دیوان الامام على

منبع:كتابشناسي توصيفي كتب حديثي شيعه: ديوان الامام علي، علوم حديث، پاييز 1377 - شماره 9

نویسنده :مهدى مهريزي

يكى از متونى كه مى تواند به عنوان كتاب حديث، در مجموع كتابشناسى كتب حديث شيعه جايى را به خود اختصاص دهد، ديوان اميرالمؤمنين(ع) ـ يا ديوانهاى منسوب به آن حضرت ـ است.

اين ديوان كه بارها به طبع رسيده و داراى شروح و ترجمه هاى بسيارى است، چند گونه گردآورى شده؛ بگذريم از گردآورى هايى كه تنها نامى از آنها در مآخذ ثبت است يا گردآورى هاى در دست انجام.

درباره اين ديوانها دو گونه پرسش مطرح است: اولين پرسش كه جنبه كلامى دارد، به اين برمى گردد كه آيا امامان معصوم شعر مى سروده اند و آيا سرايندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آيا چونان پيامبر(ص) از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و…

به گمان مى رسد كه در جواب اين پرسش، اتفاق نظرى در ميان صحاب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه اين است كه منعى در سرايندگى امام معصوم نيست.1

ما از اين بحث صرف نظر نموده، با فرض مثبت بودن جواب پرسش نخست، به پرسش ديگر كه بحث اصلى اين مقاله است، يعنى صحت انتساب، رو مى كنيم.

مطالب مربوط به صحت انتساب و معرفى ديوان، در چهار بخش ارائه مى گردد:

ترديدى نيست كه اين اشعار توسط امام على(ع) (بر فرض درستى انتساب) گردآورى نشده اند؛ بلكه ارادتمندان آن حضرت در دوره هاى بعد، دست به چنين كارى زده اند.

گرچه بسيارى از ديوانهاى موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنين مى نماياند كه گرد آمده امام است (و ما نيز به همين لحاظ آن را اولين متن قرارداديم)؛ اما كنكاش و تحقيق، امرى ديگر را نشان مى دهد.

آن گونه كه شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده اين ديوان، به شرح زير است:

1ـ اولين گردآورى را عبدالعزيز جلودى (م322ق) به انجام رسانده است . نجاشى در اين باره مى گويد:

له كتب قد ذكرها الناس، منها كتاب مسند أميرالمؤمنين(ع)، كتاب خطبه(ع)، كتاب شعره، كتاب قضاء على(ع)، كتاب رسائل على(ع)، كتاب مواعظه(ع)، كتاب الدعاءعنه(ع).2

صاحب «الذريعه» نيز: بر اين، صحه گذارده و آن را كهن ترين ديوان ناميده است.3

از اين ديوان، اثرى در دست نيست.

2ـ دومين گردآورى را ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى (م512 يا 513ق) به انجام رسانده است. نام ديوان او «تاج الأشعار» يا «سلوة الشيعة» است.

در اين ديوان، بنا به گفته كيدرى (صاحب «أنوار العقول») دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان نخستين مأخذ «أنوار العقول» كيدرى بوده است.4

اين ديوان، گرچه تاكنون به طبع نرسيده، اما نسخه هايى خطى از آن موجود است:

الف. نسخه اى در كتابخانه مجلس به شماره 4/7099. 5

ب. نسخه اى در كتابخانه مدرسه سپه سالار.6

شيخ آقا بزرگ نيز گويا نسخه سپه سالار را ديده و مى گويد 138بيت آن ضمن مجموعه اى در اين كتابخانه موجود است.7

3ـ ديوان اميرالمؤمنين،

گردآورده يكى از اعلام ، كه بنا بر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب كتاب «سيرة النبى» و برخى ديگر از متون كتابها گردآمده است. اين ديوان، دومين مأخذ «أنوار العقول» است.8

از اين ديوان، بيش از اين اطلاعى در دست نيست.

4ـ ديوان أميرالمؤمنين،

گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (450ـ 543ق). اين ديوان، سومين مأخذ «أنوار العقول» است.9

5ـ الحديقة الأنيقة،

گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كيدرى نيشابورى (م548ق). كيدرى مى گويد: اين ديوان، گزيده اشعار جمع آورده فنجگردى و ديوانى ديگر از اميرالمؤمنين(ع) در زمينه ادب و اندرز است.

صاحب «الذريعة» حدس مى زند كه نسخه تاريخ 807قمرى آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است.10

از اين ديوان نيز نشانى به دست نيامده است.

6ـ أنوار العقول فى أشعار وصى الرسول(ص).

اين، ديوان مفصل كيدرى است كه شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را از ديوانهاى سه گانه گذشته و ساير كتب، باز گفته است.

آغاز اين ديوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأكاسرة…» و پايان آن «هذا ما أكدى اليه كدىّ…» مى باشد.

شيخ آقا بزرگ معتقد است يك نسخه از آن را ديده است. چنانكه بر اين باور است كه ديوان چاپى معروف به نام ديوان اميرالمؤمنين، در ترتيب، به «أنوار العقول» نزديك است؛ فقط اسانيد و بسيارى از شعرها را از قلم انداخته اند.11 بر همين مطلب، دكتر امامى نيز در ترجمه «أنوار العقول» تأكيد دارد.12

از اين كتاب، نسخه هايى در دست است:

الف. كتابخانه ملى، ش1629/4، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسى زير نويس.13

ب. كتابخانه فاضل خوانسارى، ش160، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 807ق.14

ج. كتابخانه فيضيه، ش2056، به خط نسخ، كاتب: محمد تقى بن ملا على بن آقا محمد شهميرزادى، تاريخ كتابت: 1235ق، 120 برگ.15

دكتر ابوالقاسم امامى نيز ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر كرده است.

اين ديوان ـ كه كاملترين ديوان چاپ شده موجود است ـ داراى 506 قطعه است و به ترتيب الفباى قافيه ها منظم شده است.

7ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى. اشعار اين ديوان، از كتاب «تحفة الزائر» مجلسى نقل شده است.16

8ـ گردآورى شيخ محمد على مدرس خيابانى (م1373ق)نويسنده «ريحانة الأدب».

اين ديوان، ضمن مجموعه اى با نام «ديوان المعصومين» است كه جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پيامبر تا امام حسين) به چاپ نرسيده است.

9ـ ديوان الامام على(ع)،

گردآورى سيد محسن امين عاملى، نويسنده «أعيان الشيعة» (م1330ش) كه گلچينى از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149صفحه در دمشق چاپ شده است.

10ـ ديوان الامام على بن أبى طالب،

تحقيق «مركز البيان العلمى» قاهرة.

در اين كتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظيم شده است.

استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان دیوان امام علی 0ع) چاپ شده می فرماید:

اين جانب، اكثر اشعار ديوان، منسوب به امير(ع) را از ديگران يافته است و همه را با ذكر مآخذ و مصادر، در «تكلمة منهاج البراعة» (ج1،ص306ـ315) آورده است.

بسيارى ازاشعار ديوان بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امير(ع) است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابيات «يا حار همدان من يمت يرنى…» كه سيد حميرى، قول امير(ع) به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اوّل «امالى» خود نقل كرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جميل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السيد الحميرى…».

و از آن جمله است اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسين(ع) است كه وصاياى آن جناب را به سبطين، به نظم درآوردند و از اين روى، اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه اينكه سبك اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر كلمات امير(ع) چون خطب و رسائل و حكم و نهج و غير آن، بسيار متفاوت است و سست به نظر مى آيد. ظاهرا بايد گفت رجزهايى كه از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نيست كه سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود.

بسيارى از اشعار «على بن ابى طالب قيروانى» نيز به آن جناب نسبت داده شده كه اشتراك در اسم، موجب اين اشتباه شده است.

پانویس

1. رجوع شود به: ديوان الامام على، شرح و ضبط: الدكتور عمر فاروق الطباع، ص 6ـ10

2. رجال النجاشى، ص167

3. الذريعة الى تصانيف الشيعة، ج9/1، ص101

4. همان، ج2، ص432 و ج3، ص205

5. فهرست نسخه هاى خطى مجلس، ج25، ص108

6. فهرست نسخه هاى خطى مدرسه سپه سالار، ج2، ص447

7. الذريعة، ج12، ص223

8. همان، ج2، ص432 و ج9/1، ص101

9. همان، ص316

10. همان، ص432 و ج9/1، ص101 و ج6، ص381

11. همان، ج2، ص431ـ434

12. ديوان امام على(ع)، تصحيح و ترجمه دكتر ابوالقاسم امامى، ص32ـ33

13. فهرست كتابخانه ملى، ج10، ص191

14. فهرست كتابخانه خوانسار، ج1، ص120

15. فهرست كتابخانه فيضيه، ج1، ص24

16. فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ج2، ص119