البیان شهید اول (کتاب)
کتاب البیان تالیف محمد بن جمال الدین مکی عاملی (معروف به شهید اول)، دائرة المعارفی در فقه شیعه به شمار می رود.
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
كتاب حاضر كه بيشتر به سبك فقه فتوايى نوشته شده دائرة المعارفى از فتاواى فقهاى بزرگ قبل از مؤلف است كه غالبا بدون تصريح به نام آنان با الفاظى مثل قيل و نظائر آن مطرح شده‌اند. از آن جايى كه اين كتاب در اواخر عمر شريف مؤلف نوشته شده و وى موفق به تكميل مطالب آن نشده است فقط كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، خمس را بپايان رسانيده است و چند سطرى نيز از كتاب صوم را به رشتۀ تحرير درآورده است. اين كتاب كه از نظر حجم كوچك مى‌نمايد، داراى محتوايى عميق مى‌باشد و مؤلف كتاب توانسته است بين دقت و عمق مطالب و متن روان جمع نموده و در همان حال با خوددارى از ذكر تفضيلى اقوال و نظريات فقهاء، مباحث ضرورى و مورد نياز را مطرح نمايد. به همين دليل يكى از منابع بحار الأنوار كه از آن بسيار نقل شده، همين كتاب بوده و در موارد نادرى نيز در وسائل الشيعة و مستدركات الوسائل از آن نقل شده است. شهيد اول در مقدمۀ كتاب دربارۀ آن مى‌نويسد: أما بعد فإن الأدلّة العقليّة و النقليّة متطابقة على شرف العلوم و من أهمها معرفة شرع الحيّ القيّوم و هذا« البيان» كامل بالمهم منه و المحتوم على طريقة العترة. ناشرين كتاب موجود با گردآورى فهارست متنوع و مهمى همچون آيات قرآن كريم، احاديث شريفه، اسماء معصومين عليهم السلام، اعلام، اماكن و بقاع، مصادر تحقيق، موضوعات و بخصوص فهرست اعلام و حواشى مختصرى كه به بيان زندگى‌نامۀ آنان پرداخته شده، بر ارزش اين كتاب گرانقدر افزوده است.
ویژگیهای کتاب
كتاب البيان بر خلاف الدروس و ذكرى الشيعة بسيار مختصر و به صورت فقه رساله‌اى نوشته شده و در مواردى كه اقوال فقها در آن مطرح شده به صورت مبهم و با لفظ قيل بيان شده كه خواننده را در بدست آوردن مأخذ اقوال و نظريات دچار مشكل مى‌كند.
هم‌چنين به روايات به صورت مبهم و بدون ذكر نام راوى و با عبارت« روى» استدلال شده است و به صحيحه بودن يا ضعف روايت اشاره‌اى نشده است. گاهى به نام بعضى از فقها در كتاب اشاره شده كه عبارتند از: ابن ابى عقيل، ابن جنيد، سلار بن عبد العزيز، شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى، ابن برّاج، ابن حمزه، ابن زهره، قطب الدين راوندى، محقّق حلّى و علاّمۀ حلّى.
در بين اين اسامى به ترتيب تكرار نظريات آنان، شيخ طوسى، ابن جنيد، ابن ابى عقيل، شيخ صدوق، شيخ مفيد و سيد مرتضى بيش از ديگران مطرح شده‌اند. يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب بيان نظريات بزرگانى همچون ابو على فرزند شيخ طوسى، الجعفى، ابن جنيد، و ابن براج در كتاب الروضة است كه در ديگر كتب فقهى كمتر ديده مى‌شود. در كتاب البيان نام كتاب‌هاى فقهى و حديثى كمتر ذكر شده است و به نام معدودى از آنان اشاره شده كه عبارتند از:
- الإستبصار، تهذيب الأحكام، الخلاف، النهاية از شيخ طوسى - الروضة از ابن برّاج - المعتبر از محقق حلّى - الوسيلة إلى نيل الفضيلة - فقه القرآن از راوندى - مختلف الشيعة، تحرير الأحكام، تذكرة الفقهاء از علامۀ حلّى
بخش های کتاب
كتاب البيان شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، خمس، و قسمتى مختصر از صوم مى‌باشد كه با عناوينى مثل طرف، فصل، مقصد، مقدمه، قسم، ركن تقسيم شده است.
كتاب طهارت شامل 5 قسمت است كه با عنوان( طرف) نام‌گذارى شده كه عبارتند از: - آنچه طهارت براى آن مشروع باشد - اسباب طهارت - كيفيت طهارت - نجاسات - آبها. كتاب صلاة از 5 مقدمه و 6 مقصد تشكيل مى‌شود، مقدمات عبارتند از: - اوقات نماز - قبله - لباس نمازگزار - مكان نمازگزار - اذان و اقامه و مقاصد آن عبارتند از: - افعال نماز - نماز جماعت - احكام خلل در نماز - نماز قضا - نماز شكسته كتاب زكاة از 4 ركن تشكيل شده است كه عبارتند از: - بر چه كسانى زكاة واجب است - محل زكاة - مستحق زكاة - چه كسى بايد زكاة بپردازد.
نُسخ مورد اعتماد
در چاپ كتاب موجود از سه نسخۀ خطى، و دو نسخۀ چاپى استفاده شده كه عبارتند از: 1- نسخۀ خطى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، در ضمن مجموعه‌اى از كتابها، با شمارۀ 2750، مربوط به سال 882 ق. اين نسخه از نسخه‌اى كه با نسخۀ اصل مقابله شده گرفته شده است و با رمز( أ) مشخص شده است.( تاريخ تأليف اين كتاب در كتاب« مقدمه‌اى بر فقه شيعه» 822 ق مى‌باشد). 2- نسخۀ خطى مدرسۀ نواب صفوى در مشهد مقدس در ضمن مجموعه‌اى از 8 كتاب فقهى مربوط به قرن نهم، اين نسخه با رمز( ج) مشخص شده است. 3- نسخۀ خطى كتابخانۀ آية الله نجفى مرعشى، در ضمن مجموعه‌اى از كتابها، مربوط به سال 843 ق. اين نسخه با رمز( ب) مشخص شده است. و امّا دو نسخۀ چاپ سنگى مربوط به سال‌هاى 1319 ق و 1332 ق مى‌باشد. در چاپ كتاب موجود از روش تلفيق بين نسخه‌هاى خطى استفاده شده و هيچ نسخه‌اى به عنوان اصل در تصحيح و تحقيق كتاب استفاده نشده است. هم‌چنين در بدست آوردن مآخذ و منابع اقوال و نظريات بزرگانى همچون ابن جنيد، ابن ابى عقيل و بعضى از نظريات على بن بابويه، و سيد مرتضى از كتاب مختلف الشيعة به عنوان منبع و مأخذ استفاده شده است.
وضعیت نشر
اولين چاپ كتاب در سال 1319 ق بوده كه چاپ پر غلطى بوده است و بعدها در سال 1322 ق اين كتاب تجديد چاپ شده است كه غلطهاى اين چاپ، از چاپ قبلى نيز بيشتر بوده است.
كتاب موجود در سال 1412 ق به وسيلۀ مؤسسۀ بنياد فرهنگى امام مهدى عليه السلام در چاپخانۀ صدر در قم چاپ شده است. محقق و مصحح آن حجة الاسلام شيخ محمد حسون بوده و حجة الاسلام سيد جواد شهرستانى نيز در تصحيح كتاب زحمات زيادى كشيده‌اند.
نسخه‌ها
در الذريعة جلد 3 صفحۀ 174، به 4 نسخه اشاره شده كه عبارتند از: - نسخۀ كتابخانۀ سيد حسن صدر الدين مربوط به سال 966 ق - نسخۀ كتابخانۀ حسينيۀ شوشترى‌ها، مربوط به سال 947 ق - نسخۀ شيخ شكور مربوط به سال 993 ق - نسخۀ آستان قدس رضوى، مربوط به سال 967 ق. در كتاب« مقدمه‌اى بر فقه شيعه» صفحۀ 136 به 7 نسخۀ خطى كه متعلّق به كتابخانه‌هاى مجلس آية الله مرعشى، نوّاب صفوى، عمومى اصفهان، دانشگاه تهران، و حسينيّۀ شوشترى‌ها است اشاره نموده است كه قديم‌ترين نسخۀ آن مربوط به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى است كه مربوط به سال 822 ق مى‌باشد.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی،معرفی " البیان ".
