المطوّل (کتاب)
كتاب المطول، تألیف تفتازانى (متوفى ۷۹۲ق) شرحی است در زمینه علوم زبان عربی که تفتازانی بر تلخیصالمفتاح خطیب قزوینی (د ۷۳۹ق) نگاشته است.
مؤلف
سعدالدین مسعود بن عمر تَفتازانی» (۷۲۲-۷۹۲ ق)، ادیب، متکلم، فقیه، اصولی، مفسر و منطقدان نامدار مسلمان در سدۀ ۸ قمری و از شاگردان قطبالدین رازی و قاضی عضدالدین ایجی است.
اهمیت تفتازانی به جز تألیف آثار متعدد در حوزههای منطق، کلام، فقه، اصول و ادبیات، به جهت نقش درخور توجه او در حفظ میراث علمی گذشته است.
برخی از تألیفات او عبارتند از: تهذیب المنطق و الکلام، المطوّل، شرح العقائد النسفی، مختصر المعانی، مقاصدالطالبین فی اصولالدین، التلویح فی کشف حقائق التنقیح و شرح الاربعین النوویة.
معرفی کتاب
تفتازانی کار نوشتن این شرح را که در ۷۴۲ق/ ۱۳۴۱م در جرجـانیه آغاز کرده بـود، در۷۴۸ق در هرات به پایان رسانید. [۱][۲][۳][۴] [۵]
مطول تفتازانی از جمله کتابهایی است که در گذشته در حوزههای علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمره کتابهای درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیه ادبی خود به خواندن آن همت گماشتهاند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته میشود و تنها آنانکه به شکل تخصصی به بلاغت عربی میپردازند، از آن استفاده میکنند.
تفتازانى كه در تفسير، منطق، فلسفه، كلام، اصول، فقه و لغت متبحر بود، از دانشمندانى است كه بر كتاب «تلخيص المفتاح» خطیب قزونى شرح نوشته است. خطیب قزوينى، از كتاب «مفتاح العلوم» سكاكى (متوفى ۴۲۶ق) كه شامل ۳ بخش است، تلخيصى تهيه كرده و سپس فهميده كه اين ملخص، وافى به مقصود نيست و بسيار مختصر است، لذا بر آن شده كه تلخيص را توضيح دهد، اين بوده كه خود خطیب قزوينى كتاب «الإيضاح» را نوشت.[۱]
در واقع، كتاب «مطول» شرح «تلخيص المفتاح» خطیب قزوينى است كه آن نيز ويراسته بخش سوم كتاب «مفتاح العلوم» سكاكى است؛ به عبارت ديگر، كتاب «مطول» نتيجه و ثمره نهالى است كه سكاكى آن را غرس كرده و خطیب قزوينى آن نهال را آبيارى كرده و سرانجام آن نهال، به دست تفتازانى ميوه داده است.[۲]
تفتازانى با اين اثر خود، در باب مسائل بلاغى، اثراتى در محيط فارسی و عربى روزگاران قرن هشتم هجرى و قرون بعد گذاشته است. يكى از معاصران وى، على بن محمد بن على، مشهور به سيد مير شريف جرجانى است كه در آغاز، دوستدار تفتازانى بوده و بر كتاب «مطول» او، حاشيه نوشته، ولى بعدها در دربار تيمور، ميان آن دو مناقشه و مناظرهاى درگرفته و به خصومت منتهى شده و تيمور هم جانب سيد مير شريف را گرفته است.[۳]
تفتازانی در مقدمه مطول، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را میستاید [۱۲] و مهمترین منابع مورد استفاده خود را دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه عبدالقاهر جرجانی معرفی میکند. [۱۳][۱۴] وی بهطور کلی با نگاه انتقادی به شرح تلخیص نپرداخته، با این همه، در پارهای از مباحث دیدگاههای خطیب قزوینی را تأیید نمیکند و یا نظر دیگران را ترجیح میدهد. (مثل اینکه اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمیگردد و مخل فصاحت کلام نیست،[۱۵]یا اینکه دیدگاه سکاکی را در تعریف علم معانی نیکوتر یافته است. [۱۶][۱۷]) دیگر شارحان تلخیص چون عصامالدین اسفراینی (د ۹۴۴ یا ۹۵۱ق) از مطول بهره بردهاند. [۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]
تفتازانی در کتاب مطول بیشتر به مباحث بلاغی پرداخته، هرچند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده میشود. [۲۴]
۲ - حواشی بر مطول
حاشیههای متعددی بر مطول نگاشته شده است، از جمله حاشیه میرسید شریف جرجانی (د ۸۱۴ق) صاحب کتاب تعریفات (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)، در اين حاشيه، سيد مير شريف بر گفتار تفتازانى، انتقاداتى وارد كرده است و البته اين انتقادات، چندان ارزشى ندارد؛ زيرا جنبه حكمى او بر ذوق عربیّتش رجحان دارد و سيد شريف توانسته است در اين حاشيه، برخى از مفاهيم و مقاصد تفتازانى، همچون اقسام وضع و انواع دلالات و اقسام استعارات را بهخوبى بيان كند.[۴]
حاشیه سیالکوتی (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)، حاشیه چلبی فناری (قسطنطنیه، ۱۲۷۰ق/۱۸۵۴م) و حاشیه دسوقی (بولاق، ۱۲۷۱ق). حاشیههای بسیاری نیز بر حواشی مطول نوشته شده است [۶][۷][۸] [۹][۱۰] برخی نیز به شرح شواهد شعری مطول پرداختهاند، مانند کمالالدین فسوی. [۱۱]
۷ - پانویس
۱. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۳، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۲. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۴۸۲- ۴۸۳، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۳. ↑ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، ج۱، ص۶۳۷- ۶۳۸، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م. ۴. ↑ GAL، S، ج۱، ص۵۱۶. ۵. ↑ GAL، ج۲، ص۲۸۰. ۶. ↑ حاجیخلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۴۷۳. ۷. ↑ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، ج۱، ص۳۵۷-۳۵۸، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م. ۸. ↑ GAL، S، ج۱، ص۵۱۶. ۹. ↑ Ellis، A G، ج۲، ص۴۹، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱. ۱۰. ↑ Ellis، A G، ج۲، ص۵۰، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱. ۱۱. ↑ حسینی، احمد، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی آیتالله گلپایگانی، ج۱، ص۱۷۹، قم، ۱۳۵۷ش. ۱۲. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۳، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۱۳. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۴، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۱۴. ↑ تجلیل، جلیل، اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی، ج۱، ص۴۴-۵۴، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۵۶ش، شم ۱. ۱۵. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۲۳، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۱۶. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۳۵، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. ۱۷. ↑ علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، ج۱، ص۴۳-۴۵، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵. ۱۸. ↑ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، ج۲، ص۱۳۳۰، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م. ۱۹. ↑ زرکلی، خیرالدین، اعلام، ج۱، ص۶۶. ۲۰. ↑ بغدادی، اسماعیلپاشا، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۶. ۲۱. ↑ علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، ج۱، ص۶۲، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵. ۲۲. ↑ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، ج۱، ص۳۵۷، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م. ۲۳. ↑ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵، تهران، ۱۳۴۱ش. ۲۴. ↑ تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۳۱۶، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری.
منابع
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی»، شماره۶۰۱۱.
"بحثى درباره كتاب مطول سعدالدين تفتازانى و تأثير آن در كتب بلاغى"، سيد محمد علوىمقدم، پايگاه مجلات تخصصى نور، علوم قرآن و حديث «مشكوة»، تابستان ۱۳۶۳، شماره ۵.
