موقعیت جغرافیائی غدیر خم

بسيارى از لغتدانان، جغرافيدانان و مورّخان، تصريح كرده اند كه غدير خم در ميان مكّه و مدينه واقع است. در لسان العرب، ذيل مادّه «خمم» آمده است : و خُم، گودالى معروف، ميان مكّه و مدينه است. ۳ ابن اثير نيز در همان مادّه (خمم) آورده است: غدير خم، جايى ميان مكّه و مدينه است. ۴ در معجم البلدان [ آمده است] :

1.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۸۹ .

2.معجم ما استعجم : ج ۲ ص ۳۶۸ .

3.لسان العرب : ماده «خمم» .

4.النهاية : ماده «خمم» .

حازمى مى گويد : خم، وادى اى ميان مكّه و مدينه است. ۱ و در همان كتاب است: زمخشرى گفته است كه خم، نام مردى رنگرز است كه آبگير ميان مكّه و مدينه، به او نسبت داده شده است. از اين همه، آشكار مى گردد كه ميان دانشمندان ، درباره واقع بودن غدير خم در بين مكّه و مدينه، اختلافى نيست. تنها، اختلافى كوچك در تعيين مكان دقيق غدير خم وجود دارد، كه بيشتر معتقدند آن، در «جُحْفه» واقع است، ۲ از جمله : ابن منظور در لسان العرب در مادّه «خمم» : خَم، گودالى معروف ميان مكّه و مدينه، در جحفه است. آن ، همان غدير خَم است. ۳ فيروزآبادى در القاموس المحيط در مادّه «خمّ» مى گويد: غدير خم، جايى در سه ميلى جحفه، ميان دو حرم (مكّه و مدينه) است. ۴ زَمَخشَرى در متنى كه پيش تر گذشت و حَمَوى، آن را در معجم البلدان نقل كرده است، مى گويد: خُم، نام مردى رنگرز است كه آبگير ميان مكّه و مدينه [ واقع] در جحفه، به او نسبت داده شده است. ۵ در حديث [ موجود] در سيره ابن كثير، كه پيش تر آورديم، [ چنين آمده است] : مطّلب بن زياد، از عبد اللّه بن محمّد بن عقيل نقل مى كند كه شنيده است

1.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۸۹ .

2.منظورشان از «في الجحفة» يا «بالجحفة» همان وادى جحفه است، چنان كه خواهد آمد.

3.لسان العرب : ماده «خمم» .

4.القاموس المحيط : ماده «خمم» .

5.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۸۹ .

جابر بن عبد اللّه مى گويد : ما در جحفه، در غدير خم بوديم... . ۱ همان گونه كه گفتيم، منظور همگى اينان از «جحفه» در اين جا، وادى جحفه است، نه آبادى جحفه كه ميقات حج است ، به اين قرينه كه آنان، مقدار فاصله ميان غدير خم و جحفه را ذكر مى كنند و اين مى فهماند كه غدير خم، غير از آبادى جحفه است ؛ زيرا وادى جحفه از غدير آغاز مى شود و تا درياى سرخ، امتداد مى يابد. پس غدير، جزئى از آن مى شود و بنا بر اين، معنا ندارد كه كسى فاصله ميان غدير و وادى اى را كه غدير، جزئى از آن است، بيان كند. [ در مقابل نظر بيشتر دانشمندان،] تنها حِمْيرى در الروض المعطار، موقعيّت غدير را ميان جحفه و عسفان تعيين كرده و گفته است: و غدير خم، ميان جحفه و عسفان است. ۲ و اين بدون شك، توهّمى بيش نيست، بويژه آن كه اين مكان را در سه ميلى جحفه و سمت چپ جاده دانسته است كه در اين فاصله (ميان جحفه و عسفان) مكانى به اين نام نيست. ظاهرا او عبارت : «سه ميلى جحفه، سمت چپ جاده» را از كتاب معجم ما استعجم نقل كرده است ؛ ولى توجّه نكرده كه منظور بكرى از «سمت چپ جاده» نسبت به كسى است كه از مدينه به سوى مكّه مى رود، نه از مكّه به مدينه. از اين رو دچار اين توهّم شده است. بكرى در معجم ما استعجم مى گويد: غدير خم، در سه ميلى جحفه و سمت چپ جاده است. ۳ و همان گونه كه گفتيم، منظورش از سمت چپ، سمت چپ كسى است كه از

1.السيرة النبويّة ، ابن كثير : ج ۴ ص ۴۲۴ .

2.الروض المعطار : ص ۱۵۶ .

3.معجم ما استعجم : ج ۲ ص ۳۶۸.

مدينه به سوى مكّه مى رود و اين، از توضيحاتى به دست مى آيد كه او در بيان منازل ميان مكّه و مدينه و تعيين فاصله هاى آنها، ذكر نموده است. او در بيان راه مكّه و مدينه از طريق «عقيق» مى گويد: راه مدينه به سوى مكّه از طريق عقيق : از مدينه تا ذوحُلَيفه... . ۱ [ در اين جا] مى توانيم چنين نتيجه بگيريم كه غدير خم، در وادى جحفه و در سمت چپ راه حج گزارانِ به راه افتاده از مدينه و نيز در آغاز وادى جحفه و انتهاى وادى خرّار، واقع است و از اين جاست كه برخى آن را «خرّار» ناميده اند ـ همان گونه كه گذشت ـ و شايد، علّت استظهار سمهودى در كتابش وفاء الوفا كه گفته : «خرّار در جحفه است»، ۲ اين باشد كه غدير خم، در ابتداى وادى جحفه واقع است كه دقيقا انتهاى وادى خرّار مى شود. گفته زبير (نقل شده در معجم ما استعجم)، اين نظر را تأييد مى كند. پيش تر گفتيم كه او مى گويد: آن ( خرّار )، وادى اى در حجاز است كه [ آبش] به جحفه مى ريزد. و حَمَوى، در معجم البلدان به اين قول، اشاره كرده است: خرّار، ... موضعى در حجاز است و گفته مى شود كه آن، نزديك جحفه است. ۳ و عبارت عرّام كه در پى مى آيد، تأكيد مى كند كه غدير، جزو جحفه است. حموى در معجم البلدان از او نقل مى كند: پايين تر از جحفه، به فاصله يك ميلى، غدير خم است و آب آن به دريا مى ريزد. ۴ و منظور از «آب آن»، آب وادى جحفه است ؛ زيرا آنچه به دريا مى ريزد، آب

1.معجم ما استعجم : ج ۳ ص ۹۵۴.

2.وفاء الوفا : ج ۴ ص ۱۲۰۰ .

3.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۵۰ .

4.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۸۹ .

وادى جحفه است كه تا دريا امتداد دارد. امّا فاصله ميان غدير خم تا آبادى جحفه ـ كه ميقات حاجيان است ـ در برخى منابع، معيّن شده است، كه در پى مى آيد: ـ بكرى، در معجم ما استعجم، آن را سه ميل ۱ دانسته است و از زمخشرى «دو ميل» نقل كرده و آن را ضعيف دانسته است. ۲ ـ حموى، در معجم البلدان، فاصله ميان اين دو را دو ميل مى داند: غدير خم، ميان مكّه و مدينه است و ميان آن و [ آبادىِ] جحفه، دو ميل راه است. ۳ ـ فيروزآبادى، در القاموس (مادّه «خمّ») آن را سه ميل دانسته است: غدير خُم، مكانى ميان دو حرم (مكّه و مدينه) و در سه ميلى [ آبادى] جحفه است. ۴ ـ نصر ۵ و عرّام ۶ هر دو، آن را يك ميل گفته اند. در تاج العروس (مادّه «خمّ») آمده است: و نصر گفته است : [ آن،] در نزديكى [ آبادى ]جحفه به فاصله يك ميل، و در ميان دو حرم شريف (مكّه و مدينه) [ واقع ]است. ۷

1.هر ميل ، معادل يك سومِ فرسنگ و برابر با دو هزار متر است .

2.معجم ما استعجم : ج ۲ ص ۳۶۸ .

3.معجم البلدان : ج ۴ ص ۱۸۸.

4.القاموس المحيط : ماده «خمم» .

5.نصر بن عبد الرحمان اسكندرى (م ۵۶۱ ق). او كتابى به نام الأمكنة والمياه والجبال والآثار ونحوها دارد (الأعلام، زِرِكلى : ج ۸ ص ۲۴) .

6.عرّام بن اصبغ سلمى (م ۲۷۵ ق). او صاحب كتاب أسماء جبال تهامة وسكّانها وما فيها من القرى وما ينبت عليها من الأشجار وما فيها من المياه است (الأعلام، زِرِكلى : ج ۴ ص ۲۲۳).

7.تاج العروس : ماده «خمم» .

و در معجم البلدان آمده است: عرّام گفته است : در نزديكى [ آبادى] جحفه به فاصله يك ميل، غدير خم واقع است... . ۱ و اين تفاوتِ در فاصله از يك تا سه ميل، امرى عادى است ؛ زيرا راه ها گوناگون است، بويژه آن كه وادى جحفه، پس از غدير، عريض مى شود و در آبادى جحفه پهن تر مى شود و در نزديكى دريا كاملاً گسترده مى گردد و بسيار مى شود كه شخصى از كناره كوه برود و يك ميل بپيمايد ، و يا از ميانه وادى برود و دو ميل بپيمايد و يا كسى از راه دشت برود و راهش سه ميل گردد.

1.معجم البلدان : ج ۲ ص ۳۸۹.