لسان العرب (کتاب)
لغت نامه ای عربی به عربی است که توسط ابو ال‍ف‍ض‍ل ج‍م‍ال ال‍دي‍ن محمد بن م‍ك‍رم ابن منظور الاف‍ري‍ق‍ی ال‍م‍ص‍ری، تالیف شده است .
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
این كتاب، لغت نامه‌اى بزرگ است و علت عمده شهرت ابن منظور نيز، همين كتاب اوست. كتاب« لسان العرب» از حيث تفصيل و كثرت مواد لغات و فراوانى شواهد و توجيهات زبانى در ميان قاموسهاى زبان عربى بى‌همتاست. ابن منظور در اين كتاب، ريشه‌هاى لغات را به پيروى از جوهرى بر پايه نظام قافيه ترتيب داده است. بر حسب اين نظام، ملاك ترتيب الفبايى ريشه‌ها در مرتبه اول، حرف پايانى است، پس از آن حرف نخست و سرانجام حرف ميانى است. اين كتاب علاوه بر معانى واژه‌ها، شامل روايات، احاديث، آيات قرآن كريم، بحثهاى تفسيرى، معجزات قرآن، سخنان بزرگان، ضرب المثلها و اشعار فراوان مى‌باشد. ابن منظور كتاب« لسان العرب» را بر مبناى لغت نامه‌هاى زير نگاشته و آنها را« اصول خمسه» ناميده است:
1- تهذيب اللغة، نوشته ابو منصور، محمد بن احمد ازهرى( درگذشت 370 هجرى) 2- المحكم و المحيط، نوشته ابو الحسن، على بن اسماعيل بن سيده اندلسى( درگذشت 458 هجرى) 3- الصحاح، نوشته ابو نصر، اسماعيل بن حماد جوهرى( درگذشت 393 هجرى) 4- حواشى بر الصحاح، نوشته ابن برى( درگذشت 582 هجرى) 5- النهاية في قريب الحديث و الأثر، نوشته ابن اثير( درگذشت 606 هجرى) ابن حجر و سيوطى و زبيدى« جمهرة» را نيز از منابع لسان العرب شمرده‌اند. اما به نظر مى‌رسد ابن منظور مستقيماً از« جمهرة» بهره نبرده و منقولات او به طور غير مستقيم و از طريق منابع ديگرى است، لذا نمى‌توان« جمهرة» را از منابع« لسان» به شمار آورد.
انگيزه نگارش
ابن منظور در مقدمه كتاب، انگيزه خود را از نگارش لسان العرب اين گونه بيان مى‌فرمايد: از دير باز پيوسته به مطالعه كتابهاى لغت مشغول بودم تا از شيوه و انگيزه نگارش آنها آگاهى يابم كه آنها را بر دو دسته يافتم:
1- گروهى بسيار زيبا مباحث را جمع‌آورى كرده‌اند، اما خوب آنها را ارائه نداده‌اند. 2- گروهى مباحث را زيبا ارائه داده‌اند، اما خوب جمع آورى نكرده‌اند.
لذا بر آن شدم تا كتابى را به نگارش در آورم كه شامل تمام واژه‌هاى لغت‌نامه‌هاى معتبر باشد و آن را به ترتيب كتاب صحاح جوهرى مرتب كردم و مزين به آيات قرآن و ذكر معجزات آن و روايات ارزشمند و سخنان زيبا نمودم.
ويژگى كتاب
از ديدگاه ابن منظور هيچ يك از لغت نويسان پيشين، دو جنبه گرد آورى و سامان دهى را يك جا به كمال نرسانده‌اند. او ويژگى آثار لغوى ديگر را تأكيد بر مآخذ و روايتهاى شفاهى مى‌دانست و تازگى كار خود را در تكيه كامل بر كتب لغت مى‌ديد. ابن منظور به عقيده خويش توانسته است آراء پراكنده لغويان مشرق و مغرب را گرد آورد و جامعيتى به لسان دهد كه گذشتگان به سبب عدم نقل تمام از ساير لغت نامه‌ها، به آن نرسيده بودند. بنا بر اين كتاب« لسان العرب» شامل نظريات مهمترين و معتبرترين لغت نامه‌هاى رايج در زمان مؤلف پيرامون واژه‌هاست. وى، چنانكه خود مى‌گويد، روى هم رفته در نقل از منابع امين است، جز آنكه غالبا مأخذ قول را ذكر نكرده و گاهى در نقل از متن اصلى عبارتى را انداخته است. همچنين كثرت لغات و شواهد و عدم تلفيق نقلهاى گوناگون، در مواردى سخن او را به آشفتگى و تكرار كشانده است. انتقاد ابن منظور به ديگر كتابهاى رايج لغت در عصر و دوران خود اينست كه غالباً از ترتيب و سبك زيبايى برخوردار نيستند و مطالب را به راحتى در اختيار خواننده قرار نمى‌دهند.
ترجمه، شرح، تعلیقات و .. بر کتاب
از ميان كارهايى كه در نقد و اصلاح اين اثر صورت گرفته است، دو كتاب با عناوين« تصحيح لسان العرب» از احمد تيمور( قاهره 1334- 1343 قمرى) و« تحقيقات و تنبيهات في معجم لسان العرب» از عبد السلام هارون( بيروت 1407 قمرى) قابل ذكر است.
اشعار
لسان العرب از آنجا كه شامل انبوهى از شواهد شعرى است، پيوسته مورد توجه محققان قرار داشته است. در حدود سال 1960 ميلادى حميد الله همه شواهد شعرى آن را استخراج نمود و بر حسب قافيه آنها منظم كرد و دست نويس مجموعه آنها را به صورت نُسخ تصويرى در اختيار محققان فرانسوى قرار داد.
فهرست
در سال 1407 قمرى خليل احمد عمايز فهرستى مفصل از اين كتاب در 7 جلد تدوين كرد و 3 جلد اول آن را به فهرست آيات، احاديث، روايات و اعلام و 4 جلد آخر را به شواهد شعرى اختصاص داد. اين كتاب در بيروت به چاپ رسيده است.
وضعیت نشر
لسان العرب نخست در بولاق در سال 1299- 1308 قمرى در 20 جلد با مقدمه احمد فارس شدياق چاپ شد. بعد از آن هم بارها به چاپ رسيده است، از جمله در بيروت سال 1374- 1375 قمرى در 15 جلد و نيز در همانجا در سال 1389 قمرى در 3 جلد بزرگ زير عنوان« لسان العرب المحيط» با پيوستى از اصطلاحات علمى جديد. در چاپ اخير و برخى از چاپهاى تازه‌تر، ريشه‌ها را مطابق شيوه رايج، به ترتيب حروف نخستين آنها نظم داده‌اند.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی " لسان العرب ".
