طبقات الزیدیة الکبری (کتاب)
کتاب «طبقات الزیدیة الکبرى» با نام کامل: «طبقات الزیدیة الکبرى (القسم الثالث) و یسمى بلوغ المراد إلى معرفة الإسناد»، اثر ابراهیم بن قاسم بن المؤید بالله شهارى، کتابى است در تراجم زیدیه قرن پنجم تا دوازدهم هجرى که به زبان عربى نوشته شده است.
ساختار کتاب
کتاب با دو مقدمه از محقق (عبدالسلام بن عباس وجیه) و نویسنده آغاز و اسامى افراد، بر اساس ترتیب حروف الفبا، در دو فصل، در قالب سه جلد، تنظیم شده است. در مقدمه محقق، ضمن اشاره مختصرى به اهمیت کتاب و نسخ خطى آن، زندگى‌نامه مفصلى از مؤلف، ارائه گردیده است. و در مقدمه مؤلف، ابتدا به تعریف اجازه و انواع آن پرداخته شده و سپس، به منابع مورد استفاده نویسنده، اشاره گردیده است.[۱]
«طبقات الزیدیة الکبرى» در اصل، در سه بخش کلى تدوین شده است. بخش نخست، به راویان از امامان زیدى و روایان از صحابه اختصاص دارد. بخش دوم، به راویان زیدیه تا قرن پنجم مى‌پردازد. بخش سوم که «بلوغ المراد إلى معرفة الإسناد» نام دارد، شرح حال عالمان زیدى از قرن پنجم تا زمان مؤلف است.[۲]
در نوشتار حاضر، به معرفى بخش سوم این مجموعه که تنها بخش چاپ‌شده آن است، پرداخته شده است.
نویسنده در تدوین اثر حاضر، از کتب و تألیفات ارزشمند فراوانى بهره برده است که برخى از آنها، عبارتند از:
- «مجموع الإمام زید بن على بن الحسین بن على بن ابى‌طالب(ع)»؛
- «الأمالی» (العلوم)، اثر امام احمد بن عیسى بن زید بن على بن الحسین بن على بن ابى‌طالب(ع)؛
- «الأحکام»، اثر یحیى بن حسین بن قاسم بن على؛
- «التجرید و شرحه»، اثر احمد بن حسین بن هارون؛
- «الأمالی»، اثر احمد بن حسین بن هارون؛
- «الأمالی»، اثر یحیى بن حسین هارونى؛
- «الأمالی الخمیسیة»، اثر یحیى بن حسین بن اسماعیل؛
- «الاعتبار و سلوة العارفین»، اثر حسین بن اسماعیل جرجانى؛
- «الصحیفة المسندة»، منسوب به امام رضا(ع)؛ و...[۳]
فهارس کتاب، در انتهاى جلد سوم آمده است. این فهارس عبارتند از: فهرست آیات؛ روایات؛ شهرها؛ اعلام (بر اساس تاریخ وفات) و مطالب کتاب. در پاورقى‌ها علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ[۴] و ذکر منابع[۵]، به توضیح برخى کلمات و عبارات متن پرداخته شده است.[۶]
گزارش محتوا
فصل اول، دربردارنده بیش از ۸۰۰ شرح حال مى‌باشد که تمام آنها، از رجال زیدیه بوده و سند آنها بدون انقطاع، متصل به زیدیه است. نویسنده در هر مورد، اطلاعاتى که به دست آورده، از جمله تاریخ ولادت، وفات، سماع، اجازات و... را ذکر کرده و متعرض سایر موارد نشده است. این فصل که جلد اول، دوم و بخشى از جلد سوم را به خود اختصاص داده است، با شرح حال ابراهیم بن احمد تاج‌الدین (متوفى ۶۸۳ق) آغاز[۷] و با ترجمه احمد بن ابوالحسین، خاتمه یافته است.[۸] از دیگر افراد مذکور در این فصل عبارتند از: ابراهیم بن احمد بن عامر (۱۰۱۸-۱۰۵۶ق)[۹]؛ احمد بن حمید بن احمد محلى (۷۰۱ق)[۱۰]؛ اسحاق بن احمد صعدى (۵۵۵ق)[۱۱]؛ زید بن احمد بیهقى (قرن ۷ قمرى)[۱۲]؛ ساعد بن مسعود برارى (قرن ۸ قمرى)؛ صالح بن احمد سراجى (۱۰۸۴ق)[۱۳]؛ عبدالله بن عامر (۱۰۶۱ق)[۱۴]؛ عمران بن سعید الفقیه (قرن ۹ قمرى)[۱۵] و...
فصل دوم، مشتمل است بر حدود ۷۰ شرح حال. ابراهیم بن على عجیل (۶۴۰ق) اولین این افراد بوده[۱۶] و ابوبکر بن عیسى بن عثمان اشعرى، معروف به ابن حنکاس، آخرین ایشان.[۱۷] از دیگر افراد این فصل، مى‌توان از: احمد بن ابراهیم فاروثى (۶۱۶-۶۹۴ق)[۱۸]؛ احمد بن موسى بن عجیل صغیر (۶۰۷-۶۹۰ق)؛ جارالله بن صالح شیبانى[۱۹]؛ حسن بن على عجیمى (۱۰۴۹-۱۱۱۳ق)[۲۰]؛ سلیمان بن ابراهیم علوى (۷۴۵-۸۲۵ق) و على بن محمد صنعانى (متوفى بعد از ۵۹۰ق)[۲۱] نام برد.
موضوعات مطرح در کتاب، متنوع است و مؤلف در ذیل شرح احوال عالمان زیدى، از موضوعات مختلفى سخن گفته است. براى مثال، درگیرى زیدیه با مطرفیه که شاخه‌اى جداشده از زیدیه با تکیه بر آراى معتزله بغداد بوده، از موضوعات مورد توجه شهارى است. همچنین اطلاعات شهارى درباره زیدیه ایران، شایان توجه است.[۲۲]
در واقع مى‌توان گفت از آنچه شهارى در کتاب خود آورده، مى‌توان اطلاعات جالبى درباره جریان‌هاى مختلف زیدیه، زیدیه ایران و مطالب دیگرى در باب تاریخ زیدیه، دریافت. آنچه شهارى درباره زیدیه ایران آورده، نکات ارزشمندى است.[۲۳]
یکى از متونى که در اختیار شهارى بوده و مطالبى از آن را نقل کرده، کتاب «أخبار الزیدیة بالیمن»، تألیف مسلم بن محمد بن جعفر لحجى (متوفى ۵۴۵ یا ۵۵۲ق) بوده است. این کتاب در پنج جلد تألیف شده است، اما متأسفانه فقط بخش‌هایى از آن باقى مانده که ظاهرا نقل قول‌هاى شهارى نیز از همین بخش‌هاى باقى‌مانده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ مقدمه مؤلف، ج۱، ص۴۵-۵۶
- ↑ ر.ک: رحمتى، محمدکاظم، ۱۳۸۳، ص۸۷
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ج۱، ص۱۶
- ↑ ر.ک: پاورقى، ج۱، ص۶۶
- ↑ ر.ک: همان، ص۶۱
- ↑ ر.ک: همان، ص۶۷
- ↑ متن کتاب، ج۱، ص۶۱
- ↑ همان، ج۳، ص۱۳۰۶
- ↑ همان، ج۱، ص۶۲
- ↑ همان، ص۱۱۶
- ↑ همان، ص۲۴۳
- ↑ همان، ص۴۴۵
- ↑ همان، ص۴۹۳
- ↑ همان، ج۲، ص۶۱۳
- ↑ همان، ص۸۶۹
- ↑ همان، ج۳، ص۱۳۱۳
- ↑ همان، ص۱۷۳۶
- ↑ همان، ص۱۳۴۴
- ↑ همان، ص۱۴۳۹
- ↑ همان، ص۱۴۴۳
- ↑ همان، ص۱۵۲۳
- ↑ یزدى، على، ۱۳۸۲، ص۶۱
- ↑ رحمتى، محمدکاظم، ۱۳۸۳، ص۱۲
- ↑ همان
منابع مقاله
۱. مقدمه و متن کتاب.
۲. رحمتى، محمدکاظم، «دو کتاب کهن زیدى از عالمى ایرانى»، پایگاه مجلات تخصصى نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره ۸۱، تیر ۱۳۸۳، (۳ صفحه، از ۱۰ تا ۱۲)، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/34139.
۳. یزدى، على، «آثار تازه منتشرشده زیدیه»، پایگاه مجلات تخصصى نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره ۷۳، آبان ۱۳۸۲، (۲ صفحه، از ۶۰ تا ۶۱)، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/34036.
۴. رحمتى، محمدکاظم، «بازمانده‌هایى از کتاب الزواجر و المواعظ»، پایگاه مجلات تخصصى نور، مجله: آینه پژوهش، شماره ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲، (۶ صفحه، ۸۳-۸۸)، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/32017.
منبع
ویکی نور
