موقعیت جغرافیائی غدیر خم

بسيارى از لغتدانان، جغرافيدانان و مورّخان تصريح كرده اند كه غديرخم در ميان مكه و مدينه واقع است. در لسان العرب، ذيل مادّه «خمم» آمده است: و خُم، گودالى معروف ميان مكه و مدينه است.

ابن اثير نيز در همان مادّه (خمم) آورده است: غدير خم، جايى ميان مكه و مدينه است.

در معجم البلدان (آمده است): حازمى مى گويد: خم، وادى اى ميان مكه و مدينه است. و در همان كتاب است: زمخشرى گفته است كه خم، نام مردى رنگرز است كه آبگير ميان مكه و مدينه، به او نسبت داده شده است.

از اين همه آشكار مى گردد كه ميان دانشمندان درباره واقع بودن غديرخم در بين مكه و مدينه، اختلافى نيست. تنها، اختلافى كوچك در تعيين مكان دقيق غديرخم وجود دارد كه بيشتر معتقدند آن در «جُحْفه» واقع است،از جمله: ابن منظور در لسان العرب در مادّه «خمم»: خَم، گودالى معروف ميان مكه و مدينه، در جحفه است. آن همان غدير خَم است.

فيروزآبادى در القاموس المحيط در ماده «خمّ» مى گويد: غدير خم، جايى در سه ميلى جحفه، ميان دو حرم (مكه و مدينه) است. زَمَخشَرى در متنى كه پيش تر گذشت و حَمَوى، آن را در معجم البلدان نقل كرده است، مى گويد: خُم، نام مردى رنگرز است كه آبگير ميان مكه و مدينه (واقع) در جحفه، به او نسبت داده شده است.

در حديث (موجود) در سيره ابن كثير كه پيش تر آورديم، (چنين آمده است): مطلب بن زياد از عبداللّه بن محمد بن عقيل نقل مى كند كه شنيده است.

جابر بن عبداللّه مى گويد: ما در جحفه، در غديرخم بوديم... همان گونه كه گفتيم، منظور همگى اينان از «جحفه» در اينجا وادى جحفه است، نه آبادى جحفه كه ميقات حج است، به اين قرينه كه آنان مقدار فاصله ميان غديرخم و جحفه را ذكر مى كنند و اين مى فهماند كه غديرخم غير از آبادى جحفه است زيرا وادى جحفه از غدير آغاز مى شود و تا درياى سرخ، امتداد مى يابد. پس غدير جزئى از آن مى شود و بنابراين معنا ندارد كه كسى فاصله ميان غدير و وادى اى را كه غدير جزئى از آن است، بيان كند.

(در مقابل نظر بيشتر دانشمندان،) تنها حِمْيرى در الروض المعطار، موقعيت غدير را ميان جحفه و عسفان تعيين كرده و گفته است: و غدير خم ميان جحفه و عسفان است. و اين بدون شك توهمى بيش نيست به ويژه آن كه اين مكان را در سه ميلى جحفه و سمت چپ جاده دانسته است كه در اين فاصله (ميان جحفه و عسفان) مكانى به اين نام نيست. ظاهرا او عبارت: «سه ميلى جحفه، سمت چپ جاده» را از كتاب معجم ما استعجم نقل كرده است ولى توجه نكرده كه منظور بكرى از «سمت چپ جاده» نسبت به كسى است كه از مدينه به سوى مكه مى رود، نه از مكّه به مدينه. از اين رو دچار اين توهم شده است.

بكرى در معجم ما استعجم مى گويد: غديرخم در سه ميلى جحفه و سمت چپ جاده است. و همان گونه كه گفتيم منظورش از سمت چپ، سمت چپ كسى است كه از مدينه به سوى مكه مى رود و اين از توضيحاتى بدست مى آيد كه او در بيان منازل ميان مكه و مدينه و تعيين فاصله هاى آنها، ذكر نموده است.

او در بيان راه مكه و مدينه از طريق «عقيق» مى گويد: راه مدينه به سوى مكه از طريق عقيق: از مدينه تا ذوحُلَيفه... (در اين جا) مى توانيم چنين نتيجه بگيريم كه غديرخم در وادى جحفه و در سمت چپ راه حج گزارانِ به راه افتاده از مدينه و نيز در آغاز وادى جحفه و انتهاى وادى خرّار واقع است و از اين جاست كه برخى آن را «خرّار» ناميده اند ـ همان گونه كه گذشت ـ و شايد علت استظهار سمهودى در كتابش وفاء الوفا كه گفته: «خرّار در جحفه است»، اين باشد كه غديرخم در ابتداى وادى جحفه واقع است كه دقيقاً انتهاى وادى خرّار مى شود. گفته زبير (نقل شده در معجم ما استعجم)، اين نظر را تأييد مى كند.

پيش تر گفتيم كه او مى گويد: آن (خرّار) وادى اى در حجاز است كه (آبش) به جحفه مى ريزد. و حَمَوى در معجم البلدان به اين قول، اشاره كرده است: خرّار، ...موضعى در حجاز است و گفته مى شود كه آن، نزديك جحفه است.

و عبارت عرّام كه در پى مى آيد، تأكيد مى كند كه غدير جزو جحفه است. حموى در معجم البلدان از او نقل مى كند: پايين تر از جحفه، به فاصله يك ميلى غديرخم است و آب آن به دريا مى ريزد. و منظور از «آب آن»، آب وادى جحفه است؛ زيرا آنچه به دريا مى ريزد، آب وادى جحفه است كه تا دريا امتداد دارد.

اما فاصله ميان غدير خم تا آبادى جحفه ـ كه ميقات حاجيان است ـ در برخى منابع، معين شده است كه در پى مى آيد: ـ بكرى، در معجم ما استعجم آن را سه ميل دانسته است و از زمخشرى «دو ميل» نقل كرده و آن را ضعيف دانسته است. ـ حموى در معجم البلدان، فاصله ميان اين دو را دو ميل مى داند: غدير خم، ميان مكه و مدينه است و ميان آن و (آبادىِ) جحفه، دو ميل راه است.

فيروزآبادى، در القاموس (مادّه «خمّ») آن را سه ميل دانسته است: غدير خُم، مكانى ميان دو حرم (مكّه و مدينه) و در سه ميلى (آبادى) جحفه است.

نصر و عرّام هر دو آن را يك ميل گفته اند. در تاج العروس (مادّه «خمّ») آمده است: و نصر گفته است: (آن)، در نزديكى (آبادى) جحفه به فاصله يك ميل و در ميان دو حرم شريف (مكه و مدينه) (واقع) است.

و در معجم البلدان آمده است: عرّام گفته است: در نزديكى (آبادى) جحفه به فاصله يك ميل، غدير خم واقع است... و اين تفاوتِ در فاصله از يك تا سه ميل امرى عادى است زيرا راه ها گوناگون است، به ويژه آن كه وادى جحفه پس از غدير عريض مى شود و در آبادى جحفه پهن تر مى شود و در نزديكى دريا كاملاً گسترده مى گردد و بسيار مى شود كه شخصى از كناره كوه برود و يك ميل بپيمايد و يا از ميانه وادى برود و دو ميل بپيمايد و يا كسى از راه دشت برود و راهش سه ميل گردد.

منابع

محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه اميرالمؤمنين علیه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج2، مدخل "بحثى درباره مكان غدير"، بخش: موقعیت جغرافیائی غدیر، بازیابی: 7 بهمن 1391.