صدقه

صدقه در لغت

قاموس قرآن:

صدقه): چيزى است كه انسان از مال خود قربة الى اللّه ميدهد. و آن اعمّ از زكوة است صدقه بواجب و مستحب هر دو گفته ميشود ولى زكوة فقط اسم واجب است (مجمع) «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً ...» توبه: 103. درباره صدقه واجب است «هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ» توبه: 104. ظاهرا اعم از واجب و نداب است.

مفردات راغب:

"صدقه" چيزي است كه انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج مي‌كند مثل زكات، ولي در اصل صدقه در امری است که شخص بدون آنکه مجبور باشد خود انجام دهد و زكات در امر واجب گفته مي‌شود. و گاهی واجب هم صدقه گفته می شود در جایی که صدقه دهنده قصدش صدق در کردارش باشد.

نثر طوبی:

صدقه مالی است که به قصد قربت در راه خدا دهند خواه به فقیر یا به غنی، واجب باشد مانند زکات و کفارات یا مستحب باشد.

انواع صدقه

صدقات دو دسته‌اند:

1. صدقه واجب: یعنی بخشي از اموال شخصي كه با شرايطي خاص به افرادي مخصوصي داده مي‌شود؛ از جمله زكات، خمس و فطريه.
2. صدقه مستحب: اندازه خاصي ندارد و انسان مي‌تواند هر مقدار از مالش را كه بخواهد در راه خدا به فقرا و نيازمندان ببخشد.

آیه «وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ»(سوره انعام/آیه 134)؛ حق کشت و میوه را بدهید روز چیدن و درو کردن اشاره به صدقه مستحبی دارد. چرا که این سوره مکی است زکوة واجب در مدینه مستقر گشت این حق به هر گونه زرع و میوه تعلق می گیرد.

اهمیت صدقه

در سوره بقره آيه 104 مي‌خوانيم؛ «ألَم يَعلَمُوا أنَّ الله هُوَ يَقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و يأخُذُ الصَّدَقات»؛ آيا نمي‌دانستند كه فقط خداوند توبه را از بندگانش مي‌پذيرد و صدقات را مي‌گيرد و خداوند توبه پذير و مهربان است.

سخن از بندگان نيازمندي است كه به اجازه و فرمان الهي، اين گونه كمك‌ها را مي‌پذيرند در حقيقت نمايندگان پروردگارند و به اين ترتيب دست آنها نيز دست خداست، اين تعبير يكي از لطيف ترين تعبيراتي است كه عظمت و شكوه اين حكم اسلامي را مجسم مي‌سازد و علاوه بر تشويق اين فريضه الهي هشدار مي‌دهد که در پرداخت زكات و صدقات نهايت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا كه گيرنده خدا است.

در روايتي از امام سجاد علیه السلام مي‌خوانيم: «إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع في يَدِ العَبدِ حتّي تَقَعُ في يَدِ الرَّب»؛ صدقه در دست بنده قرار نمي‌گيرد مگر اين كه قبلاً در دست خدا قرار گيرد.

با توجه به آيات و روايات متعدد، باز هم كساني هستند كه به هنگام كمك مالي جزئي به برادران و خواهران نيازمند خود آنها را تحقير كرده و يا با خشونت و بي اعتنائي با آنها رفتار مي‌كنند.

مصارف صدقه

«إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساكينَ والعامِلينَ و...»؛ این آیه به روشني مصارف واقعي صدقه را بيان كرده و به تمام توقعات بي جا پايان مي‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه مي‌كند:

1. فقرا
2. مساكين
3. عاملان و جمع آوري كنندگان زكات که آنچه به آنها داده مي‌شود در حقيقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4. «مُؤلِفَة قلوبُهُم» يعني كساني كه انگيزه معنوي نيرومندي براي پيشبرد اهداف اسلامي ندارند و با تشويق مالي مي‌توان تأليف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5. براي آزادساختن بردگان.
6. براي اداء دين بدهكاران و آنها كه بدون جرم و تقصير زير بار بدهكاري‌ مانده و از اداي آن عاجز شده‌اند.
7. مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هايي است كه بر گسترش وتقويت آئين الهي منتهي شود.
8. «وَابنِ سَبيلْ» و كمك به واماندگان در راه، مسافراني كه بخاطر علتي در راه مانده و زاد و توشه كافي براي رسيدن به مقصد ندارند.

صدقه عامل پاكي فرد و جامعه

«خُذْ مِنْ أمْوالِهِم صَدَقة تُطَهِّرُهُم وَ تُزَّكيهم بِها...»(توبه/ 103) «از اموال آنها صدقه‌اي (به عنوان زكات بگير تا به وسيله آن، آنها را پاك سازي و پرورش دهي و (به هنگام گرفتن زكات) به آنها دعا كن كه دعاي تو مايۀ آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.»

در اين آيه اشاره به يكي از احكام مهم اسلامي يعني مسأله زكات به عنوان يك قانون كلي شده است و خداوند در ابتداي اين آيه چنين به پيامبر (ص) دستور مي‌دهد؛ از اموال آنها صدقه‌اي بگير و در ادامه به دو قسمت، فلسفۀ اخلاقي رواني و اجتماعي زكات اشاره كرده و مي‌فرمايد؛ تو با اين كار آنها را پاك مي‌كني و نموّ مي‌دهي، آنها را از رذائل اخلاقي، از دنيا پرستي و بخل و امساك پاك مي‌كني و نهال نوع دوستي سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آنها پرورش مي‌دهي. از اين گذشته مفاسد و آلودگي‌هائي كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتي به وجود مي‌آيد با انجام اين فريضۀ الهي بر مي‌چيني و صحنه اجتماع را از اين آلودگي‌ها پاك مي‌سازي و نيز همبستگي اجتماعي و نموّ و پيشرفت اقتصادي را در سايۀ اين گونه برنامه‌ها تأمين مي‌نمائي.

شرايط صدقه

آن گونه كه از سخنان معصومين (ع) و آيات قرآن كريم استفاده مي‌شود صدقه داراي شرایطی مي‌باشد از جمله؛ 1- قبل از هر چيز، صدقه بايد از اموال حلال و خوب و سالم باشد. «يا أيُّها الَّذينَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَيّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ...» «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد ! از قسمت‌هاي پاكيزه اموالي كه (از طريق تجارت حلال) به دست آورديد، و از آن چه از زمين براي شما خارج ساخته‌ايم انفاق كنيد!»

2- بهتر است كه صدقه و انفاق مخفي باشد. «وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُؤتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَكُمْ » «هر گاه آنها را مخفي ساخته و به نيازمندان بدهيد براي شما بهتر است.»

3- اين كه صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد. «يا أيُّها الَّذينَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالمَنِّ و...» « اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! بخشش‌هاي خود را با منّت و آزار باطل نسازيد همانند كسي كه مال خود را براي نشان دادن به مردم، انفاق مي‌كند، و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمي‌آورد...»

4- انفاق و صدقه بايد توأم با اخلاص و خلوص نيت باشد. «يُنْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ» «كساني كه اموالشان را براي جلب خوشنودي خدا انفاق مي‌كنند»

5- انفاق و صدقه از اموالي باشد كه آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. «لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّي تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...» «هرگز به (حقيقت) نيكوكاري نمي‌رسيد مگر اين كه از آن چه دوست مي‌داريد (در راه خدا) انفاق كنيد،...»

6- این كه انفاق كننده هرگز خود را مالك حقيقي تصور نكرده، بلكه خود راواسطه بین خدا و خلق بداند. «وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَكُمْ مَسْتَخْلِفْني فِيهِ » «انفاق كنيد از آنچه خداوند شما را نماينده خود در آن قرار داده است.»

منابع

• صدقه، یوسف عاصم آبادی، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی : 24 آبان 1391.

• قاموس قرآن، سيد على اكبر قرشى، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1371 ش‌، چاپ ششم‌

• المفردات، راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ دارالعلم الدار الشامية،دمشق، 1412 ق‌،چاپ اول، ص480

منابع برای مطالعه بیشتر

سایت راز ماندگاری، صدقه.