مسعود بن عمر تفتازانی
«سعدالدین مسعود بن عمر تَفتازانی» (۷۲۲-۷۹۲ ق)، ادیب، متکلم و منطق‌دان نامدار مسلمان در سدۀ ۸ قمری و از شاگردان قطب‌الدین رازی است. دو کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» و «المطوّل» از مهمترین تألیفات اوست.
زندگی نامه
سعدالدین مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانی در سال ۷۱۲ق. یا ۷۲۲ق. در قریۀ تفتازان از توابع نسا، در نزدیکی سرخس، متولد شد. از تألیفات او چنین برمی‌آید که وی به شهرهای بسیاری در حوزۀ خراسان بزرگ همچون سرخس، خوارزم، سمرقند، هرات، غجدوان، فریومد و جام سفر کرده است. بخشی از دورۀ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود. پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق، به درخواست ملک محمد سرخسی، فرزند کوچک‌تر ملک معزالدین حسین کرت، از ملوک کرت هرات که تفتازانی کتاب المطول را به نام او نوشته است، برای تفتازانی امان خواسته شد و وی روانۀ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با ابرام به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد، از جمله با میرسیدشریف جرجانی، عالم و متکلم مشهور (۸۱۶ ق) که با وی دارای علایق علمی مشترک و آثار مشابهی بود.
بـراساس گـزارش مشهوری کـه در الشقائق النعمانیة آمده است، در اواخر عمر تفتازانی مباحثه‌ای میان وی و جرجانی در حضور تیمور گورکان با داوری نعمان‌الدین خوارزمی برپا شد، و با برتری جرجانی و تألم فـراوان تفتازانی پایـان یافت، تا آنجا کـه به گفتـۀ برخـی همیـن واقعه به فوت او انجامید.
دربارۀ تاریخ وفات تفتازانی نیز همانند سال تولدش اختلاف است. ابن حجر در انباء الغمر، نام تفتازانی را ذیل وفیات سال ۷۹۱ق. آورده، و در الدرر الکامنة، تاریخ ۷۹۲ق. را ذکر کرده است. شوکانی تاریخ دقیق ۲۲ محرم ۷۹۲ را ذکر کرده‌است، و این قول با نظر به سروده‌ای در ماده تاریخ تفتازانی قابل تأیید است. پیکر او در ۲۹ جمادی الاول، طبق وصیتش در سرخس به خاک سپرده شد که امروزه هیچ اثری از آرامگاه او به چشم نمی‌خورد.
استادان و شاگردان
از استادان تفتازانی قطب‌الدین رازی و عضدالدین ایجی را نام برده‌اند. گرچه برخی شاگردی او نزد عضدالدین ایجی را نپذیرفته‌اند.
از میان شاگردان او نیز می‌توان به حسام‌الدین بن علی بن محمد ابیوردی، صاحب کتاب ربیع الجنان، برهان‌الدین حیدر هروی، علاءالدین علی رومی، علاءالدین محمد بخاری و فتح‌الله شروانی اشاره کرد.
اهمیت تفتازانـی به جز تألیف آثار متعدد در حوزه‌های منطق، کلام، فقه، اصول، بدیع، معانی و بیان، به جهت نقش درخور توجه او در حفظ میراث علمی گذشته است. ابن خلدون، دانشمند معاصر تفتازانی، پس از مشاهدۀ آثار او در مصر، در مقدمۀ تاریخ خود از تفتازانی به عنوان یکی از بزرگان شهر هرات نام می‌برد که آثار او در شاخه‌های مختلف، نشان از احاطۀ او بر این علوم دارد. پس از حملۀ مغول، زمانی که شمار بسیاری از کتابهای ارزشمند در خطر از میان رفتن بود، شرح‌نویسانی چون تفتازانی و دیگران سهم بسزایی در نگهداری این آثار داشتند. افزون بر این، حُسن تدوین و بیان فصیح او در آثارش سبب شده است تا امروزه نیز برخی از آنها همچون گذشته از متون آموزشی به شمار آیند. بیشتر شهرت تفتازانی به سبب شروحی است كه بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت، چندان‌که از اشارۀ ابن خلدون به آثار او در مصر، می‌توان دریافت كه در همان هنگام كه او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراكز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارۀ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت.
آثار و تألیفات
بیشتر تألیفات تفتازانی در قالب حواشی و شروحی است که به لحاظ اهمیت خاص تاریخی، ارزشی کمتر از اثر مستقل نداشته‌اند. آثار باقی ماندۀ وی اینهاست:
الف. آثار چاپی
۱. التلویح فی کشف حقائق التنقیح، شرحی بر تنقیح الاصول با عنوان التوضیح، از عبیدالله بن مسعود عجبوبی (م، ۷۴۷ق) که بارها به چاپ رسیده است. تفتازانی تألیف این اثر را در ۷۵۸ق. به پایان رساند.
۲. تهذیب المنطق و الکلام ، رساله‌ای است مشهور از تفتازانی در منطق و کلام به زبان عربی. این رساله با همۀ فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرحها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در ۷۸۹ق. به پایان رساند. نام کامل این رساله غایة تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام بوده، و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان حقیقت و آگاهی معرفی کرده است. تفتازانی در این چکیدۀ مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند .
۳. شرح الاربعین النوویة، در علم حدیث
۴. شرح التصریف، شرحی بر التصریف عزالدین ابوالفضائل زنجانی (م، ۶۵۵ق). این اثر اولین تألیف تفتازانی است که آن را در ۱۶ سالگی در شهر فریومد به پایان رساند. شرح التصریف بخشی از کتاب جامع المقدمات، شامل متون آموزشی در حوزه‌های علمیۀ ایران است که بارها به صورتهای مختلف به چاپ رسیده است.
۵. شرح الرسالة الشمسیة، شرحی بر بخش تصورات رسالة الشمسیه از نجم‌الدین کاتبی (م، ۶۹۳ ق) در علم منطق است که تفتازانی آن را در ۷۵۲ق. در شهر جام تألیف کرد.
۶. شرح شرح مختصر ابن حاجب.کتاب منتهی السؤال و الامل فـی علمی الاصول و الجدل و مختصر آن از ابن حاجب مالکی (م، ۶۴۶ق) است که تفتازانی در ۷۷۰ق. و در شهر خوارزم بر شرح قاضی عضدالدین ایجی بر این اثر شرح نگاشته است.
۷. شرح العقائد، شرحی بر کتاب العقائد النسفیة، از نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی ماتریدی (م، ۵۳۷ ق) که نگارش آن در ۷۶۸ق. در شهر خوارزم به انجام رسیده است. این اثر در زمرۀ مشهورترین متون کلامی اهل سنت به شمار می‌آید و دهها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است .
۸. مختصر المعانی، شرح کوچک‌تر تفتازانی بر کتاب تلخیص المفتاح در معانی و بیان و بدیع، از خطیب قزوینی (م، ۷۳۹ق) که در آن مفتاح العلوم سکاکی را تلخیص کرده است. شرح مبسوط تفتازانی بر تلخیص با عنوان المطول شهرت دارد. وی این اثر را در ۷۵۶ق. در غجدوان تألیف، و به محمود جانی بیک‌خان، از امرای مغول اهدا کرده است. بر این کتاب حواشی و تلخیصهای فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان به حاشیه‌های حفید تفتازانی، ابراهیم ابن عربشاه اسفراینی، ملاعبدالله یزدی و دسوقی و نیز تلخیص زکریای انصاری اشاره کرد.
۹. المطول، نام شرحی است در زمینۀ علوم زبان عربی که تفتازانی بر تلخیص المفتاح خطیب‌قزوینی (م، ۷۳۹ق) نگاشته است. تفتازانی کار نوشتن این شرح را که در ۷۴۲ق. در جرجـانیه آغاز کرده بـود، در۷۴۸ق. در هرات به پایان رسانید . تفتازانی در کتاب مطول بیشتر به مباحث بلاغی پرداخته، هر‌چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می‌شود. مطول تفتازانی از جمله کتابهایی است که در گذشته در حوزه‌های علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمرۀ کتابهای درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیۀ ادبی خود به خواندن آن همت گماشته‌اند.
۱۰. مقاصد الطالبین فی اصول الدین (یا المقاصد فی علم الکلام)، کتابی در علم کلام که به سال ۷۸۴ق. در شهر سمرقند تألیف شده است. بر این کتاب نیز شرح و حاشیۀ بسیار نگاشته‌اند. تفتازانی خود بر مقاصد شرحی نوشته است که از مشهورترین آثار وی و در ردیف متون جامع در علم کلام به شمار می‌آید.
۱۱. النعم السوابغ فی شرح الکلم النوابغ، شرحی بر الکلم النوابغ جارالله زمخشری که مجموعه‌ای از کلمات قصار حکمت‌آمیز است.
ب. آثار خطی
۱. الارشاد، یا ارشاد الهادی، کتابی در علم نحو که تفتازانی آن را برای فرزندش تألیف کرده است.
۲. البحث المشترک، رساله‌ای در علم صرف که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ پاریس موجود است .
۳. الترکیب الجلیل، رساله‌ای در علم نحو.
۴. ترکیب غریب و ترتیب عجیب، رساله‌ای در مبادی نحو که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ برلین موجود است.
۵. رساله در خواص اسماءالله، که نسخه‌ای خطی از گزیدۀ آن به زبان فارسی در کتابخانۀ ملک موجود .
۶. رسالة فی العلاقة المعتبرة فی المجاز.
۷. شرح البردة، شرحی بر قصیدۀ بردۀ شرف‌الدین بوصیری.
۸. شرح تلخیص الجامع الکبیر، که تفتازانی در آن تلخیص محمد بن عبّاد خلاطی (م، ۶۵۲ق) از الجامع الکبیر محمد بن حسن شیبانی (م، ۱۸۷ق) در فقه حنفی را شرح کرده است. وی این کتاب را در ۷۸۶ق. در شهر سرخس تألیف نموده است.
۹. شرح القسم الثالث من مفتاح العلوم، شرحی بر بخش معانی، بیان و بدیع از کتاب مفتاح العلوم سکاکی (م، ۶۲۶ق) که تفتازانی در ۷۸۹ق. در شهر سمرقند نگارش آن را به اتمام رسانده است .
۱۰. شرح الکشاف، شرحی بر کتاب الکشاف عن الحقائق التنزیل از ابوالقاسم جارالله زمخشری (د ۵۳۸ ق). تفتازانی در این اثر حاشیۀ شرف‌الدین طیبی (م، ۷۴۳ق)، با عنوان فتوح‌الغیب فی الکشف عن قناع الریب را تلخیص نموده، و تعلیقاتی نیز بر آن افزوده است. این شرح ناتمام در ۷۸۹ق. در سمرقند به رشتۀ تحریر درآمده است و تا سورۀ فتح را در بر دارد.
۱۱. فاضحة الملحدین، در رد فصوص الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی .
۱۳. مفتاح الفقه، مجموعۀ موجزی در فقه شافعی که در ۷۷۲ق. و به روایتی دیگر در ۷۸۲ق. در شهر سرخس تألیف شده است.
منابع
" تفتازانی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی https://www.cgie.org.ir/fa/article/224315/%D8%AA%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%86%DB%8C
