حلبچه
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
حلبچه ، شهرى در استان سلیمانیه عراق كه در جنگ عراق با ایران، توسط دولت عراق بمباران شیمیایى شد. در جنوب شرقى حلبچه دریاچه دربندیخان، در شمال شرقى آن شهر خرمال و در پنج كیلومترى شمال غْربى آن شهر دوجیله قرار دارد كه قبلاً منطقه‌اى نظامى بوده است. روستاهاى این منطقه عمدتاً در نتیجه سیاست دولت عراق براى محدود كردن فعالیت معارضان كُرد، ویران شده‌اند.[۱] حلبچه با جمعیتى حدود شصت‌هزار تن، یكى از مراكز فعالیت نیروهاى مخالف دولت عراق به ویژه حزب اتحادیه میهنى كردستان(الاتحاد الوطنی الكردستانى).به ریاست جلال طالبانى و همچنین فعالیت نیروهاى اسلامى طرفدار جمهورى اسلامى ایران بود.[۲]
محتویات
حلبچه جبهه جدید ایران
در جریان جنگ عراق با ایران، از اواسط 1366ش، گشودن جبهه جدیدى در منطقه غرب ایران به منظور حفظ ابتكار عمل و تجزیه قواى عراق و همچنین فراهم آوردن فرصتى براى سازماندهى جدید در جبهه‌هاى جنوب، براى قواى ایران ضرورى می‌نمود. اجراى عملیات در این منطقه، افزون بر انهدام برخى تأسیسات عراق به خنثی‌سازى تلاشهاى مخالفان ایرانى مستقر در عراق نیز منجر می‌شد.
در این چهارچوب، سلسله عملیات كربلاى 10، فتح 5، نصر 4، 7 و 8، بیت‌المقدس 2 و 3 در محور ماووت انجام شد. به سبب دشواری هاى ادامه عملیات در این محور، عملیات والفجر 10 در 25 اسفند 1366 طرح‌ریزى و اجرا شد.[۳]این عملیات در حالى صورت گرفت كه عراق از اوایل همین سال به منظور سركوب شبه‌نظامیان كُرد، حملاتى بر ضد آنها آغاز كرده بود. در این حملات كه عملیات اَنفال نامیده شد، رژیم عراق از سلاحهاى شیمیایى استفاده می‌كرد.[۴]
ایران در این زمان، حمله را از جبهه شمالى در منطقه شهرهاى مرزى عراق یعنى حلبچه، خورمال، خول‌مار، دوجیله و دربندیخان(در مغرب شهر نوسود كه در حدود 150 مایلى شمال بغداد است)آغاز كرد و با همكارى كُردهاى معارض عراق هفت روستاى مرزى و پانزده مایل مربع از استان سلیمانیه را تصرف كرد. عراق ادعا كرد كه این حمله را دفع كرده است، اما حمله ایران دستاوردهاى چشمگیرى در پی داشت.[۵] ایران در ادامه حملاتش به حاشیه جنوبى بخش كوهستانى مرز در نزدیكى دریاچه دربندیخان، درصدد بود مناطقى را در شمال عراق بدست آورد تا به سوى سلیمانیه پیشروى نماید و مخزن آبى دربندیخان را تصرف كند. این مخزن، نیروى برقابى قسمت اعظم شمال شرقى عراق و بغداد را تأمین می‌كرد.[۶]
تصرف حلبچه توسط ایرانیان
در 23 اسفند 1366، نیروهاى ایرانى با كمك شبه‌نظامیان اتحادیه میهنى كردستان موفق شدند شهر حلبچه را تصرف كنند. عراق در برابر راهبرد جدید ایران در منطقه شمالى كه اساساً با مساعدتهاى كُردهاى معارض دنبال می‌شد، ناگزیر بود در این منطقه براى مقابله با حملات ایران حضور گسترده داشته باشد كه این امر به تجزیه قواى عراق می‌انجامید و فرصت مناسبى در اختیار ایران قرار می‌داد تا در منطقه جنوب اقدامات نظامى خود را پیگیرى نماید.
با این مقدمات، عراق تصمیم به بمباران شیمیایى حلبچه گرفت تا ناتوانى خود را در مقابله با تصرف این شهر جبران كند.[۷] حملات شیمیایى عراق به حلبچه با دستور مستقیم صدام حسین از نیمروز 25 اسفند 1366 آغاز شد. حملات هوایى با استفاده از بمبهاى ناپالم و فسفرى و گاز خردل و گاز اعصاب، با پنجاه هواپیما صورت گرفت و تخریب فراوانى در پى داشت.[۸] در این حمله، بیش از پنج‌هزار غیرنظامى كُرد كشته و حدود هفت هزار تن مجروح شدند.[۹]
بمباران شیمیایى حلبچه
بمباران شیمیایى حلبچه واكنش جهانى را برانگیخت و اعزام خبرنگاران خارجى به ایران و بازدید از منطقه، ابعاد این فاجعه هولناك را بیشتر نشان داد.[۱۰] جمهورى اسلامى ایران در روزهاى 26، 27 و 28 اسفند 1366/16، 17 و 18 مارس 1988 با ارسال چندین نامه به دبیركل سازمان ملل، با اشاره به استفاده عراق از سلاحهاى شیمیایى در منطقه عملیاتى والفجر 10 و نیز مناطق كردنشین عراق و شهر حلبچه، خواستار اعزام هیئت كارشناسى سازمان ملل براى بررسى موضوع شد.[۱۱] با فشار مضاعف ایران، سرانجام دبیركل سازمان ملل در 5 فروردین 1367/25 مارس 1988 گروهى كارشناس به ایران اعزام كرد.[۱۲] عراق نیز با ارسال نامه‌اى به دبیر كل، ایران را به استفاده از سلاحهاى شیمیایى در اطراف حلبچه متهم كرد كه در پى آن سازمان ملل هیئتى از كارشناسان را به عراق اعزام نمود.[۱۳]
گروه اعزامى به ایران و عراق، یافته‌هاى خود را در 25 فروردین 1367/14 آوریل 1988 به دبیر كل سازمان ملل منتقل كردند كه بیانگر مشاهده مصدومین شیمیایى در دو كشور ایران و عراق بود. شمار چشمگیرى از آنان در ایران، غیرنظامى و در عراق از نظامیان بودند.[۱۴] دبیر كل سازمان ملل گزارش مذكور را در 5 اردیبهشت 1367/25 آوریل 1988 به اطلاع شوراى امنیت رساند و در 19 اردیبهشت 1367/9 مه 1988 قطعنامه 612 به اتفاق آرا به تصویب شوراى امنیت رسید.
در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانى و محكوم كردن استفاده از سلاحهاى شیمیایى از سوى هر دو كشور، از دو طرف منازعه خواسته شده بود كه از بكارگیرى این سلاحها خوددارى كنند و به پروتكل ژنو 1925 پایبند باشند. در این قطعنامه همچنین نظارت و محدودیت هاى شدید در مورد صدور تولیدات شیمیایى براى ساخت سلاحهاى شیمیایى خواسته شد.[۱۵] این نخستین قطعنامه‌اى بود كه شوراى امنیت سازمان ملل پس از چهار سال در این خصوص صادر كرد، اما در آن نه تنها عراق به كار برنده سلاحهاى شیمیایى ذكر نشد بلكه جمهورى اسلامى ایران به طور تلویحى به كاربرد سلاحهاى شیمیایى متهم شد و گزارش هیئت اعزامى كه مبناى صدور قطعنامه قرار گرفته بود، خود محل تردید و اشكال بود.[۱۶]
جمهورى اسلامى ایران در واكنش به قطعنامه 612، در 26 اردیبهشت 1367/16 مه 1988 با ارسال نامه‌اى به دبیر كل، با ذكر سوابق كاربرد سلاحهاى شیمیایى از سوى عراق، ضمن ابراز نارضایتى از تأخیر در اعزام كارشناس براى بررسى فاجعه حلبچه، از این كه در قطعنامه مذكور كشور عراق مورد خطاب قرار نگرفته و اقدامات تنبیهى و بازدارنده پیش‌بینى نشده است، ابراز نارضایتى كرد.[۱۷]
قطعنامه 612 نیز نتوانست عراق را از ادامه بكارگیرى سلاحهاى شیمیایى بازدارد و پس از اندكى، ابعاد بین‌المللى فاجعه حلبچه تحت تأثیر رویدادها و تحولات بعدى جنگ قرار گرفت و به فراموشى سپرده شد.[۱۸]، اما پس از حمله نظامى امریكا به عراق و فروپاشى رژیم بعثى در این كشور در 1382ش، عاملان اصلى جنایت در عملیات انفال و بمباران شیمیایى حلبچه در دادگاه محاكمه شدند. على حسن‌المجید، پسرعموى صدام كه عامل اصلى حملات شیمیایى بود به اعدام محكوم گردید. صدام حسین نیز كه یكى از متهمان پرونده بود قبل از صدور حكم دادگاه انفال به اتهام كشتار شیعیان عراق در 9 دى 1385/30 دسامبر 2006 اعدام شد.[۱۹]
پانویس
- ↑ اردستانى، تنبیه متجاوز، ص375؛ سمیعى، كارنامه توصیفى عملیات هشت سال دفاع مقدس، ص456.
- ↑ میدل ایست ووچ، التطهیر العرقى فی‌العراق، ص182ـ183.
- ↑ هیرو، The longest war، ص201؛ سمیعى، كارنامه توصیفى عملیات هشت سال دفاع مقدس، ص455ـ467.
- ↑ خرسان، التیارات السیاسیة فى كردستان العراق، ص438ـ440؛ شكر، صدام حسین من‌القمة الى الهاویة، ص96.
- ↑ كردزمن و واگنر، The lessons of modern war، ج2، ص369.
- ↑ كردزمن و واگنر، The lessons of modern war، ج2، ص369.
- ↑ درودیان، شلمچه تا حبلچه، 1376ش ب، ص238ـ239؛ خرسان، التیارات السیاسیة فى كردستان العراق، ص441.
- ↑ خرسان، التیارات السیاسیة فى كردستان العراق، ص441.؛ محمد عیسى داود، سرّالمؤامرة حتى لایضربوا العراق و السدالعالى با لقنبلة النوویة، ص130؛ محسن عبدالعزیز حكیم، صدام مجرم حرب، ص65؛ میدل ایست ووچ، التطهیرالعرقى فی‌العراق، ص186ـ187.
- ↑ كردزمن و واگنر، The lessons of modern war Boulder، ج2، ص517؛ تیمرمن، سوداگرى مرگ، ص566ـ567.
- ↑ تحلیلى بر جنگ تحمیلى رژیم عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، ج2، ص44ـ47؛ درودیان، آغاز تا پایان (سالنماى تحلیلى)، 1376ش الف، ص236ـ240؛ سمیعى، كارنامه توصیفى عملیات هشت سال دفاع مقدس، ص469ـ480؛ تیمرمن، سوداگرى مرگ، ص567.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ص647ـ648؛ ولایتى، تاریخ سیاسى جنگ تحمیلى عراق بر جمهورى اسلامى ایران، ص192ـ193.
- ↑ ولایتى، تاریخ سیاسى جنگ تحمیلى عراق بر جمهورى اسلامى ایران، ص193؛ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ص647ـ648
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ص647ـ648؛ كردزمن و واگنر، The lessons of modern war، ج2، ص517ـ518.
- ↑ ولایتى، تاریخ سیاسى جنگ تحمیلى عراق بر جمهورى اسلامى ایران، ص193ـ194؛ هدایتى خمینى، شوراى امنیت و جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، ص195ـ196.
- ↑ خالوزاده، حمایت‌هاى سیاسى، نظامى و اقتصادى كشورهاى قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهورى اسلامى ایران، ص502؛ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ص648ـ649.
- ↑ هدایتى خمینى، شوراى امنیت و جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، ص198ـ200.
- ↑ ولایتى، تاریخ سیاسى جنگ تحمیلى عراق بر جمهورى اسلامى ایران، ص197.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ص649؛ هدایتی‌خمینى، شوراى امنیت و جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، ص201؛ درودیان، آغاز تا پایان (سالنماى تحلیلى)، 1376ش الف، ص245.
- ↑ «سه متهم اصلى پرونده انفال به اعدام محكوم شدند»، 2008.
منابع مقاله
- حسین اردستانى، تنبیه متجاوز: بررسى تحولات سیاسى نظامى از تابستان 1361 تا فروردین 1367، تهران 1379ش؛
- منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران 1371ش؛
- تحلیلى بر جنگ تحمیلى رژیم عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، تهران : وزارت امورخارجه، دفتر حقوقى، 1361ـ1367ش؛
- التطهیرالعرقى فى العراق (كوردستان): حملة الانفال بحق‌الكورد، تألیف میدل ایست ووچ، مركز مراقبة حقوق الانسان، ترجمة رزگار، دهوك 1999؛
- كنت تیمرمن، سوداگرى مرگ : غرب چگونه عراق را مسلح ساخت، ترجمه احمد تدین، تهران 1373ش؛
- سعید خالوزاده، «حمایت‌هاى سیاسى، نظامى و اقتصادى كشورهاى قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهورى اسلامى ایران»، در دعاوى ایران: بررسى كمك‌ها و حمایت‌هاى غرب به ویژه آمریكا از صدام حسین در جنگ تحمیلى، تهران: موسسه فرهنگى مطالعات و تحقیقات بین‌المللى ابرار معاصر تهران، 1383ش؛
- صلاح خرسان، التیارات السیاسیة فى كردستان العراق: قراءة فى ملفات الحركات و الاحزاب الكردیة فی‌العراق، 2001-1946، بیروت 1422/2001؛
- محمد درودیان، آغاز تا پایان (سالنماى تحلیلى) : بررسى وقایع سیاسى ـ نظامى جنگ از زمینه‌سازى تهاجم عراق تا آتش‌بس، تهران 1376ش الف،
- همو، شلمچه تا حبلچه: بررسى وقایع سیاسى ـ نظامى جنگ در سال 1366، تهران 1376ش ب؛
- على سمیعى، كارنامه توصیفى عملیات هشت سال دفاع مقدس، تهران 1382ش؛
- «سه متهم اصلى پرونده انفال به اعدام محكوم شدند»، خبرگزارى مهر، 2008.
- Retrieved Feb. 14, 2009, from http://www. mehrnews. com/fa/newsdetail. aspx? news ID=506913;
- احمدمحمد شكر، صدام حسین من‌القمة الى الهاویة، بیروت 1425/2004؛
- محسن عبدالعزیز حكیم، صدام مجرم حرب: دراسة قانونیة فى مشروع تقدیم صدام لمحاكمة دولیة، (تهران) 1418/1998؛
- محمد عیسى داود، سرّالمؤامرة حتى لایضربوا العراق و السدالعالى با لقنبلة النوویة، (قاهره 2002)؛
- علی‌اكبر ولایتى، تاریخ سیاسى جنگ تحمیلى عراق بر جمهورى اسلامى ایران، تهران 1380ش؛
- عباس هدایتی‌خمینى، شوراى امنیت و جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران (تا پذیرش قطعنامه 598 از سوى ایران)، تهران 1374ش؛
- Anthony H. Cordesman and Abraham R. Wagner, The lessons of modern war, Boulder, Colo. 1991;
- Dilip Hiro, The longest war: the Iran-Iraq military conflict, New York 1991.
منابع
- اصغر صادقی یکتا، مدخل «حلبچه» در دانشنامه جهان اسلام، جلد13.
