حاتم طائی
حاتِم طائی بن عبدالله بن سعد ، شاعر دوره جاهلى عرب و مظهر بخشندگى.
محتویات
نسب
نسب حاتم به طَىّءبن اُدَد از دودمان یعْرُب بن قَحْطان از یمن میرسد. برخى گفتهاند كه پدر حاتم، به دلیل بخششهاى فراوان پسرش، او را ترك گفت و برخى دیگر برآناند حاتم در كودكى پدرش را از دست داد و پدربزرگش، سعد، او را بزرگ كرد. بخششهاى حاتم، خشم پدربزرگش را نیز برانگیخت و از اینرو، حاتم وى را ترك كرد. مادر حاتم (فرزند عفیف) از بخشندگان قبیله طىّ بود. نام او را عِنَبَه، غُنَیه (غَنِیه)، عُتْبَه، عَتَب و عَنْتَره گفتهاند و در بخشش او داستانى ذكر كرده و ابیاتى نیز از او آوردهاند. به گفته میدانى (ج 1، ص 327) و رشیدالدین وطواط (ص 66)، به باور طایفه حاتم وى بخشش را از مادرش به ارث برده است.
ولادت
تاریخ ولادت حاتم دانسته نیست، ولى وى در نیمه دوم سده ششم میلادى میزیسته است.
کنیه
كنیههاى حاتم به سبب دو فرزندش، سَفّانه و عَدِى، ابوسفّانه و ابوعدى بود. كنیه ابوجَعْد یا ابوجَعْر را نیز براى او ذكر كردهاند.
بخشندگی حاتم طائی
شهرت عمده حاتم به بخشش اوست تا بدانجا كه در مثل گفتهاند : «اَجْوَدُ مِنْ حاتم». هر چند نام كعببن مامَه و هَرِمبن سِنان نیز در دوره جاهلیت به عنوان بخشنده آمده و حتى جاحظ (متوفى 255) كعب را بخشندهتر از حاتم دانسته، ولى شهرت حاتم و حكایتهاى بخشش او بیش از دیگران است و به گفته ابنعبدربّه (متوفى 328)، فقط بخشش حاتم مَثَل گشته است. گاه به حاتم طائى، بهطور مطلق «جوادالعرب» نیز گفته شده است.
ابنكلبى (متوفى 204) و ابناَعرابى (متوفى 231) اوصافى از بخشش، جوانمردى، شخصیت و اخلاق نكوى حاتم نقل كردهاند و جالب توجه آنكه ابناعرابى شعر و بخشش حاتم را مانند هم دانسته است. بخششهاى حاتم طائى را به زمان زندگى وى محدود نكردهاند؛ طایفه طىّ معتقد بودند هر كس بر سر قبر حاتم حاضر شود به نحوى اِطعام میشود. در اینباره حكایت و ابیاتى نیز نقل كردهاند. در داستانهاى هزار و یك شب (ج 1، ص 800ـ801) نیز این مطلب به تفصیل آمده است.
نام حاتم طائى از دیرباز تاكنون مظهرى براى كرم و فتوت بوده است. در اصطلاح ادبیات عرب، به وى «فتى» اطلاق میشد، به دلیل وجود دو صفت بارز در او: مهماننوازى (بخشندگى) و شجاعت (جنگاورى)، تا جایى كه گذشت و بزرگوارى او در جنگ، بیشتر اوقات به زیانش تمام میشد.
حاتم طائی، اموال خودش را در طول زندگیش، بیش از ده بار در میان فقرا تقسیم کرد. یکبار هم از جلو اسرای قبیله غزه عبور میکرد، یکی از اسرا به او متوسل شد. حاتم که مالی نداشت تا او را آزاد کند، به افراد قبیله گفت: او را آزاد کنند و خودش به جای آن اسیر، در بند شد. تا زمانی که توانست پول رهایی خود را بدست آورد و آزاد گشت.
رویدادهای زندگی
حاتمطائى یك یا چندبار نیز در جنگها به اسارت گرفته شد. حاتم طائى دو بار ازدواج كرد: یك بار با زنى به نام نَوار، كه بنابر مشهور، هر سه فرزند حاتم، عدى و عبداللّه و سفّانه، از او بودهاند و در سرودههاى حاتم نیز نام نوار آمده است. حاتم پس از مرگ همسرش با ماویه، دختر عَفْزَر، شاهزاده یمنى، در شام ازدواج كرد. نام ماویه نیز در سرودههاى حاتم آمده است. برخى منابع برآناند كه عدی بن حاتم زاده ماویه بوده است.
حاتمطائى پیش از اسلام از دنیا رفت. درباره تاریخ وفات او اختلاف وجود دارد. بیشتر منابع، 578 میلادى، یعنى سال هشتم پس از ولادت پیامبر اكرم، را، كه سال درگذشت خسرو انوشیروان نیز بوده است، نوشتهاند.
دین و مذهب حاتم طائی
قبیله حاتمطائى مسیحى بودند ولى حاتم، مسیحیت را نپذیرفت (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه؛ سركیس، ج 1، ستون 730؛ قس شیخو، قسم 1، ص 98ـ134، كه شرححال حاتم طائى را جزء شاعران مسیحى پیش از اسلام آورده است). آنچه در اشعار منسوب به حاتم عجیب به نظر میرسد سوگند به «بیتاللّه» و خدایى است كه غیب میداند و استخوانهاى پوسیده را زنده میگرداند.
شعر حاتم طائی
از كاملترین منابعى كه اخبار و اشعار حاتم در آن گرد آمده، الاَخْبار المُوَفَّقیات زبیربن بكّار (ص 403ـ461) و كتاب الاغانى ابوالفرج اصفهانى (ج 17، ص 362ـ397) است.
شعر حاتم را نكو، بلیغ و با تركیباتى سهل معرفى كرده و او را شاعرى فحل دانستهاند. این سرودهها قصیدههاى كوتاه و قطعاتى بیشتر درباره فضائل اخلاقى، بهویژه بخشندگى و مهماننوازى، و بیانگر شخصیت سراینده آنها هستند و اینكه ثروت، ارزشى ندارد مگر آنكه در راههاى انسانى بذل شود. ابنحبیب (متوفى 245) بیتى از حاتم، در ارزش اجتناب از شراب و گناه، نقل كرده است
دیوان اشعار او در سال 1872 میلادی در لندن چاپ شد، البته اشعار جعلی هم دارد. موضوع این اشعار بیشتر در موارد سخاوت و گشاده دستی و فروتنی است.
فرزندان حاتم طائی
فرزندان حاتم و قبیله طىّ، در سال نهم هجرى اسلام آوردند و پس از وفات پیامبر اكرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم، عدى جزء یاران و فرماندهان سپاه حضرت على علیهالسلام گشت. سفّانه دختر او نیز از زنان بخشنده عرب بود و گاه میان او و پدرش، حاتم، بر سر بخشش فراوان هر دو، اختلاف پیش میآمد. او زنی بزرگوار بود که زمانی در جنگ قبیله خود با نیروهای اسلام، اسیر شد. پیغمبر وقتی از وضعیت او آگاه شد، کسی را مامور کرد تا او را به سلامت به خانواده اش برگرداند.
رساله حاتمیه
حسین واعظ کاشفی، متوفی 910 هـ ق نیز شرح زندگی و کارهای حاتم طائی را به اختصار در قصص و آثار او در رساله ای به نام «حاتمیه» آورده که در تهران و پاریس چاپ شده و ترجمه ای از آن به زبان ترکی تحت عنوان «داستان حاتم طائی» در 1272 هـ ق در قسطنطنیه به چاپ رسید. چند ترجمه و گزارش هندی هم از این قصه در دست چاپ است که بعضی منظوم می باشد.
منابع
دانشنامه جهان اسلام، مدخل "حاتم طائی بن عبدالله بن سعد" از باقر قربانیزرّین ، بازیابی 29 دیماه 1391
حاتم طائی، کتابخانه طهور ، بازیابی 29 دیماه 1391