خلاصة البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)
خلاصة البیان فی تفسیر القرآن؛ تألیف آیت الله سید هاشم میردامادی، تفسیری مأثور به زبان فارسی و شامل همه سوره‌های قرآن کریم است. این تفسیر حاصل ۴۰ سال جلسات تفسیر آیت الله میردامادی در مسجد جامع گوهرشاد است.
معرفی کتاب
نویسنده، این تفسیر را بعد از جلسات درس در جامع گوهرشاد برای عموم، در منزل خود نیز به یکی از اهل فضل از شاگردانش به نام سید حسین نورایی املا می‌نموده است. تفسیر خلاصة البیان تفسیری متوسط محسوب می‌شود نه چندان مفصل است مانند تفسیر المیزان علامه طباطبایی (متوفی 1402ق) و نه چندان مختصر مانند تفسیر الجامع از فضل بن حسن طبرسی (متوفی 548ق).
تفسیر خلاصة البیان بر اساس ترتیب سور و آیات از ابتدای قرآن تا پایان آن به‌صورت ترتیبی تفسیر گردیده است. مؤلف در همه‌جای تفسیر به ترتیب زیر عمل کرده است: بیان ارتباط آیه مورد نظر با آیات قبلی، ترجمه روان آیه، تفسیر آیه مورد نظر با رعایت نکات مهم و قواعد اساسی تفسیر و بیان روایات مرتبط با آیه و احیاناً توضیح روایت. مؤلف از اقوال دیگر مفسران غافل نبوده و از آنها بهره جسته است. وی غالباً نام مفسری را نیاورده و فقط از عبارت «مفسران گفته‌اند» یا «بعضی گفته‌اند» استفاده کرده است.
این کتاب در چهار جلد و سه هزار صفحه بوده که توسط آن مرحوم املا گردیده و یکی از شاگردان آن مرحوم به نام سید حسین نوایی آن را نوشته است.
مرحوم آیت الله میردامادی بعضاً در این اثر از روایاتی استفاده کرده است که در تفاسیر دیگر نمونه آن مشاهده نشده است.
گزینش و استفاده از ۹ هزار حدیث در این اثر نفیس نشانی از تلاش‌های گران‌سنگ ۴۰ ساله ایشان در راه نگارش و آماده سازی این تفسیر است.
محتوای کتاب
سبک نگارش این تفسیر، شبیه منهج الصادقین است و سبک خود تفسیر روایی و مأثور می ماند. نگاه این تفسیر غالباً به تفاسیر مجمع البیان و صافی است. قبل از املا چند دوره تفسیر قرآن برای اقشار مختلف مردم مشهد توسط آن مرحوم، املا و تصحیح گردیده است. وی هر روز که برای املا و تفسیر، در منزل خود، در اتاقی خاص حاضر می شد. ابتدا غسل می کرد و وضو می گرفت و ادعیه خاص می خواند و قرائت قرآن می کرد و بعد برنامه را شروع می کرد.
روش آن مرحوم در تفسیر خلاصة البیان
الف) ترجمه ی آیه مورد نظر
ب) ذکر روایاتی در مورد آیه ی مورد نظر و توضیحی در روایت بیان شده ذیل آیه (جرح و تعدیل راویان سند و بیان مقصود امام، علیه السلام)
ج) بیان نکات ادبی و شان نزول و بیان نظر مفسران
د) بیان نوع سیاق آیه با آیات مرتبط (قبل و بعد) و نتیجه گیری علمی و اخلاقی.
نکاتی در ارتباط با تفسیر خلاصة البیان
مفسّر محترم با حسن سلیقه خود از بحث های زائد و بدون فایده بر کنار بوده و توجه خود را عمدتاً به توضیح و تفسیر آیات صرف کرده است. نکات ادبی به حدی که در توصیف آیه لازم باشد، آورده شده و هر آن چه مرحوم طبرسی در مجمع البیان در ترتیب مطالب ارائه کرده، فروگذار نکرده است. از آن جا که مؤلف محترم دوران صباوت و جوانی خود را در نجف گذرانده، و در املای زبان فارسی روان نبوده، نگارش تفسیر مورد نظر روان نیست. برنامه تفسیر قرآن کریم که در همه سال در جامع گوهرشاد برگزار می شده است و شاید حدود سال های 1340 قمری شروع و تا سال 1380 به جز 7 سال تبعید حدود و سی سال ادامه یافته است و در میان مردم مشهد و فارسی زبانان بوده است. وی تفسیر و توضیح آیات را به فارسی بیان می کرده و بعداً املای آن نیز به همان زبان بوده است. بدین ترتیب برای استفاده ی بهتر، علاوه بر پاورقی ها، فهرست ها و... نیازمند ویراستاری مناسب برای استفاده ی همگان خواهد بود.
برداشت های اخلاقی و گاهی بارقه های عرفانی نشأت گرفته از ذوق عرفانی مؤلف و بیان نکاتی به مناسبت، از طریق سیر و سلوک، بعد دیگری از تفسیر مورد نظر ما است. مؤلف محترم از جمله علمای نجف بوده که به داشتن مشرب عرفانی شناخته شده و در این طریق شاگردانی خاص نیز داشته است. گرچه این تفسیر از جمله تفاسیر عرفانی شمرده نمی شود، ولی از تذکرات و توصیه های اخلاقی و سلوک عرفانی نیز تهی نیست.
بیان مسائل اجتماعی و به طور خاص رفتاری نیز مورد توجه بوده است. نوع روابط مردمان و بیان الگوهای مناسب با استناد به آیات شریف قرآنی و سرگذشت اقوام گذشته و نمونه هایی از قصص قرآنی و ربط و بسط آن، همچنین استفاده از روایات مرتبط با آن، به درستی در ایجاد تحول و ایده های مقبول رفتاری موفق بوده است.
با مقدمه و تحقیق سید مجتبی میردامادی منتشر شده است.
منابع
