تجوید

تعریف واژه «تجوید» در لغت و اصطلاح

«تجويد»، مصدر باب تفعيل و در لغت به معناى تحسين، زيبا انجام دادن كار و نيكو گفتن و در اصطلاح عبارت است از تلفظ حروف (عربى) از جايگاه خود، به گونه‌اى كه حق هر حرف از صفات آن و مستحق آن از (احكام) به خوبى اَدا و رعايت شود: «التَّجويدُ اِعْطاءُ الْحُرُوفِ حَقَّها مِنْ صِفَة لَها وَ مُسْتَحَقَّها».

حق حرف، كيفيتى است كه قِوام حرف به آن است و آن عبارت از مخرج حرف و صفاتى است كه در نهاد حرف وجود دارد. اين صفات را نمى‌توان از حرف سلب كرد، زيرا وجود حرف و تمايز آن از ساير حروف و آواها بر رعايت صفات مذكور مبتنى است؛ مانند صفت جَهْر، شدّت و استعلاء.

مستحق حرف به كيفيت صوتى و آوايى گفته مى‌شود كه در تركيب حروف و پيوند آنها ايجاد مى‌شود. احكام تجويد از قبيل ادغام، مدّ، اخفاء، اقلاب، صله و ... از مستحقات حروف‌است.

ابو عمرو الدانى تجويد را چنين وصف مى‌كند: تجويد يعنى رسيدن به نهايت اتقان و استوارى و زيباسازى. تجويد قرآن، اداى حقوق حرف و حفظ ترتيب و مراتب هر يك و تلفظ روان و فصيح حرف از مخرجش بدون افراط و تفريط است.

ديگرى گفته است: تجويد مهارتى است كه با تمرين فراوان، در قارى قرآن به صورت ملكه ايجاد مى‌شود. اين هر سه تعريف تجويد را به عنوان يك مهارت و از مقوله فنّ معرفى مى‌كنند.

دانش تجويد از دانشهاى قرآنى است كه مخصوص قرائت قرآن بنا نهاده شده و درباره مجموعه قواعد و احكام تجويد و شناسايى و معرفى حق و مستحق حروف بحث مى‌كند.

علم تجويد از دو منظر به آواهاى عربى قرآنى مى‌نگرد:

• آواها و حروف به طور تنها و منفرد؛ در اين حال از دو ويژگى حروف بحث مى‌شود: يكى مطالعه جايگاه تلفظ حروف (مخرج حرف) و ديگرى، مطالعه كيفيت صداى حروف (صفت حرف) كه زير مجموعه «حق حرف» هستند.
• آواها و حروف در حال تركيب؛ احكام تجويد ناظر به اين حالت است (مستحق حرف).

هدف علم تجويد

هدف تجويد توانا ساختن قارى بر تلاوت زيبا و استوار و تلفظ فصيح حروف قرآن‌ كريم و حفظ زبان از اشتباه در تلاوت است. در حقيقت پاسدارى از الفاظ قرآن‌ كريم در بُعد صوتى آن از اهداف اين علم است.

موضوع علم تجويد

موضوع اين علم حروف، آواها و كلمات قرآن به لحاظ آوايى و صوتى است؛ به عبارت ديگر موضوع تجويد، توليد آواها و واجهاى عربى در تلاوت قرآن است.

اهميت علم تجويد

در اهميت اين علم همين بس كه در تفسير آيه «... و رَتِّلِ القُرءانَ تَرتيلا»(مزمّل/73،4) از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آورده‌اند كه: «الترتيل تجويد الحروف و معرفة الوقوف» يا «حفظ الوقوف و بيان الحروف». در اين سخن دو محور اساسى براى ترتيل قرآن، ترسيم شده است:

يكى تجويد حروف كه ضامِن سلامت الفاظ قرآن است. ديگرى شناخت وقف هاى قرآن كه ضامن سلامت معناى قرآن است. شناخت و رعايت وقوف قرآن، مبتنى بر معرفت عبارات و جمله‌هاست كه در فهم صحيح كلام الهى اثر دارد.

قاريان تجويد را به علمى و عملى تقسيم نموده و تجويد علمى، به معناى فراگيرى قواعد علم تجويد را واجب كفايى دانسته‌اند؛ اما در تجويد عملى يعنى خواندن قرآن با مراعات قواعد تجويد اختلاف است؛ جمعى مراعات آن را در تلاوت قرآن، واجب و تارك آن را گناهكار و مستحق عقوبت دانسته‌اند و در اين راستا به برخى آيات قرآن از جمله آيه شريفه «و رَتِّلِ القُرءانَ تَرتيلا = و قرآن را شمرده و آرام (واضح و با درنگ) بخوان» (مزمّل/73، 4) و روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله):«اقرؤا القرآن بلحون العرب و أصواتها» و اجماع استناد كرده‌اند.

برخى ديگر معتقدند مراعات تجويد در مقدار لازم از تلاوت قرآن در فرايض واجب است؛ ولى در ساير موارد واجب نيست.

برخى ديگر بسيارى از قواعد تجويد را ساخته و پرداخته علماى تجويد دانسته، با اصرار بر آنها به شكل افراطى مخالفت كرده‌اند.

متأخران مراعات قواعد تجويد را در تلاوت قرآن در صورتى كه ترك آن به تغيير در كلمه و فساد معنا بينجامد واجب دانسته‌اند؛ اما رعايت نكات تخصّصى تجويد و قواعدى مانند ادغام و اخفاء را كه ترك آن سبب تغيير كلمه و فساد معنا نمى‌شود لازم ندانسته‌اند.

فقها رعايت مخارج حروف را در نمازهاى فريضه، لازم مى‌دانند؛ ليكن رعايت نكات تخصصى تجويد و التزام به همه قواعد آن را واجب نمى‌دانند. البته به لحاظ ارائه قرائتى فصيح، براى قاريان ماهر و كارآزموده لازم است تا با جزئيات تجويد به خوبى آشنا باشند.