نهایة الدرایة (کتاب)
«نهایة الدرایة فی شرح الکفایة» کتابی است با موضوع اصول فقه از علامه شیخ محمد حسین اصفهانی غروی
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
نهایة الدرایة شرحی است بر کفایة الاصول از آیت اله خراسانی. كتاب داراى متنى سنگين و فشرده است و مملو از نظريات بزرگان فلسفۀ اسلامى نظير صدر المتألهين، شيخ الرئيس ابو على سينا و محقق سبزوارى مى‌باشد.
مباحث عقلى كتاب نظير موضوع علم اصول، طلب و اراده، بحث ضد، بحث وضع، معنى حروف، تبديل امتثال، حسن و قبح عقلى و به خصوص مبحث مشتق، آميخته‌اى از اصول و فلسفه است.
از طرفى بحث حجيت ظن داراى مباحث كلامى وسيعى است. مؤلف در ابتداى ورود اين طور مى‌فرمايد:« لا بأس بعطف عنان الكلام إلى بيان حقيقة الأحكام العقلية المتداولة في الكتب الكلامية و الأصولية». در ادامه نيز، نظريات شيخ الرئيس، مرحوم لاهيجى، علامه قطب الدين و ديگر بزرگان را در حدود يازده صفحه از كتاب مطرح مى‌فرمايد و در انتها مى‌فرمايد من به ادنى مناسبت وارد اين بحث شدم. اين نحوه مطرح كردن بحث‌هاى فلسفى نشان از ذوق فلسفى و كلامى مصنف براى بررسى مباحث اصولى دارد. تأليف كتاب نهاية الدراية در دوازدهم شعبان 1332 هجرى قمرى به پايان رسيده است. البته قسمتى از متن نهاية الدراية در زمان حيات مرحوم آخوند خراسانى نوشته شده، زيرا در عبارتهاى مؤلف پس از نام آخوند لفظ« أدام اللّه أيامه» و« مد ظلّه» و نظاير آن آمده است. اين عبارات در تمام جلد اوّل و تا صفحۀ 22 جلد دوم كتاب ديده مى‌شود، امّا از آن صفحه به بعد و در جلد سوّم نيز عبارت« قدس سره» پس از نام آخوند وجود دارد.
بنا به گفتۀ فرزند آيت الله غروى، هنگام نوشتن جلد اول نهاية الدراية ايشان با خانواده‌شان در يك اتاق زندگى مى‌كرده‌اند و جلد اول كتاب مسوّده( چرك نويس) ايشان بوده است نه پاكنويس. و شايد به همين دليل است كه بعدها حواشى به آن اضافه شده و غلطهاى آن تصحيح شده است. ضمنا بايد توجه داشت كه بسيارى از حواشى كتاب از متن دقيق‌تر است و شايد به دليل همين دقت متن و حواشى است كه معدود افرادى به تدريس آن اهتمام مى‌ورزند و يا در كتابهاى خود كمتر به نظريات ايشان متعرض شده‌اند.
روش مولف
1- كتاب نهاية الدراية تا قبل از حواشى جزء اوّل- كه در جلد سوم به چاپ رسيده است- شرح كفاية الأصول مرحوم آخوند است، اما از اين قسمت به بعد و همين طور مباحث قاعدۀ فراغ و تجاوز، أصالة الصحة و قاعدۀ يد، نظريات مؤلف است. در اين قسمت‌ها مؤلف علاوه بر مآخذ قبل، از نظريات مرحوم نائينى و مرحوم آقا رضا همدانى صاحب تعليقۀ بر رسائل نيز استفاده كرده كه نشان از تحقيقات جديد مؤلف دارد. 2- مؤلف به دليل احاطه‌اى كه بر حواشى و تعليقات استادش آخوند خراسانى- قدس سره- بر رسائل داشته، محققين در بسيارى موارد از تعليقات ايشان براى تبيين مطالب كفايه استفاده مى‌كنند و حتى گاهى ايشان متن تعليقه را با كتاب تصحيح مى‌فرمايد. 3- از طرفى با توجه به دقت ايشان، گاهى با خواندن متن نهاية الدراية، مطالب كفايه به گونه‌اى ديگر درك مى‌شود كه يكى از اين نمونه‌ها بحث تمايز بين علوم مى‌باشد. 4- احاطۀ مؤلف صرفا بر نظريات استادش نبوده، بلكه بر نظريات شيخ اعظم انصارى نيز احاطۀ كامل داشته و گاهى عبارتهاى فرائد الأصول شيخ را تصحيح كرده و نظر اصلى ايشان را بيان مى‌فرمايد. مانند آنچه در صفحۀ 49 از جلد دوم سطر 11 آمده است.
بخش های کتاب
نهاية الدراية در سه مجلد انتشار يافته است. جلد اول نهاية الدراية( چاپ انتشارات مهدوى) شامل مباحث موضوع علم اصول تا مجمل و مبين است. جلد دوم شامل مباحث حجيت قطع، برائت، اشتغال و قاعدۀ لا ضرر است. جلد سوم مباحث استصحاب، تعادل و تراجيح، اجتهاد و تقليد، قاعدۀ فراغ و تجاوز، أصالة الصحة و قاعدۀ يد را در بر دارد.
ذكر اين نكته لازم است كه حواشى مرحوم كمپانى بر جلد اول و جلد سوم، صفحات 220 تا 296 به چاپ رسيده و نويسندۀ متن عنوان كرده كه بعد از چاپ قسمت اول، مؤلف اين حاشيه را براى توضيح مطالب نگاشته است.
یادداشت
اين كتاب به حاشيۀ كمپانى بر كفايه معروف است.
رمزها و كنايات
در كتاب نهاية الدراية از بعضى بزرگان و كتابهاى آنان به صورت كنايه نام برده شده كه به اسامى بعضى از آنان اشاره مى‌شود: 1- بعض أجلة العصر، ملا على بن فتح اللّه نهاوندى نجفى( متوفاى 1322 هجرى قمرى) صاحب تشريح الأصول است. 2- بعض أكابر فن المعقول يا صدر المحققين، صدر الدين محمد بن ابراهيم شيرازى، ملا صدرا است( متوفاى 1050 هجرى قمرى). 3- بعض الأعاظم في تقريراته بحث شيخنا العلاّمة الأنصاري، ميرزا محمد حسن آشتيانى( متوفاى 1312 هجرى قمرى) صاحب بحر الفوائد است. 4- بعض المحققين، شيخ محمد تقى بن عبد الرحيم اصفهانى( متوفاى 1250 هجرى قمرى) صاحب هداية المسترشدين في شرح معالم الدين است. 5- بعض المدققين من عصرنا، شيخ محمد هادى بن محمد امين تهرانى( متوفاى 1321 هجرى قمرى) صاحب محجة العلماء است. 6- بعض الأعلام ممن قارب عصرنا، ميرزا حبيب الله رشتى( متوفاى 1312 هجرى قمرى) صاحب بدايع الأفكار است. 7- بعض أعلام العصر، ميرزاى شيرازى، ميرزا محمد حسن بن اسماعيل حسينى شيرازى( متوفاى 1313 هجرى قمرى) صاحب تلخيص تقريرات شيخ انصارى است.
تفاوت مجلدات
1- در جلد اول، مؤلف مكررا نظريات ميرزا حبيب الله رشتى، صاحب بدايع الأفكار را مطرح كرده و بررسى مى‌نمايد و با توجه به دشوارى متن بدايع الأفكار و نظريات مطرح شده در آن، اين جلد از كتاب نيز داراى متن علمى‌تر و پيچيده‌ترى است. 2- در اين جلد، علاوه بر نظريات ميرزاى رشتى، از نظريات صاحب فصول، شيخ محمد تقى اصفهانى، صاحب هداية المسترشدين( به تعبير مؤلف، صاحب حاشيه بر معالم)، شيخ على نهاوندى صاحب تشريح الأصول، سيد يزدى صاحب حاشيۀ مكاسب، شيخ هادى تهرانى صاحب محجة العلماء و ديگر بزرگان مطرح و بررسى مى‌شود، اما در جلد دوم و سوم، بجز در بحث اقل و اكثر ارتباطى، متأسفانه نظريات اين بزرگان به ندرت مطرح شده و فقط به نظريات شيخ اعظم و مرحوم آخوند خراسانى بسنده شده است. 3- از ديگر نكاتى كه در جلد اول رعايت شده آن است كه عموم منابعى كه اسامى آنها به كنايه در متن ذكر شده به وسيلۀ حواشى مشخص شده‌اند، اما در جلد دوم و به خصوص قسمت برائت، نام صاحبان مآخذ مشخص نشده و به صورت كنايه ذكر شده‌اند.
وضعیت نشر
1- اين كتاب ابتدا توسط انتشارات مهدوى در اصفهان و در سه مجلد منتشر شده كه چاپ سنگى بوده است. در آن چاپ جلد اوّل به وسيلۀ ابن شمس در ربيع الأول سال 1344 هجرى قمرى در 359 صفحه نوشته شده است. جلد دوم به وسيلۀ محمد على مدرس‌زاده در سال 1365 هجرى قمرى در 427 صفحه نوشته شده است. جلد سوّم به وسيلۀ يوسف صديقى خوانسارى در سال 1371 هجرى قمرى در 354 صفحه نگاشته شده است.
2- در چاپ ديگرى كه به وسيلۀ انتشارات علميّۀ قم انجام شده، جلد اول در دو مجلد آمده و ناشر آن سيد اسد الله طباطبايى بوده و در تاريخ 1379 هجرى قمرى منتشر شده است.
3- جلد سوم كتاب هم در يك مجلد و به وسيلۀ مؤسّسۀ آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث منتشر شده است. يكى از نكات مفيد چاپهاى انتشارات علميّۀ قم و مؤسّسۀ آل البيت عليهم السلام پاورقى‌هاى اين دو كتاب است كه صاحبان نظريه‌هاى عنوان شده را معرفى كرده و در مواردى نيز آدرس دقيق روايات و مطالب عنوان شده را ذكر كرده است.
4- چاپ موجود در برنامه توسط انتشارات سيد الشهداء قم در سه جلد منتشر شده و تاريخ انتشار آن سال 1374 هجرى شمسى است. اين چاپ كه با حروفچينى جديد عرضه شده، بهترين و كاملترين چاپ موجود از كتاب است و تحقيق و مقابلۀ خوبى نيز در آن ديده مى‌شود.
منابع
- کتابخانه حوزه. نهایه الدرایه فی شرح الکفایه . حوزه، مرداد و شهریور 1367 ، شماره 27 .(20 خرداد 1391)
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث 3 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی " نهایة الداریه " .
