بحر المعارف (کتاب)
مهم‌‌ترین کتاب ملا عبدالصمد در تصوف و حکمت عملی، «بحر المعارف» است. این کتاب، که به فارسی مخلوط به عربی است، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است و وی آن را در اواخر عمر، در کربلا تألیف کرده است.
عبدالصمد در تألیف این کتاب علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، مطالب خود را به آیات و احادیث نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.
بحرالمعارف، در جمع تصوف و تشیع، در همان مسیر «جامع الاسرار» سید حیدر آملی است و یکی از منابع بحر المعارف نیز بوده است. بخشهایی از جلد اول و به‌خصوص جلد دوم کتاب بحر المعارف در موضوع ولایت و شئون آن، بنا بر سیاق عارفان است. وی در این اثر خواسته است از منظر ولایت، تصوف را اثبات و تعالیم آن را تفسیر کند.
بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات شیعه است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب حضرت علی علیه‌السلام و اثبات امامت آن حضرت سخن گفته‌است.
مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما، به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از قرآن و احادیث و روایات آورده است.
منابع
پایگاه شعائر
دانشنامه جهان اسلام، مدخل "همدانی، عبدالصمد" از شهرام پازوکی
