تعاون

«تعاون» به معنای همکاری و یاری کردن یکدیگر آمده است. قرآن و ائمه معصومین علیهم السلام بر همدلی و تعاون مؤمنان با یکدیگر تأکید نموده اند.

تعاون و همدلی در آیات

خداوند در سوره مائده می­ فرماید: «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»؛ و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید.

در آیه دیگری مصادیق «بِرّ» را شمرده شده است: «لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلائِکةِ وَالْکتابِ وَالنَّبِیینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‌ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى‌ وَالْیتامى‌ وَالْمَساکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِک الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِک هُمُ الْمُتَّقُونَ»؛ نیکى آن نیست که روى خود را به طرف مشرق کنید (که چون مسیحى هستید) و یا به طرف مغرب (که چون یهودى هستید) بلکه نیکى براى کسى است که به خدا و روز آخرت و ملائکه و کتاب آسمانى و پیغمبران ایمان داشته باشد و مال خود را با آن که دوستش مى‌دارد به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و راه ماندگان و دریوزگان و بردگان بدهد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و کسانی اند که به عهد خود وقتى عهدى مى‌بندند، وفا مى‌کنند و از فقر و بیمارى و جنگ، خویشتن دارند. اینان هستند که راست گفتند و همینهایند که تقوى دارند.

لیکن آنچه در این آیه گفته شده مصادیق بارز «برّ» است و برّ و نیکوکاری به اصطلاح فقهاء عنوانی اولی است، مانند معروف و احسان و تقوی هرگاه عقل تشخیص دهد. کاری برّ و معروف و احسان است که خداوند بدان امر کرده است و هر عملی که در عقل قبیح و منکر و اثم و فحشا باشد از آن نهی کرده است.

و " تقوا" مراقب امر و نهى خداست، با این توضیح تعاون و تقوی به معنای اجتماع بر ایمان و عمل صالح بر اساس تقوای الهی است و این صلاح و تقواى اجتماعى است، و در مقابل آن، تعاون بر گناه - یعنى عمل زشت که موجب عقب افتادگى از زندگى سعیده است - و بر "عدوان" که تعدى بر حقوق حقه مردم و سلب امنیت از جان و مال و ناموس آنان است، قرار مى‌گیرد؛ که خدا از آن نهی فرموده است.

تعاون و همدلی در روایات

روایات با عناوین مختلفی مسلمانان را به یاری یکدیگر فراخوانده و در بعضی از امور، آن را واجب و ضروری دانسته است. امام علی علیه السلام در این باره می­ فرماید: «بر شماست که یکدیگر را نصیحت کنید و نیکو همکاری نمایید. درست است که هیچ کس نمی تواند حق اطاعت خداوندی را چنان که باید بگذارد، لکن باید به قدر توان، حقوق الهی را رعایت کند که یکی از واجبات الهی، یکدیگر را به اندازه توان نصیحت کردن و برپا داشتن حق و یاری دادن به یکدیگر است».

امام صادق علیه السلام در خصوص پیوند خویشاوندی می فرماید: اگر خویشاوندان همگى سه چیز را رعایت نکنند زندگیشان در معرض گسیختگى و شماتت دشمن قرار گیرد: بر یکدیگر حسد نبرند تا دودستگى پدید نیاید و رشته کارها از هم نگسلد؛ با هم پیوند (و رفت و آمد) داشته باشند تا الفتها محفوظ ماند؛ با همدیگر همکارى کنند تا همه از عزت (و قدرت) برخوردار باشند.

از سویی تعاون و همکاری در کارهای زشت، مورد نفرت اسلام است تا جایی که مرتکب آن را به دوزخ تهدید کرده و گفته شده اینان در روز قیامت مشمول عذاب خدا خواهند بود. تا خدا تکلیف سایر بندگان را تعیین فرماید و سپس به کیفر آنان رسیدگی کند.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «روز قیامت، دستیاران ستمگران در سراپرده­ای آتشین جای می ­گیرند تا خداوند میان بندگان داوری کند». و فرمود: «هر که اعانت کند ظالمى را در ظلمى که مى‏ کند، خدا ظالمى را بر او مسلّط مى‏ سازد که او را ظلم کند و او هر چه دعا کند به اجابت نرسد و بر ظلمى که بر او مى ‏شود اجرى از براى او نباشد».

حکم فقهی تعاون

علامه شعرانی در این مورد می گوید: فقهای عهد ما در معنی اعانت و فروع آن سخن بسیار گفته اند که ذکر آن مناسب نیست، به آنچه به نظر ما صحیحتر و موافق قول بزرگان علمای شیعه است اکتفا می کنیم: هر عمل که بدانی به گناه منتهی می شود مانند آن که کارد را به دست قاتل دهی هنگامی که می خواهد کسی را بکشد، اعانت بر گناه است و حرام و اگر دانی منتهی به عمل خیر و ثواب دارد مانند دادن مصحف و کتاب دعا به کسی که می خواهد قرائت کند؛ و هر عمل که ندانی به چه منتهی خواهد شد و احتمال هر دو دارد مانند تجارت و خرید و فروش انگور و چوب که ندانی خریدار با آنها چه می سازد، شاید منبر بسازند یا طنبور و شاید سرکه کنند یا خمر، حلال یا حرام بودن خرید و فروش بسته به نیت است.

و این سخن در تمام نظائر آن جاری است مثلاً قتل مؤمن حرام است و دو احتمال ندارد و قتل کافر حربی در جنگ جائز است و یک احتمال بیش نیست. اما برداشتن مال مؤمن و بیرون بردن از محل خطر اگر به نیت سرقت باشد، حرام است و اگر برای حفظ باشد مباح است و آوازی که هم ممکن باشد در لهو خواند و هم در غیر لهو اگر به نیت لهو باشد حرام است وگرنه حلال؛ و امثله این بسیار است حتی در تعلیم فقه نیز اگر بدانی خواننده آن را در باطل بکار می برد، حرام است و اگر ندانی جائز.

موانع تعاون

۱. حسد:

حسد به معنای طلب کردن زوال نعمتی از برادر مسلمان است. کسی که به این صفت رذیله دچار می­ شود، آرزوی زوال نعمت از برادر دینی خود را دارد لذا از جراحت و مصیبت­هایی که بر او وارد می­ شود خشنود خواهد شد و اگر او در مرحله ­ای نیاز به یاری کردن داشته باشد به سبب حسدی که در او وجود دارد او را یاری نخواهد کرد.

۲. عجب و خود بزرگ بینی:

عُجب به معنای آن است که آدمی خود را به علت صفتی که در او هست و یا نیست بزرگ­تر بشمارد، این صفت رذیله موجب می ­شود انسان خود را از بقیه جدا و بالاتر ببیند و به سبب آن از مردم فاصله بگیرد و اگر دست نیازی به سمت او دراز شد، رد کند.

۳. عداوت و دشمنی:

یکی از موانع تعاون و همکاری، عداوت و دشمنی است، این صفت خبیثه که منجر به کینه و در ادامه موجب انتقام می­ شود سبب می ­شود شخص هیچ تمایل و علاقه ­ای به یاری کردن برادر دینی­ اش نداشته باشد و سعی می­ نماید از این طریق کینه و عداوتی که با او داشته را تلافی کند.

منابع

• "تعاون (همدلی، همکاری)"، سیده معصومه جوادی زاویه، پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام.
• تفسیر المیزان، علامه طباطبائی.
• نثر طوبی، علامه شعرانی.