اشتهار آن حضرت به «بي بي هيبت» مشهور در ميان اهالي آن سامان اين است كه به هنگام عزيمت آن بزرگوار به منطقه باكو، مرد صالح و سعادتمندي كه افتخار هدايت قايق حامل آن حضرت را از رشت تا باكو، خداوند منان به او ارزاني فرمود «هيبت» نام داشت.

اين مرد سعادتمند همواره به اين توفيق رباني كه شامل حالش شده بود، مباهات مي كرد و هنگامي كه مي خواست از آن حضرت ياد كند مي گفت: «بي بيِ من». بر اين اساس از همان اوان نام آن بانوي بزرگ «بي بي هيبت» شهرت يافت و با گذشت زمان به صورت مخفف «بي بي هيبت» (با حذف كسره) تعبير گرديد. و اينك همگان آن امامزاده واجب التعظيم را به عنوان «بي بي هيبت» مي شناسند و در همه اسناد و منابع به همين عنوان ياد شده است.

از بررسي اسناد و منابع استفاده مي شود كه اين بانوي بزرگ در يك فرسخي شهر باكو در روستاي معروف به «شيخ كَندي» رحل اقامت افكنده و همه عمر مبارك خود را با عبادت حق تعالي سپري كرده است.

خانه اي كه اين بانوي بزرگ در آن سكونت داشت، تاكنون محافظت شده و محل محراب عبادتش تا به امروز به عنوان مكاني مقدس زيارتگاه خاص و عام مي باشد. چنان كه محراب عبادت خواهرش حضرت معصومه عليها السلام نيز در قم محافظت شده و به عنوان «بيت النور» در تاريخ ثبت شده و خانه مسكوني حضرتش تبديل به مدرسه شده و «ستيه» شهرت يافته است.

اهالي باايمان و شيعيان بااخلاص روستاي شيخ، پس از ارتحال جگرگوشه حضرت موسي بن جعفر عليه السلام با اندوه فراوان پيكر پاكش را در محل حرم فعلي اش به خاك سپردند و بر فراز قبر شريفش سايبان ساختند. و سه تن از منسوبين خاندان عصمت و طهارت را در كنار مرقد مطهرش دفن كردند و اين وديعه گرانبهاي اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله را ارج نهادند و در همه ايام زيارتي به عتبه بوسي آستان بلند جايگاهش تشرف يافتند و در هر مشكلي به محضر مقدسش پناه بردند و حاجت روا بازگشتند.

با گذشت قرون و اعصار، معجزات و كرامت‌هاي فراواني از قبر شريف دخت باب الحوائج مشاهده گرديد و آوازه اش در همه جا طنين انداخت. و دل‌هاي شيفتگان اهل بيت عليهم السلام از اقطار و اكناف به آن سوي جذب شد.

با مشاهده روزافزون اين كرامات، نذورات فراوان بر قبر شريفش نثار گرديد و با اين نذورات و تبرعات گنبد و بارگاه مجلل تر و باشكوهتري برفراز قبر شريفش ساخته شد و به صورت يكي از شاهكارهاي معماري شرق درآمد.

در اين حرم باصفا زيباترين معماري شيروان ـ آبشرون به كار رفت، مناره هاي زيبا، گنبد باعظمت، سالن هاي بزرگ، دو مسجد و تعدادي بنا، مقبره و سردابه در اطراف آن ساخته شد.

اين حرم باصفا به صورت ميراث گرانبهائي درآمد كه در آن هنر اسلامي از لحاظ سنگ تراشي، خطاطي و نقاشي، به صورت گنجينه ارزشمندي از كتابخانه، تابلو، سنگ نوشته و دست نويس در معرض تماشاي زائران و جهانگردان به نمايش گذاشته شد.

ولي افسوس كه همه اين گنجينه ها در حمله دردمنشانه كمونيست‌ها از بين رفت و اين آثار گرانبها كه نشانه تعالي و ترقي و پيشرفت فرهنگ و مدنيت بود، در آتش بيداد سوخت و اين حرم باصفا كه گذشته از آثار معنوي، در حيات سياسي و اقتصادي منطقه سهم بسزائي داشت، با خاك يكسان گرديد.

مقبره هاي فراواني در اطراف حرم بي بي هيبت بود كه متعلق به روحانيان، مدرسان، متوليان و خدمتگزاران حرم بود، كه همه آن‌ها نيز با ديناميت منفجر و با خاك يكسان شد. تعدادي از تخته سنگ‌هاي مربوط به اين مقبره ها كه از مرمر و ديگر سنگ‌هاي قيمتي بود، در موزه آركئولوژي باكو: «آذربايجان تاريخ موزه سي» محافظت مي شود.

در برخي از تابلوهاي موجود، تاريخ 700 هجري ثبت شده و نام «محمود بن سعد» به عنوان معمار آمده است. در تخته سنگي كه به زبان عربي، در دروازه واقع در شمال زيارتگاه نصب شده بود، تاريخ تأسيس اين درگاه به سال 1018 ه. به فرمان شاه عباس كبير ثبت شده است. عكس نگاتيو يكي از كتيبه هاي حرم بي بي هيبت در آرشيو علمي «انيستيتو تاريخ رسپوبليكا EA » شماره 9017 محافظت مي شود.

در كتيبه ديگري از «سيد فضل الله » پسر سيد لطيف نيشابوري ياد شده، كه به سال 977 ه. اقدام به تأسيس مسجدي در كنار حرم بي بي هيبت نموده است.

در اين منابع از شخص ديگري به نام «حاجي شريف» پسر شيخ عابدين گفتگو شده، كه اصلاً اهل نيشابور بوده، براي ارشاد خلق و ترويج مذهب به باكو آمده، در حرم بي بي هيبت انجام وظيفه نموده، سرانجام در حجره اي كه خود به سال 1046 ه. ساخته بود، مدفون شده است.

در آثار تحقيقي فراواني پيرامون حرم مطهر بي بي هيبت و ساختمان‌هاي وابسته آن گفتگو شده، كه عمدتاً به زبان روسي مي باشد، ما در اين جا تعدادي از اين آثار تحقيقي را معرفي مي كنيم:

• 1. كتاب «تاريخ قرون وسطاي باكو» از: س.ب.آشوربيلي، چاپ 1964 م.

• 2. كتاب «تاريخ مناسبات فئودالي آذربايجان و ارمنستان، در قرنهاي 16ـ19» از: اي.پ.پتروشوسكي، چاپ 1949 م. لنينگراد. وي در اين كتاب متن كامل فرمان شاه عباس دوم و فرازي از فرمان شاه عباس كبير را در مورد مقبره «بي بي هيبت» همراه با ترجمه روسي آن آورده است.

• 3. رساله «روستاي شيخلر» از: ق.صادقي، چاپ 1925م.باكو. او در اين رساله از نسب بي بي هيبت و نام گرامي او و همچنين ساختمان‌هاي وابسته به آستانه بي بي هيبت گفتگو كرده است.

• 4. كتاب «سفري به شمال ايران» از: اي.برزين، چاپ 1852 م. مؤلف به سال 1841 م. به باكو سفر كرده، برخي از كتيبه هاي حرم بي بي هيبت را خوانده، آن‌ها را رونويس كرده، همراه ترجمه روسي آن‌ها در كتاب خود آورده است.

• 5. كتاب «سكه هاي قرن چهاردهم ايلخانيان» از: م.آ.سيف الديني، نشريه شماره 5012 انيستيتوي علم تاريخ. وي در اين كتاب نظرات پژوهشگران گذشته، چون: دُرن، سيسو، پاخُمُو، عليزاده و حقي را بر اساس يافته هاي سكه‌شناسي تكميل كرده، نكات مبهمي را به دست آورده است. از جمله اين كه: «ابوالفتح فرخزاد» كه در كتاب سفري به شمال ايران به عنوان بانيِ مسجد متصل به حرم بي بي هيبت ياد شده، يكي از حكمرانان ايلخاني بوده، كه در حدود 665ـ699 ه. حاكم شيروان بوده است.

• 6. رساله «كاسپي يه» از: ب.آ.دُرن، چاپ 1875 م. وي در اين كتاب معتقد شده كه محل حرم بي بي هيبت قبلاً قلعه بوده است.

• 7. مقاله «ع.ك.علي اكبر اوف» چاپ 1960 م.باكو. وي در اين مقاله مناره اي را كه در كنار حرم مطهر بي بي هيبت بود، به عنوان يك اثر مربوط به دوران شكوفائي معماري سلجوقيان دانسته است.

• 8. كتاب «بارگاههاي آذربايجان» از: م.نئومام، چاپ 1992 م.باكو. وي در اين كتاب از حرم مطهر بي بي هيبت و ساختمان‌هاي پيرامون آن به تفصيل بحث كرده است.

• 9. كتاب «اسناد مربوط به تاريخ قرون وسطاي باكو» از: ت.م.موسوي، چاپ 1967 م.باكو. وي در اين كتاب اسناد مربوط به حرم مطهر بي بي هيبت را با شرح و تفصيل آورده است.

• 10. اسناد گرد آمده در «آرشيو علوم آكاديميك شوروي» كه در بخش ب.آ.دُرن، در «لنينگراد» محافظت مي شود. در اين ميان تعداد ده فرمان از سلاطين صفويه، در مورد املاك و رقبات موقوفه بي بي هيبت و نصب متوليان حرم مطهر آن حضرت در دست است، كه ان شاءالله متن آن‌ها را در آينده، از نظر خوانندگان گرامي خواهيم گذراند.

پانویس

منبع

علي‌ اكبر مهدي پور, فرهنگ كوثر، شماره 30، صفحه47-49، شهريور 1376