عزیزالله عطاردی
آیت‌الله عزیزالله عطاردی (1307-1393ش)، نویسنده، محقق، فهرست‌نگار، لغت‌شناس، از مسندنویسان بی‌بدیل دوره معاصر است که به تنهایی و با زحمت فراوان، مسند ۱۰ نفر از ائمه(ع) و حضرت زهرا(س) را نوشته است.
وی صاحب آثار متعدد در زمینه‌های حدیث، تاریخ و جغرافیا، لغت‌شناسی و فهرست‌نگاری است و در حوزه‌های علمیه قوچان، مشهد، تهران و نجف تحصیل‌کرده است. عطاردی سفرهای علمی بسیاری نیز به کشورهای مختلف داشته است.
ولادت
عزيزالله عطاردى قوچانی فرزند محمد در روز پنجم آذر 1307 ش. (هشتم جمادی الثانی 1247 ق) در روستای «بگلر» از توابع شهرستان قوچان در خراسان دیده به جهان گشود.
تحصیلات و اساتید
او در پنج سالگی، حيات علمى خود را با آموختن قرآن آغاز كرد و پس از آن مطابق رسم روزگار به خواندن کتاب‌های فارسی مانند گلستان و بوستان سعدی روی آورد و سپس در جلسات قرائت قرآن شرکت نمود و علم تجوید را فرا گرفت.
در سال 1327 به حوزه مشهد رفت. او در مشهد با حضور در درس اساتید و مشاهیر علماى آن دیار ادبیات، فقه، اصول، منطق و تفسیر را فراگرفت و مقدمات و سطوح را به اتمام رسانده و با رجال علم و ادب و فرهنگ و کتابخانه‌ها ارتباط علمى برقرار کرد.
مرحوم علامه عطاردى در این زمان با شرکت در حوزه درس مرحوم ادیب نیشابورى ادبیات فارسى و عربى را به‌طور علمى و دقیق فراگرفت.
در سال 1331 راهى تهران گرديد.
در آذرماه 1331 شمسى به تهران مهاجرت نمود و ابتدا به مدت یک سال در جوار حضرت عبدالعظیم حسنى در مدرسه برهانیه شهررى سکونت کرد. پس‌ازآن در مدرسه مرحوم شیخ عبدالحسین در بازار پاچنار تهران رحل اقامت افکند و قدم در راهى گذارد که به تعبیر خودش مطالعه و تحقیق در آن به اتمام نرسد. در مدرسه شیخ عبدالحسین تا سال 1340 شمسى ماندگار شد و در این مدت ضمن آشنایى با علما و بازاریان و شرکت در جلسات مذهبى و سیاسى و معاشرت با گروهى از منبرى‌ها و رجال سیاست و فرهنگ با تعدادى از ناشران، محققان، مصححان و مؤلفان آشنا شد. در سال 1334 شمسى کار تصحیح متون را با مرحوم استاد على‌اکبر غفارى، ابتدا با مقابله و تحقیق کتاب تحف‌العقول و بعد چاپ کتاب کافى شروع نمود و سپس برخى از آثار شیخ مفید، شیخ صدوق و امین‌الاسلام طبرسى را تصحیح و منتشر کرد و این همکارى به مدت 5 سال ادامه یافت. دوره همکارى علامه عطاردى با استاد غفارى از نقاط قوت عطف زندگى ایشان محسوب مى‌شود که موجب آشنایى ایشان با منابع و مآخذ و کتب حدیث، رجال، تاریخ و جغرافیا، ادبیات و لغت و انساب شد و مبانى معارف اسلامى را به‌طور علمى و دقیق و چندجانبه فراگرفت و بدین‌سان عملًا وارد حوزه تحقیق و تصحیح متون و مخطوطات شد و مسیر زندگى آینده خود را مشخص کرد. طى سال‌هاى اقامت در تهران و مطالعه و تحقیق در کتابخانه‌ها و مخطوطات، به‌طور مداوم به شهر قم مسافرت مى‌کرد و با اقامت در آنجا و حضور در حوزه‌هاى درسى اساتید و بزرگان آن دیار به توسعه دانش و اطلاعات علمى و تحقیقى خود مى‌پرداخت.
او كار تصحيح متون را آغاز نمود. نخستين كار او استخراج غلطنامه فروع كافى مى‌باشد. مرحوم استاد على‌اكبر غفارى در اين باره چنين نگاشته است: «هذا و أشكر جميل مساعى شقيقى الفاضل الشيخ عزيزاللَّه العطاردى حيث عاضدنى فى تصحيحه المطبعى فشكر له ثمّ شكر».
در سال 1343 عازم عتبات عالیات و سپس حوزه علمیه نجف شد و از محضر بزرگان آن روز نجف بهره برد.علامه عطاردى در سال 1344 شمسى راهى عتبات عالیات شد و ضمن یک سال مجاورت در نجف اشرف از محضر علما، فقها، محققین و مراجع نجف بهره‌مند گردید. در این مدت کوتاه ضمن معرفى آثار و دیدگاه‌هاى تحقیقاتى خود موفق به اخذ اجازه روایت از عالمانى چون حضرات آیات سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویى و شیخ آقابزرگ تهرانى گردید. ایشان همچنین از آیت‌الله سید محمدهادى میلانى نیز اجازه روایت دارد. علامه عطاردى هنگامى‌که در مدینه اقامت داشت نیز از عالم بزرگ حنفى، شیخ محمدابراهیم ختنى که از مشایخ زیادى اجازه روایت داشت و از محبان اهل‌بیت علیهم‌السلام بود،
اجازه روایت گرفت و از این طریق به سلسله راویان و مشایخ حدیث در ماوراءالنهر و حرمین شریفین و مصر و شام مى‌پیوندد. تحقیقات و تتبعات علمى ایشان همواره مورد تشویق و ترغیب بزرگانى چون علامه امینى، علامه شعرانى و آیت‌الله مرعشى نجفى قرارگرفته است.
اما گرمای شدید آن دیار با طبع لطیف او نساخت و لذا پس از سالی اقامت به وطن مراجعت نمود.
وی پس از سال‌ها تحصیل در حوزه‌های علمیه و تحقیق در متون اسلامی و مسافرت‌های علمی و تحقیقاتی در کشورهای مختلف ایران، عراق، سوریه، لبنان، عربستان، هند و پاکستان و حضور در مجالس اهل علم و فضل از اشخاص زیادی کسب فضل نمود و آن درجه از وثاقت و صداقت دست یافته بود که بتواند از آنان اجازه نقل حدیث و روایت دریافت دارند همانند:
سید محسن حکیم سید ابوالقاسم خوئی سید محمد هادی میلانی آقا بزرگ تهرانی -مؤلف الذریعه عبدالحسین امینی میرزا خلیل کمره‌ای شیخ محمد ابراهیم مدنی ختنی بخاری حنفی ساکن مدینه منوره.
سفرهاى علمى خارج از ایران
ازآنجاکه طرح تحقیقاتى بزرگ علامه عطاردى« فرهنگ خراسان» مستلزم تحقیقات میدانى و کتابخانه‌اى گسترده‌اى بود، ایشان پس از بازدید سراسرى از تمام کتابخانه‌هاى مهم ایران و مطالعه و بررسى مجموعه کتب چاپى، مخطوطات و منابع دست‌اول موجود در ایران، جهت جمع‌آورى اسناد و مدارک و اطلاعات بیشتر تصمیم به سفرهاى علمى خارج از کشور گرفت؛ لذا با مسافرت به کشورهایى از سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا، از اقیانوس هند تا اقیانوس اطلس در جستجوى ناشناخته‌ها به مطالعات کتابخانه‌اى و میدانى طاقت‌فرسایى دست زد.
این سفرهاى علمى و تحقیقاتى از سال 1344 تا 1370 شمسى به طول انجامید. در سال 1344 پس از سفر عتبات عالیات در اسفندماه عازم حجاز شد و در حرمین شریفین در کتابخانه‌هاى مکه و مدینه به مطالعه و تحقیق پرداخت. پس از بازگشت از این سفر در زمستان 1345 شمسى به هندوستان رفت و سپس از پاکستان و افغانستان دیدن کرد و از کتابخانه‌هاى این کشور بهره برد. وى مجدداً در سال 1348 شمسى عازم شبه‌قاره هند شد و مطالعات و تحقیقات خود را پى گرفت. در سال 1353 شمسى پس از انجام مناسک حج به کشورهاى یمن، مصر، سوریه و لبنان سفر کرد و از کتابخانه‌هاى مهم این کشورها بازدید کرد. در سال 1354 شمسى عازم اروپا شد و از کشورهاى انگلستان، فرانسه، بلژیک، آلمان و سپس ترکیه دیدن کرد و از کتابخانه‌هاى آن کشورها نیز بهره‌هاى علمى لازم را بدست‌آورد. علامه عطاردى در سال 1359 شمسى براى سومین مرتبه سفر کوتاهى به هندوستان انجام داد و پس‌ازآن در سال 1360 شمسى عازم آن شبه‌قاره شده و به مدت سه سال در آن دیار اقامت نمود و چندین مجلد از تألیفات خویش را به‌چاپ رساند. ره‌آورد سفرهاى متعدد ایشان به شبه‌قاره هند در کتاب« سیرى در کتابخانه‌هاى هند و پاکستان» منعکس‌شده است. در سال 1366 شمسى با سفر به روسیه از کتابخانه‌هاى مسکو و سن‌پترزبورگ دیدن نمود و پس‌ازآن عازم ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان شد و از کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگى و آثار تاریخى این کشورها بازدید کرد. سرانجام در سال 1370 شمسى سفرهاى علمى و تحقیقاتى علامه عطاردى با کوله‌بارى سنگین از اسناد و مدارک و اطلاعات ذى‌قیمت میدانى و کتابخانه‌اى به پایان رسید و ایشان به تنظیم و تدوین و تألیف ره‌توشه‌هاى خودپرداخت؛ درحالى‌که طى این سى سال تألیفات متعددى را به دنیاى دین و دانش عرضه کرده بود. در کتاب روایت عشق که در سال 1387 به چاپ رسید، ایشان شرح نسبتاً جامعى از زندگى، سفرهاى علمى و تحقیقاتى، آثار و تألیفات خویش را به نگارش درآورده است.
تأسیس مرکز فرهنگى خراسان
علامه عطاردى جهت تجمیع، حفظ و تداوم نشر آثار، تألیفات و تحقیقات خویش به فکر ایجاد مؤسسه فرهنگى و تحقیقاتى مستقلى برآمد؛ لذا بامطالعه‌اى همه‌جانبه و مشورت با علما، فضلا و اهل تحقیق، باهمت و پشتکارى والا در سال 1384 شمسى به‌انجام این مهم موفق گردید؛ بنابراین در تهران مؤسسه‌اى بنام" مرکز فرهنگى خراسان" تأسیس و کتابخانه‌شخصى خود را به آنجا منتقل کرد. ایشان مرکز فوق را به‌همراه کتابخانه و کلیه تألیفات خود وقف آستان قدس رضوى نمود و جهت اداره آن هیئت‌امنایى را تعیین نمود و تا زمانى که در قید حیات بود خود اداره و نظارت بر آن را عهده‌دار بود. هم‌اکنون نیز این مرکز تحت نظارت هیئت متولیان اداره مى‌شود.
اهداف مرکز فرهنگى خراسان به‌طور مبسوط و به‌وضوح در وقف نامه آن مکتوب قیدشده است. مأموریت اصلى مرکز فوق تحقق اهداف طرح عظیم" فرهنگ خراسان" است که ایشان حدود نیم‌قرن از عمر گران‌بهاى خویش را در ایران و جهان صرف مطالعات میدانى و کتابخانه‌اى درباره آن نمود و کلیه آثارش در ذیل همین عنوان شکل گرفت.
وفات
عزیزالله عطاردی در سوم مرداد ۱۳۹۳ (مصادف با 27 رمضان 1435 قمرى) در تهران در سن ۸۶ سالگی درگذشت. پیکر او در تهران و مشهد تشییع شده و بنا به وصیتش در کنار مقبره شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان در حرم امام رضا(ع) در مشهد به خاک سپرده شد.
آثار و تألیفات
آثار ايشان از نظر موضوعى به چهار حوزه تقسيم مى‌گردد: حديث، تاريخ، جغرافيا و ادبيات.
تلاش‌هاى استاد در زمينه نهج‌البلاغة: 1- تصحيح نهج‌البلاغة 2- معرفى چهل نسخه بسيار كهن از نهج‌البلاغة 3 - شناسايى و تحقيق و انتشار چند شرح كهن از نهج‌البلاغة 4- تألیف كتاب در دفاع از نهج‌البلاغة.
همچنين كارهاى ايشان را از لحاظ موضوعى مى‌توان در موارد زير دسته‌بندى كرد:
الف - تأليف و پژوهش، 28 عنوان ب - تصحيح، 9 عنوان ج - ترجمه، 9 عنوان د - فهرست نگارى، 3 عنوان
مسند الامام امیرالمؤمنین(ع)، ۲۵ جلد مسند فاطمه الزهرا(س) مسند الامام مجتبی(ع) مسندالامام الحسین شهید(ع)، ۳ جلد مسندالامام السجاد(ع)، ۲ جلد مسند الامام الباقر(ع)، ۶ جلد مسندالامام الصادق(ع)، ۲۲ جلد مسندالامام الکاظم(ع)، ۳ جلد مسندالامام الرضا(ع) مسندالامام الجواد(ع) مسندالامام الهادی(ع) مسندالامام العسکری(ع) اخبار الامام المهدی(ع) کتاب ماروی عنهما (الباقر و الصادق)(ع) کتاب ماروی حسن احدهما (الباقر و الصادق)(ع) کتاب المضمرات و المرفوعات رجال العروس، ۴ جلد غریب الحدیث، ۴ جلد معجم البلاد و الامکنه مصادر تاج العروس اخبار هارون الرشید اخبار المامون تاریخ خراسان در بیست و پنج هزار عنوان تاریخ بجستان در یک هزار عنوان دعبل الخزاعی شاعر اهل البیت موسوعه الشیعه الامامیه اللغات الفارسیه فی الحدیث و الادب العربی الشریف الرضی مؤلف نهج‌البلاغة اللغات الفارسیه فی تاج العروس العطار دیون فی الحدیث و التاریخ و الادب
آثار وی به زبان فارسی:
اخبار و آثار امام رضا(ع)، ۲ جلد روایان امام رضا(ع) ادعیه و زیارات مرویه از امام رضا(ع) تاریخ آستان قدس رضوی، ۲ جلد جوامع الحکم یا سخنان کوتاه امام رضا(ع) فهرست راویان و یاران امام رضا(ع) تاریخ مشهد مقدس فرزندان و برادران امام کاظم(ع) امیرالمؤمنین و نهج‌البلاغة اجازات نهج‌البلاغة زندگی حضرت عبدالعظیم و مسند او فرهنگ خراسان در ۲۰ بخش و ۵۰ جلد فرهنگ سیستان جغرافیای خراسان زندگی سیده نفسیه فهرست تفسیر گازر خراسان، نهج‌البلاغة و شاهنامه پاسخ به شبهات وارده درباره نهج‌البلاغة سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان مخطوطات فارسی در مدینه منوره آثار علمای خراسان در کتابخانه‌های جهان گرد آورندگان سخنان علی قبل از سید رضی تاریخ فرهنگی و سیاسی خبوشان فرهنگ جغرافیایی شاهنامه حکمت و ادب در شاهنامه خداشناسی و دین در شاهنامه لغات عربی در شاهنامه زن در شاهنامه سفرنامه عطاردی مشایخ حدیث در جماران طرشت (درشت) و کلین شعرای تهران از قرن هفتم تا قرن دوازدهم شرحی بر روضه الانوار سروش اصفهانی در مصائب کربلا
آثار ترجمه‌ای وی به زبان فارسی:
ترجمه مقتل الحسین تأليف سید عبدالرزاق مقرم ترجمه زندگانی زید شهید سید عبدالرزاق مقرم ترجمه زندگانی امام سجاد سید عبدالرزاق مقرم ترجمه اعلام الوری تأليف امین الاسلام طبرسی ترجمه کتاب الغارات تأليف محمد بن ابراهیم ثقفی ترجمه کتاب مشکوه الانوار تأليف طبرسی ترجمه جلد پانزده بحار الانوار تأليف علامه مجلسی، ۲ جلد ترجمه کتاب الارض و التربه الحسینیه ترجمه النصایح الکافیه تأليف محمد بن عقیلی حضرمی ترجمه مواعظ صدوق
آثار تصحیحی وی به زبان فارسی:
تصحیح متون علمی، ادبی و تاریخی تصحیح و مقابله نهج‌البلاغة با نسخه‌های قرن پنجم و قرن ششم تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة تأليف قطب‌الدین راوندی کاشانی تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة تأليف قطب‌الدین کیذری بیهقی تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة از علی بن ناصر سرخسی تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة از اعلام قرن ششم هجری تصحیح و مقابله کتاب التدوین فی اخبار قزوین تأليف رافعی قزوینی تصحیح و مقابله کلمات مکنونه تأليف فیض کاشانی تصحیح کتاب اشراق السیاحه یا جغرافیای خراسان از جواد خراسانی تصحیح جغرافیای نیمروز تأليف مهندس ذوالفقار کرمانی تصحیح تقریرات خواجه رشید‌الدین فضل‌الله به قلم علامه حلی مقدمه چاپ استناد نهج‌البلاغة تأليف امتیاز علی خان عرشی هندی
منابع
- نرم‌افزار عطارد خراسان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "مسندنویسی که عمرش را صرف ترویج معارف اهل‌بیت(ع) کرد"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
