بخل

بخل صفتی اخلاقی است که انسان را از خرج کردن آنچه در تحت اختیار اوست، منع می­‌کند. در اسلام بخل به شدت نکوهش شده است. خودخواهی و مال دوستی همراه با آرزوی دراز، زمینه ساز بخل معرفی شده است

معنای بخل

ماده بخل در مقابل جود و سخاوت است و در لغت به معنای امساک و نگهداشتن اموالی است که نگهداری آنها سزاوار نیست.

بخل یکی از رذائل اخلاقی است که انسان را از خرج کردن آنچه در تحت اختیار اوست، منع می­کند؛ خواه از حقوق الهی باشد، مانند: زکات، خمس و یا از حقوق خلقی، مانند: نفقه های واجب، دیونی که وقت پرداخت آنها رسیده و یا از امور با فضیلت، مانند: صدقه، انفاق برای عیال و خویشان و همسایگان.

بخل از منظر آیات و روایات

بخل ورزی و پرهیز از انفاق از صفات بسیار نا­پسندی است که در قرآن و روایات به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است.

1. بخل از صفات کافران است: «آنها کسانی هستند که بخل می ورزند و مردم را به بخل دعوت می کنند و آنچه را خداوند از فضل و(رحمت) خود به آنها داده، کتمان می­نمایند.(این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته) و ما برای کافران، عذاب خوار کننده­ای آماده کرده ایم.»
2. بخل مایه خسارت خود انسان است: «آری، شما همان گروهی هستیدکه برای انفاق در راه خدا دعوت می­شوید، بعضی از شما بخل می­ورزند و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است و خداوند بی نیاز است و شما همه نیازمندید.» انسان های بخیل به خود بخل می ورزند؛ چراکه از همان فقری که از آن می ترسند به واسطه بخل زود تر مبتلا می شوند و در حالی که ثروت زیادی دارند نه غذای خوب می خورند و نه لباس خوب می­پوشند و نه وسایل خوب برای زندگی خویش فراهم می کنند، این همان بخل ورزی به خویشتن است.
3. بخل، طوقی بر گردن بخیل در قیامت: «کسانی که بخل می ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنها داده، انفاق نمی کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است، بلکه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قیامت، آنچه نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می افکنند.» همانا اگر حرص ورزی و جمع آوری مال دنیا از حد خود تجاوز کند، همانند طوق آتشینی خواهد بود که نه تنها در آخرت، در همین دنیا نیز شراره های آن را از آه و سوز گرسنگان و نیازمندان می توان مشاهده نمود.
4. قرار گرفتن در سختیها: «اما کسی که بخل ورزد و از این راه بی نیازی طلبد و پاداش نیک (الهی) را انکار کند، بزودی او را در مسیر دشواری ها قرار می­دهیم.»
5. افساری برای کارهای زشت: صفت بخل همچون افساری است که انسان را به سوی اعمال زشت و ناپسند می کشاند. به عنوان مثال انگیزه اصلی تبهکاری و فحشای قوم لوط، بخل و تنگ چشمی آنان بوده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «بخل در بردارنده بدیهای هر عیبی است و افساری است که(بخیل) به وسیله آن به سوی هر بدی کشانده می­شود.»
6. از بین رفتن آبرو: شخص بخیل از آنجا که آبرو و اعتبار در نزد مردم را، زیادی مال و ثروت می داند با بخل ورزی سعی در جمع کردن مال می­کند تا آبرویش حفظ شود، غافل از این که با این کار آبرویش را بر باد می دهد. حضرت علی علیه السلام می­فرمایند: «بخیل آبروی خود را بیشتر از آنکه حفظ کند، از بین می برد.»
7. نداشتن دوست و رفیق: در دوستی و رفاقت، گذشتن از مال و کمک کردن در مواقع نیاز، لازم است و بخیل این خصلت را ندارد، پس دوستی هم نخواهد داشت. امام علی علیه السلام می فرماید: «بخیل هیچ دوستی ندارد.»
8. بدبینی نسبت به پروردگار: شخص بخیل از آنجا که به رزق رسانی و اعطای پروردگار خود یقین ندارد، احسان و بذل به نیازمندان را، کم شدن مالش می­پندارد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «از بخل ورزی انسان بخیل همین کافی است که نسبت به پروردگارش بدبین است.»

عوامل بخل

1. خودخواهی: گاهی انسان در فکر و تلاش برای خودش است اما نه فقط به اندازه ای که بخواهد زندگی کند، بلکه هدفش بیشتر جمع کردن است. به عنوان مثال کبوتری که دانه جمع می­کند برای اینکه سیر شود، امری طبیعی است و اگر بشر در این حد باشد عادی است ولی یک وقت انسان گرفتار حرص و آز می شود اینجا دیگر صحبت این نیست که می خواهد برای زندگی خود فعالیت کند بلکه فقط برای اینکه جمع کند، تلاش می کند، چنین آدمی در جایی که می خواهد ببخشد یا احسان کند، دچار بخل می شود،که یک بیماری روانی است.
2. مال دوستی همراه با آرزوی دراز:این افراد با این خصوصیات فقط به کسب مال و ثروت و حفظ آن می اندیشند، از این رو دچار بخل می شوند.

انواع بخل

1. بخل در واجبات مانند: زکات، خمس، حقوق واجب مثل نفقه، صرف مال در حج واجب. امام علی علیه السلام می­فرماید: «بخل و امساک از اموالی که خدای سبحان، اعطای آنها را واجب کرده، از قبیح ترین بخل ها است».
2. بخل در انفاقات: از قبیل دستگیری فقراء، کمک به بیچارگان، صله ارحام، ساختن مساجد و مدارس، صرف مال در اقامه عزاء ابی عبدالله علیه السلام و کمک به اهل علم.
3. امساک از امور ممدوحه: مانند توسعه بر عیال و حفظ آبروی خود و بستگان.

نشانه ی بخل

بهانه تراشی و عذرآوردن بیش از اندازه در یاری رساندن به دیگران، نشانه ای است که انسان از وجود صفت بخل در درونش آگاه شود.

امام علی علیه السلام می فرمایند: «زیادی بهانه تراشی و عذرآوری نشانه بخل است».

پیامدهای بخل ورزی

1. دوری از خداوند: بخیل کسی است که خود را از خدا و خلق گسسته و با شیطان، نفس اماره و اموال ذخیره خود، مأنوس گردیده است. به فرموده امام رضا علیه السلام: «بخیل از خدا و مردم دور بوده و به آتش دوزخ نزدیک است».
2. مشورت نکردن با بخیل: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در سخن حکیمانه ای حضرت امام علی علیه السلام را از مشورت کردن با شخص بخیل نهی فرموده­اند و سبب آن را چنین بیان کردند که: «هیچ گاه با بخیل مشورت نکن؛ زیرا تو را از هدفت باز می دارد».
3. نداشتن لیاقت برای رهبری: بخیل از آنجا که علاقه زیادی به ثروت­اندوزی دارد، نمی تواند مسئولیت رهبری مسلمانان را بر عهده بگیرد؛ زیرا بر بیت­المال طمع می­کند. امیرمؤمنان علیه السلام فلسفه آن را چنین بیان می­کنند: «هرگز روا نیست که انسان بخیل بر ناموس، جان، مال، احکام و قوانین و پیشوایی مسلمانان گمارده شود؛ زیرا بر اموال آنان حرص و ولع می کند».
4. آسایش نداشتن: با توجه به این که بخیل به پروردگارش بی اعتماد و بدبین بوده و نسبت به اموال خود وابستگی دارد، همیشه در نگرانی بسر می برد که مبادا آنها را از دست بدهد و این امر آرامش روحی را از او می گیرد. امام صادق علیه السلام می­فرمایند: «برای بخیل راحتی و آسایشی نیست».

ضرورت درمان و راه آن

انسان خردمند، بخوبی درمی­یابد که بخل یک بیماری خطرناک روحی است و زندگی دنیا و آخرت را به تباهی می­کشد، از این رو درمان آن لازم است؛ بهترین نوع درمان هم آگاه شدن از وخامت و ناهنجاری بخل است. بنابراین هر کس خواستار علاج بخل باشد، شایسته است در متون دینی که در نکوهش بخل وارد شده، تأمل بسیار کند و آنچه که خداوند به عنوان عذاب برای بخیلان یاد نموده، زیاد درنگ کند.

در صورتی که مرض بخل مزمن باشد، از جمله راه­های درمان آن این خواهد بود که خود را به نیک­نامی و شهرت به سخاوتمندی فریب دهد و حتی از روی ریا بخشش کند تا نفسش را به طمع شهرت به صفت سخاوت ترغیب و منقاد سازد. اکسیر محبت نیز می­تواند صفت رذیله بخل را که ناشی از خودخواهی، سردی و بی حرارتی است، درمان کند.

منابع

ایمان یزدانی نیا، بخل، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 26 تیر 1391.