بقعه چهار امامزاده قم
بقعه «چهار امامزاده» مدفن چهار تن از نوادگان امام زین العابدین (علیه‌السلام) در بلوار ۱۵ خرداد شهر قم واقع است. مدتى این بقعه را بنام «چهار امامزاده» و زمانی بنام امامزاده «ملا آقابابا» (به اسم خادم آنجا) مى خواندند. بنای اصلی این بقعه مربوط به قبل از دوره صفویه می باشد.
مدفونین در بقعه چهار امامزاده
در این بقعه بحکایت نامش، چهار امامزاده مدفونند و مدفونین بنا بنوشته کتیبه ای که در آن است به اسامى شاهزاده حسن و شاهزاده حسین و شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از اولاد امام زین العابدین (علیه السلام) هستند.
ولی بطور تحقیق نمی توان تعیین کرد که این چهار شاهزاده مدفون در این بقعه چه کسانى مى باشند، اما چون شیوه نگارنده این کتاب در اینست که ابتداءاً گفته ها و احتمالات نویسندگان و مورخین را نوشته و پس از آن مختار یک تن از علمای انساب را که در این زمینه نظر داده اند را بررسى نموده و اگر هم تحقیقات نگارنده خلاف اقوال هر یک از احتمالات داده شده باشد، با مدارک متقن و مستند بیان مى نماید و آنگاه به حالات خود مدفونین پرداخته و اگر از زندگانى آنها مطالبى در دست نبود پاره اى از حالات پدر و اجدادشان را متذکر خواهد شد، از اینروست که احتمالات داده شده در مورد مدفونین در این بقعه را ذیلا اشاره مى کنیم و قول اقرب بصواب را انتخاب و در حالات همان بحث خواهیم کرد.
الف). باید گفت که مرحوم ناصرالشریعه در کتاب خود «تاریخ قم» چند احتمال ذکر نموده اند که بشرح زیر است:
۱. احتمال دارد که شاهزاده حسین جناب حسین بن حسن بن حسین بن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام) باشد و شاید هم حسن والد همین امامزاده حسین باشد.
۲. احتمال دارد که شاهزاده حسن جناب حسن بن عباس بن عبدالله الشهید ابن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام) باشد.
۳. و بنابر احتمالى حسین جناب حسین بن على بن عمر بن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام) باشد.
اما مرحوم ناصر الشریعه براى احتمالات فوق خود هیچ دلیلى را مبذول نداشتند، که شاید نظر نامبرده از گفتار صاحب کتاب انوار المشعشعین بوده باشد که جواب آن از نگارنده این کتاب چنین است که هیچ یک از علماى انساب ورود حسن بن حسین بن حسن افطس را به قم ثبت ننموده چه رسد که پدر و پسر را در این بقعه مدفون بدانیم، وانگهى مجرد ورود یک شخص در جائى دلیل بر مدفون بودن وى نخواهد بود، پس بنابراین احتمال اول مرحوم ناصرالشریعه مردود مى باشد.
در جواب ا حتمال دوم هم باید گفت که در کتب انساب براى عباس بن عبدالله الشهید ابن حسن افطس فقط یک عقب بنام عبدالله ابو محمد الابیض ثبت نموده اند و اگر هم فرزندى بنام حسن داشته که از وى حسین بدنیا آمده است و منقرض گشته بود یقینا مى بایستى ذکرى از آن در کتب انساب و تاریخ می شد، لذا عدم نقل مورخین و سکوت علماء انساب، خود اقوى دلیل برنداشتن فرزدنى بنام حسن مى باشد و اگر هم بگوئیم که حسن بن عباس طبق قول صاحب تاریخ قم وجود خارجی داشته، لابد اشتباهى در نقل قول صورت گرفته چونکه هیچ دلیلى بر مدفون بودن حسن بن عباس در این بقعه موجود نیست و مجرد اسکان شخصى در یک شهر را نمى توان دلیل بر مدفون بودن آن در یکى از بقاع دانست خصوصا دلائلى در دست است که چهار تن از فرزندان على بن عمر بن حسن افطس در این بقعه مدفون مى باشند که مرحوم علامه نسابه عباس فیض بر آن تصریح کرده و داستان هجرتشان و اولاد وى را با ذکر مدفنشان ذکر نموده است که خواهد آمد.
ب). صاحب کتاب «انوار المشعشعین» هم مدفونین در این بقعه را از احفاد امام سجاد(علیه السلام) به اسامى امامزاده حسین، امامزاده محمد، امامزاده احمد، امامزاده حسن که مطابق مشهور بین مردم و موافق لوح مزارشان بوده است تعیین نموده و بیانات خود را به زیارت نامه ای که در بقعه نامبرده موجود بود متکى نموده ولى پس از آن هرچه نوشته با قید احتمال و مدرک قرار دادن گفتار مؤلف تاریخ قم است، که مى نویسد: "محتمل است حسین مدفون در این بقعه همان ابوالفضل حسین بن حسن باشد که حالاتش در قسمت شاهزاده ابراهیم قرب مشهد على بن جعفر(علیه السلام) گفته شد و محمد را هم که فرزند وى است، هر دو تن جد و پدر ابو العباس احمد مى باشند در این بقعه مدفون دانست".
وى در جاى دیگر مى نویسد که ممکن است حسن مدفون در این بقعه هم حسن بن عباس بن عبدالله الشهید بن حسن افطس برادر عبدالله ابیض مدفون در رى و محمد هم فرزند او باشد و سومى آنها هم احمد فرزند عباس بن عبد الله ابیض باشد که قبلا جواب این احتمال بطور مبسوط از نگارنده این کتاب داده شد، ولى دلائل صاحب کتاب انوار المشعشعین چنین است:
وی در کتاب خود بنقل از (تاریخ قم) مى نویسد که؛ "دیگر از امامزاده هائی که بقم آمدند عبدالله بن عباس بن عبدالله الشهید بن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام) بود که از بصره بقم آمد و او با على بن محمد علوى صاحب زنج در بصره بود و چون صاحب زنج را در بصره بقتل رسانیدند عبد الله بن عباس با برادرش حسن بن عباس از بصره بقم گریخته و در آنجا متوطن شدند و از عبدالله بن عباس در قم دو پسر به اسامى ابوالفضل عباس و ابو عبدالله حسین ملقب به ابیض و سه دختر به وجود آمدند و.... و از ابوالفضل عباس بن عبدالله بن عباس هم ابو على احمد به وجود آمد ولى ابو عبدالله حسین ابیض بن عبدالله بن عباس از قم به رى رفت و اعقاب او در رى هستند. و اما حسن بن عباس بن عبدالله شهید برادر عبدالله بن عباس که با هم از بصره بقم آمدند، از او فرزندى بنام ابوالفضل محمد بوجود آمد که بسیار جوان عاقل و پارسا و قانع بود أنتهی".
پس از بیانات صاحب «تاریخ قم» چنین مستفاد شد که عبدالله ابیض را برادری بنام حسن بوده و مؤلف انوار المشعشعین چنین استدلال مى کند که مشهور بودن اینکه عبدالله ابیض در ری مدفون است اصلى ندارد و احتمال دارد که در قم مدفون باشد چونکه صاحب تاریخ قم نفرموده که عبدالله ابیض از قم بیرون رفته باشد. اما قبر او معلوم نیست که در کجا واقع است و آنکسى که از قم به رى هجرت نموده ابو عبدالله حسین بن عبدالله ابیض بوده است که احتمال مى رود کنیه او (ابو عبدالله) تدریجا براسم او غلبه یافته باشد و بمرور ایام در لفظ ابو عبدالله هم تخفیفى راه یافته شده و بجاى ابو عبدالله حسین ابیض، عبدالله ابیض گفته شده باشد و نیز محتمل است که عبدالله بن حسین بن عبدالله ابیض که شاعر بوده است نیز با پدر خود حسین در آن بقعه مدفون شده و بقعه بنام عبدالله شهرت یافته باشد.
پس احتمالات مرحوم صاحب انوار المشعشعین چنین است که اسامى زیر در این بقعه مدفون می باشند:
۱. حسن بن عباس بن عبدالله الشهید ابن حسن افطس ابن على بن امام زین العابدین(علیه السلام).
۲. محمد بن حسن بن عباس بن عبدالله الشهید ابن حسن افطس ابن على بن امام زین العابدین(علیه السلام).
۳. عبد الله ابیض ابن عباس بن عبدالله الشهید ابن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام).
۴. احمد بن عباس بن عبدالله ابیض ابن عباس عبد الله الشهید ابن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام).
ج). مرحوم عباس فیض در کتاب خود (گنجینه آثار قم) مى نویسد: در این گنبد بحکایت نامش چهار امامزاده به اسامى ابو عبدالله حسین و ابو محمد حسن و ابو علی محمد و ابو طالب محسن مدفون مى باشند که ابو عبدالله حسین پدر آن سه تن و نسبشان از قرار زیر است؛
ابو عبدالله حسین بن على بن عمر بن حسن الافطس ابن على الاصغر ابن امام زین العابدین(علیه السلام). قبل از آنکه کیفیت ورود ابو عبدالله حسین را بیان کنیم مقدمه پاره اى از حالات اجدادش را ذیلا اشاره نموده تا نسبت به این سلسله بیشتر آشنائى داشته باشیم.
علی بن امام زین العابدین(علیه السلام) کوچکترین فرزندان حضرته سجاد(علیه السلام) بود که صاحب شرافت و جلالت قدر بوده و آثارى از فضایل و مناقب در او هویدا بود و امام سجاد(علیه السلام) او را بنام برادرش که در کربلاء بشهادت رسید نام گذارى نمود و وى را مکنى به ابوالحسن گردانید. در کتاب مجدی نوشته شده که على الاصغر مادرش ام ولد و با زید و عمر برادر ابوینى و در سن ۳۰ سالگى در (ینبع) فوت کرده و قبرش در همانجا مى باشد. بهرحال در تمام کتب انساب و تاریخ نسل على الاصغر بن امام زین العابدین(علیه السلام) را از حسن افطس مى دانند.
مادر حسن افطس ام ولد بوده و قبل از آنکه وى بدنیا بیاید پدرش دار دنیا را وداع گفت، اما حسن کم کم رشد کرد تا اینکه جوانى رشید و شجاع شد و با محمد بن عبدالله بن الحسن نفس زکیه قیام نمود و پرچمى سفید در دست داشت و هیچکس مثل او در سپاه نفس زکیه از حیث شجاعت و بى باکى پیدا نمى شد و وى بسبب طول قامت، رمح آل ابیطالب نامیده شد.
چون محمد نفس زکیه بشهادت رسید و افراد او منهزم شدند، حسن افطس مخفى گردید و هنگامیکه امام جعفر الصادق(علیه السلام) به عراق هجرت نمود نزد خلیفه منصور دوانیقى رفت و به او فرمود: آیا مى خواهى به رسول خدا(ص) احسانى کرده باشی؟ منصور گفت بلى یابن رسول الله(ص)، امام صادق فرمود: از سر تقصیرات حسن افطس در گذر و خلیفه هم بقول نمود و حسن از مخفیگاه خود بیرون آمد.
اما مسئله سوء قصد حسن درباره امام صادق(علیه السلام) با کارد وعدم توفیق وى بر قتل امام معلوم نیست که تا چه حد صحیح باشد زیرا درباره وى قدحى نرسیده است که بر صحت امر دلالت کند و از کنیز امام جعفر الصادق(علیه السلام) بنام (سالمه) روایت شده:"هنگامیکه امام(علیه السلام) مریض شد و خوف بر اتلاف نفس خود نموده بود فرزند خود امام موسی(علیه السلام) را صدا زد و فرمود که هفتاد اشرفى و اجناس دیگر به حسن افطس بدهد، سالمه گوید: من نزدیک شدم و گفتم آیا شما به افطس چیزى مى دهید مگر او نبود که در مسیرتان کمین نمود تا شما را بکشد؟ حضرت فرمود: اى سالمه مى خواهى من از آن اشخاصى باشم که خدای تعالى فرمود: «ویقطعون ما امر الله به أن یوصل»(سوره بقره، آیه ۲۷) یعنى قطع مى کنند و مى برند چیزى را که حقتعالى فرمان کرده که بهم پیوسته دارند».
مرحوم عباس فیض مى فرماید که ابو عبدالله الحسین در اصفهان ساکن بود و داراى دو دختر و سه پسر به اسامی؛ ابوطالب محسن و ابو محمد حسن و ابوالحسن على برطله که با این پنج نفر به قم هجرت نمود و در این شهر هم او را پسرى بنام ابى على محمد الرئیس بوجود آمد.
از آن میانه ابوالحسن على برطله بن ابى عبدالله حسین بن على بن عمر بن حسن افطس بن على بن امام زین العابدین(علیه السلام) از قم به آوه نقل مکان کرد و در آنجا ویرا پسرانى به اسامى ابوجعفر محمد، و ابو محمد حسن برطله و ابو العباس طیب و ابو الحسین طاهر بوجود آمدند که شاهزاده طیب و طاهر از آوه به قم آمده متوطن شدند و در همین شهر وفات یافتند که الآن بقعه متبرکه آنها در اطراف قم مزار مؤمنین مى باشد".
پس بنابر عبارات فوق و تصریح مؤلف کتاب (مجدی) و (عمده الطالب) دیگر هیچ جاى شک نیست که مدفونین در این بقعه شاهزادگان، ابو محمد حسن و ابو على محمد و ابوطالب محسن پسران سید جلیل القدر شاهزاده ابو عبدالله حسین بن على بن عمر بن حسن الافطس بن علی الأصغر بن امام زین العابدین(علیه السلام) می باشند و احتمالات صاحب کتاب انوار المشعشعین هم مردود و طرد مى گردد.
توصیف گنبد و بارگاه چهار امامزاده
اما بقعه مورد نظر از آثار قبل از صفویه می باشد که الآن از آثار تاریخى آن بجهت تعمیرات و توسعه بعد از پیروزى انقلاب اسلامی چیزى نمانده، گرچه یکى از مشاهد بسیار زیبا و پرمعنویت این شهر محسوب مى شود.
اما این بقعه داراى دو مدخل به صحن است که اولى آن از سوى خیابان و متصل به کفشکنى حرم باز مى شود و دومى آن داخل کوچه پشت امامزاده که به صحن مشجر آن باز شده و در وسط این صحن حوضى وجود دارد که بطول و عرض تقریبى ۴ متر مى باشد و در مقابل همین حوض مدخل اصلى روضه مطهر از صحن به حرم باز مى گردد که بلافاصله چشم انسان به ضریح سنگ کارى شده از مرمر مى خورد که درهر طرف این ضریح دو پنجره مشبک از نقره و مطلا به عرض و ارتفاع ۴۰ سانتیمتر که براى انداختن نذورات به داخل مرقد استفاده مى شود، مشاهده مى گردد.
تمام جدار این روضه مطهره از همان سنگهاى مرمرى که از ضریح استفاده شده مزین مى باشد و در جانبین ضریح هم دو حجره باز ومتصل به روضه مقدسه موجود است که براى زواریکه قصد توسل دارند جاى وسیعی، ساخته شده است.
بر فراز بقعه، گنبدى هرمى شانزده ترکى آراسته به کاشیهاى الوان به رنگ فیروزه که با گلهاى کوچک مزین شده و در هر قسمت آن از بالا به پائین، اول اسم جلاله (الله) و بعد اسماء مبارکه خمسة النجباء به ترتیب محمد(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) بچشم مى خورد که به زیبائى گنبد افزوده است و ارتفاع تقریبى گنبد هم از بام ۴ متر می باشد.
بقعه مورد نظر شکل مربع است که با آجرهاى نمابندى آراسته گشنه و همچنانکه در تصویر هم مشاهده مى شود ایوان بقعه از صحن داراى چهار ستون که بالاى هر یک توسط کاشیهائى به رنگ آبى و منقش به گل و بوته مزین گشته و در جانبین این ستونها دو پنجره که یکی مربوط به قسمت زنانه و دیگرى از روضه مطهر و قسمت مردانه است مشاهده مى گردد که بسیار پر جلوه و با وجود اشجار با صفا و زیبا گشته است.
منابع
