طول امل

«طول امل» و به تعبير ديگر «آرزوهاى دور و دراز» از مهمترين رذايل اخلاقى است كه انسان را به انواع گناهان آلوده مى كند، از خدا دور مى سازد، به شيطان نزديك مى كند و گرفتار عواقب خطرناكى مى سازد.

اميد و آرزو كه در اصل خود رمز حركت و تلاش انسانهاست و مانند قطرات حياتبخش باران، كه سرزمين هاى مرده را زنده مى كند، سرزمين دل انسان را زنده نگه مى دارد، اگر از حدّ بگذرد به صورت سيلابى ويرانگر در مى آيد و همه چيز را با خود مى برد و سرانجام انسان را غرق دنياپرستى و ظلم و جنايت و گناه مى كند.

به همين دليل پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) «طول امل» را يكى از دو دشمن بسيار خطرناك براى انسانها شمرده و فرموده است:

«خِصْلَتَانٌ اِتِّبَاعُ الْهَوى وَ طُولُ الاَْمَلِ، فَاَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوى فَاِنَّهُ يَعْدِلُ عَنِ الْحَقِّ، اَمَّا طُولُ الاَْمَلِ فَاِنَّهُ يُحبب الدُّنْيَا; شديدترين چيزى كه از آن بر شما مى ترسم دو خصلت است: پيروى از هوا و آرزوى طول و دراز; زيرا هواپرستى شما را از حق بازمى دارد و امّا آرزوى دور و دراز شما را حريص بر دنيا مى كند».

آرزوهای ناپسند از نظر قرآن

آرزوهای ناپسند به دل­‌بستگی‌هایی گفته می‌شود که بیشتر ذهنی‌، غیرمعقول‌، کودکانه و دسترسی به آن‌ها بسیار بعید است‌.

آرزو اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز درآید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است‌ و درست همانند آب باران است که اگر از حد گذشت مایه غرق شدن و نابودی خواهد شد. این آرزوی کشنده همان است که قرآن کریم می‌فرماید:

«رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِینَ * ذَرْهُمْ یأْكُلُوا وَیتَمَتَّعُوا وَیلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ»

کافران (هنگامی که آثار شوم اعمال را ببینند) چه بسا آرزو می‌کنند مسلمان بودند! بگذار آن‌ها بخورند و بهره گیرند و آرزوها آنان را غافل می‌سازد ولی به زودی خواهند فهمید. شاخص‌های آرزوهای ناپسند درست ضد شاخص‌های آرزوهای پسندیده است‌. بعلاوه این­که آرزوهای ناپسند آثاری هم­چون غفلت از یاد خدا، بازداشتن از حقایق‌، فراموشی از مرگ و قیامت‌، به بطالت گذراندن عمر، اضطراب و تشویش خاطر و... دارد.

امیر مؤمنان(ع) می فرماید:

« مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ »

هر کس آرزویش را طولانی کند عملش را زشت و ناپسند می­گرداند. چون اگر انسان در زندگی بلند پرواز بود و خواسته ای بالاتر از حد امکانات و توانایی خود داشت و اصرار بر رسیدن به آن به هر قیمت و از هر راهی داشت، مجبور است همه حریم­ها را بشکند و به هر وسیله­ای متوسل گردد تا به خواسته خود برسد و طبیعی است که چنین انسانی نمی­تواند در چارچوب شرع و دین و عقل حرکت کند و اعمالش از حکم دین و عقل پیروی نمی­کند، در نتیجه اعمالش زشت و ناپسند و ناگوار می­گردد.

طول امل درروایات اسلامی

• در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «اَرْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ طُولُ الاَْمَلِ وَ الْحِرْصِ عَلَى الدُّنْيَا; چهار چيز است كه نشانه شقاوت و بدبختى انسان است: خشك بودن چشمها(به گونه اى كه هرگز از خوف خدا اشكى نريزد) و سنگدلى و آرزوهاى دراز و حرص بر دنيا».

• در حديث ديگرى از فاطمه بنت الحسين از پدرش امام حسين(عليه السلام) از جدّش رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين آمده است: «اِنَّ صَلاَحَ اَوَّلِ هَذِهِ الاُْمَّةِ بِالزُّهْدِ وَ الْيَقِينِ وَ هَلاَكَ آخِرِهَا بِالشُّحِّ(بِالشَّكِّ) وَ الاَْمَلِ!; دو عامل سبب اصلاح(و پيروزى) آغاز اين امّت شد كه يكى زهد(و ترك وابستگى به دنيا) بود و ديگرى ايمان و يقين محكم و آنچه باعث هلاكت(و شكست) آخر اين امّت مى شود بخل(شكّ) و آرزوهاى دراز است».

بديهى است ايمان و يقين محكم، به اضافه بى اعتنايى به زرق و برق دنيا، سبب شد كه مسلمانان نخستين به هنگام ورود در ميدان جهاد از هيچ چيز پروا نكنند، جز خدا را در نظر نگيرند و جز براى خدا شمشير نزنند و هرگز پشت به دشمن ننمايند و اين عامل مهمّ پيروزى آنان بود.

ولى هنگامى كه آرزوهاى دراز و دلبستگى ها و دلدادگى ها نسبت به ظواهر دنيا جاى «زهد» را گرفت و شك و ترديد به جاى يقين نشست، عقب گردها و شك ها شروع شد و امروز هم براى تجديد عظمت نخستين، راهى جز احياى دو اصل نخست نيست.

• در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار آمده است: «كَذَّبَ مَنِ ادَّعَى الاِْيمَانَ وَ هُوَ مَشْغُوفٌ مِنَ الدُّنْيَا بِخِدَعِ الاَْمَانِىِّ وَ زُورِ الْمَلاَهِىِّ; دروغ مى گويد كسى كه ادّعاى ايمان مى كند در حالى كه به خاطر خدعه هاى آرزوها و سرگرمى هاى باطل، دلباخته دنيا شده است»!

روشن است كه دلباختگان آرزوها ناگزيرند براى وصول به آنها همه چيز را به دست فراموشى بسپارند و از همين جا رخنه در ايمان آنها پيدا مى شود.

اسباب آرزوهای دراز

• 1- جهل و بی‌خبری: جهل انسان نسبت به دنیا، قدرت و لطف خدا، آخرت و نعمت‌های بی‌پایان آن و همچنین نسبت به وضع خویش و عدم توجه به این حقیقت كه هر لحظه ممكن است پایان عمر او فرا رسد، او را به وادی آرزوهای دراز می‌كشاند. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:

«اتَّقُوا خِدَاعَ الْآمَالِ فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلِ یوْمٍ لَمْ یدْرِكْهُ وَ بَانِی بِنَاءٍ لَمْ یسْكُنْهُ وَ جَامِعِ مَالٍ لَمْ یأْكُلْهُ »

از فریب آرزوها بپرهیزید. چه بسیار كسانی كه آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند. چه بسیار كسانی كه خانه و قصری ساختند ولی هرگز در آن ساكن نشدند و چه بسیار كسانی كه اموال زیادی اندوختند ولی هرگز از آن نخوردند.

• 2- حب دنیا: هنگامی كه دلبستگی‌ نسبت به ظواهر دنیا جای «زهد» را گرفت و انسان در زرق و برق دنیا غرق شد كم‌كم‌ از خدا غافل می‌شود و زشتی‌ها در نظرش به صورت زیبایی جلوه می­کند و او را گرفتار آرزوهای دور و دراز می‌سازد، لذا حق را به دست فراموشی سپرده و به آن پشت می­كند.

آثار و پیامدهای طول امل

• 1- ارتكاب گناه:

رسیدن به آرزوهای دراز معمولاً از طریق مشروع غیرممكن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می­بینند كه در كسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نكنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، كم‌فروشی، رباخواری، رشوه‌ و مانند این امور ترسی نداشته باشند. در روایت آمده است: « مَنْ طَالَ أَمَلُهُ سَاءَ عَمَلُه‌» و « مَنْ قَصُرَ أَمَلُهُ حَسُنَ عَمَلُه‌»

«كسی كه آرزویش دراز باشد عملش بد می‌شود و كسی كه آرزویش كوتاه باشد عملش نیك خواهد بود.»

• 2- قساوت قلب:

طول امل انسان را از خدا غافل می‌كند و به دنیا حریص می‌سازد و آخرت او را به دست فراموشی می‌سپارد و اینها همه اسباب سنگدلی و قساوت است. به همین دلیل در حدیثی آمده است كه خداوند به موسی علیه‌السلام فرمود: « یا مُوسَى لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیا أَمَلَكَ فَیقْسُوَ قَلْبُكَ وَ الْقَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ »

«ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نكن كه قسی­القلب خواهی شد و قسی­القلب از من دور است.»

• 3- فراموشی مرگ و آخرت:

این اثر به خوبی در زندگی آنها كه گرفتار این رذیله اخلاقی هستند نمایان است؛ هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می‌رانند و نه در فكر آخرتند بلكه دائماً در گرداب غفلت غوطه‌ ورند. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «طُولُ الْأَمَلِ ینْسِی الْآخِرَة »

آرزوی طولانی، آخرت را از یاد می­برد.

• 4- داشتن زندگی پر رنج و محرومیت از نعمت‌ها:

هر قدر آرزوها طولانی­تر باشد تهیه مقدمات بیشتری را می‌طلبد. همچنین صرفه‌جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت‌ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این­دو، یك زندگی توأم با درد و رنج و سخت‌گیری و بخل بر خود و خانواده و توأم با تلاش شبانه‌روزی بی‌رویه خواهد بود و انسان را از بهره‌گیری از نعمت‌های الهی محروم می‌سازد. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید: « مَنْ كَثُرَ مُنَاهُ كَثُرَ عَنَاؤُه‌»

کسی که آرزوهایش زیاد باشد، تعب و رنج او فزونی خواهد یافت‌.

• 5- داشتن زندگی ذلت‌بار:

صاحبان آرزوهای دراز ناچارند شخصیت انسانی خود را درهم شكنند و برای رسیدن به مقصود خیالی در برابر هر كسی خضوع كنند و دست التماس به سوی این و آن دراز نمایند و به زندگی ذلت‌بار تن دهند. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید: « ذُلُّ الرِّجَالِ فِی خَیبَةِ الْآمَال‌ »

خواری مردان در ناکامی آرزوهاست‌.

• 6- محروم بودن از درك حقایق:

آرزوهای دراز همچون سرابی است كه تشنگان را در بیابان زندگی به دنبال خود می‌كشانند و چهره‌ واقعیت‌ها را به گونه‌ای دروغین نشان می‌دهند و انسان به خاطر آنها درك نمی‌كند كجاست و به كجا می‌رود؟ وظیفه‌اش در برابر این سرنوشت چیست؟ حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: « الْأَمَانِی تُعْمِی عُیونَ الْبَصَائِر »

آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌كند. كسی می‌تواند چهره زیبای حقیقت را آن­گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد كه دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند.

• 7- كفران نعمت‌:

آرزوهای دراز، انسان را به آن‌چه ندارد و شاید هرگز به­آن نمی‌رسد دلبند می‌سازد. به همین دلیل آن‌چه از نعمت‌های الهی در دست دارد كوچك می‌شمارد و نسبت به آنها بی‌اعتنا می‌شود و این كفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید: « تَجَنَّبُوا الْمُنَى فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِبَهْجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَكُمْ وَ تُلْزِمُ اسْتِصْغَارَهَا لَدَیكُمْ وَ عَلَى قِلَّةِ الشُّكْرِ مِنْكُم‌»

از آرزوهای دراز بپرهیزید که زیبایی نعمت‌های الهی را از نظر شما می‌برد و آنها را نزد شما کوچک می‌کند و به کمی شکر(و کفران نعمت) از سوی شما منتهی می‌شود!

درمان طول امل

1- توجه به آخرت و یاد مرگ .

2- انسان خود را بشناسد و بداند موجودی آسیب‌پذیر است كه فاصله میان مرگ و زندگی او بسیار كم است.

3- توجه به بی‌اعتباری دنیا و كم‌كردن علاقه به آن.

4- مطالعه پیرامون پیامدهای بسیار شوم‌ آرزوهای دراز.

5- واقع­بین بودن و برنامه‌ریزی كردن بر طبق واقعیت‌ها، امكانات و استعدادها نه براساس خیالات و آرزوها.

منابع

• آرزوهای طولانی، علی اکبریان تبریزی،سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی : 24 آبان 1391.
• ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 2.