دعای ۴۴ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِهِ، وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ، وَ أَعِنَّا عَلَى صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک، وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک،
حَتَّى لَا نُصْغِی بِأَسْمَاعِنَا إِلَى لَغْوٍ، وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَى لَهْوٍ وَ حَتَّى لَا نَبْسُطَ أَیدِینَا إِلَى مَحْظُورٍ، وَ لَا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَى مَحْجُورٍ، وَ حَتَّى لَا تَعِی بُطُونُنَا إِلَّا مَا أَحْلَلْتَ، وَ لَا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلَّا بِمَا مَثَّلْتَ، وَ لَا نَتَکلَّفَ إِلَّا مَا یدْنِی مِنْ ثَوَابِک، وَ لَا نَتَعَاطَى إِلَّا الَّذِی یقِی مِنْ عِقَابِک،
ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِک کلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَاءِینَ، وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لَا نُشْرِک فِیهِ أَحَداً دُونَک، وَ لَا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بار الها بر محمد و آلش درود فرست و معرفت برتری این ماه و بزرگداشت احترامش، و خودداری از محرمات در آن را به ما الهام کن، و ما را به روزه داشتن آن با حفظ جوارح از گناهان، و به کار بردن آنها در آنچه که تو را خشنود می‌نماید یاری ده،
تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم، و با چشمانمان به تماشای لهو نشتابیم، و دستهایمان را به حرامی دراز نکنیم، و - به سوی ممنوع تو گام برنداریم، و شکمهایمان جز به حلال پر نشود، و زبانمان به غیر آنچه تو گفته‌ای گویا نگردد، و جز در کاری که به ثواب تو نزدیک می‌کند به کوشش برنخیزیم، و جز آنچه از عقوبتت نگاه دارد فرا نگیریم،
آنگاه این همه را از خودنمایی ریاکاران و شهرت خواهی شهرت طلبان خالص و پاک گردان، به گونه‌ای که کسی را با تو در این امور شریک نکنیم، و مقصد و مقصودی غیر تو نداشته باشیم.
ترجمه آیتی
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمت آن و پرهیز از هر چه در این ماه ما را از آن منع کرده اى، به ما الهام کن. و ما را به روزه داشتن یارى ده: آنسان که اعضاى بدن خویش از معاصى تو بازداریم و در آنچه سبب خشنودى توست به کار داریم، تا به هیچ سخن بیهوده گوش نسپاریم و به هیچ لهو و بازیچه ننگریم
و به هیچ ممنوع دست نگشاییم و به سوى هیچ حرامى گام برنداریم و چیزى جز آنچه تو حلال کرده اى در شکمهاى خود جاى ندهیم و زبانمان جز سخن تو نگوید و رنجى بر خود هموار نکنیم جز آنکه ما را به ثواب تو نزدیک سازد و کارى نکنیم جز آنچه ما را از عقاب تو در امان دارد. اى خداوند، از تو مى خواهیم که این همه اعمال را از ریاى ریاکاران و آوازه در افکندن آوازه افکنان دور نگه دارى. و چنان باد که کسى را در عبادت با تو شریک نسازیم و جز تو براى خود مرادى نجوییم.
ترجمه ارفع
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و عظمت مقاماتش و راه خود نگهدارى از محرماتش را به ما الهام فرما و بر بجا آوردن روزه ای که اعضاء و جوارح از افتادن در نافرمانى هایت برحذر باشند و در آن ماه به آنچه ترا راضى مى کند مشغول گردند یاریمان کن تا با گوشهایمان سخن بیهوده گوش ندهیم و با چشمانمان به لهو و لعب ننگریم.
و تا دستهایمان را به روى حرام دراز نکنیم و با قدمهایمان به سوى آنچه حرام است قدم ننهیم و تا شکمهایمان فقط از حلال پر شود و زبانهایمان گویاى آن باشد که تو خبر داده ای و تا به زحمت نیفتیم مگر به آنچه که ما را به ثواب تو نزدیک مى کند و بجا نیاوریم جز آنچه را که از عذاب تو نگاه مى دارد.
آنگاه همه کارهایمان را از ریا و تظاهر و رساندن به گوش این و آن خالص گردان تا در بندگى ات کسى را شریک تو قرار نداده و غیر از تو مقصود و مرادى را طلب نکنیم.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و شناخت فضیلت و بزرگداشت حرمت این ماه و خوددارى از آنچه را که در این ماه حرام فرموده اى به ما الهام کن، و ما را با نگاهدارى اعضاى خود از نافرمانى هاى تو، و به کار بردن آنها در آنچه موجب خشنودى توست بر روزه داشتن آن یارى ده، تا با گوش هاى خود به هیچ لغوى گوش نسپاریم، و با دیگران خویش به هیچ لهوى شتاب نورزیم.
و تا دست هاى خود را به هیچ ممنوعى نگشاییم، و با قدم هاى خویش به سوى هیچ حرامى گام برنداریم، و تا شکم هاى ما جز آنچه حلال شمرده اى در خود جاى ندهد، و زبان هاى ما جز به آنچه تو حکایت کرده اى گویا نشود، و خود را جز در آنچه به پاداش تو نزدیک مى سازد به زحمت نیفکنیم، و جز به آنچه از کیفر تو نگاه مى دارد نپردازیم؛ آن گاه همه آنها را از خودنمایى ریاکاران و شهرت طلبى شهرت طلبان خالص ساز، به طورى که احدى را در آن اعمال شریک تو نسازیم، و مرادى را جز تو نجوییم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا بر محمد و آل پاکش درود فرست و به ما هم معرفت و تفضیل و جلال و احترامات این ماه را الهام فرما و توفیق به حفظ از آنچه در این ماه حرام کردى به ما عنایت فرما و ما را موفق دار که اعضاء و جوارح خود را بر آنچه رضا و خشنودى تست بکار بندیم تا هیچ حرکتى جز آنچه رضاى تست در این ماه از ما سرنزند به گوش سخن لغو نشنویم و چشمان ما به جانب لهو و لعب نشتابد (و توجه به هیچ چیز جز آنچه تو خواهى نکند)
تا آنکه هیچ دست به جانب کارى ممنوع دراز نکنیم و قدم به راهى ناروا برنداریم و هرگز شکم را از غیر لقمه اى که حلال گردانیدى پر نسازیم (زیرا خوردن حرام منشا هر طغیان و عصیان است و موجب سلب حضور قلب در عبادت و عدم توفیق بر اعمال خیر و طاعت است و سبب غلبه نفس اماره بر عقل قدسى شود و کشور دین و ایمان را تاراج کند و سرمایه سعادت ابد را نابود گرداند) و تا زبان جز به سخنى که معین کردى نگشائیم (و از هر حرفى که ناصواب است مانند دروغ و تهمت و غیبت و فحش و لغو و بیهوده زبان در بندیم) در علمى جز آنچه ما را به ثواب و عطاى تو نزدیک ساز در رنج بیهوده نکشیم (و علم) و عملى جز آنچه از عقاب و انتقام تو ما را نگاه دارد فرا نگیریم و باز (کرم کن و) تمام اعمال ما را خالص از شایبه ى ریا و سمعه بگردان تا طاعت را خاص تو و براى رضا و خشنودى و تقرب به حضرتت بى هیچ شرک و ریا به جاى آریم و به هیچ کس در طاعت و عبادتت نظر نبسته و مراد و مقصودى جز تو نداشته باشیم.
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و شناختِ فضیلتش، و بزرگ داشتِ احترامش، و خویشتن دارى از آنچه را که در آن حرام نموده اى، به ما الهام کن. و ما را بر روزه اش، با نگهدارى اعضا از گناهان و به کار بردنش در آن ماه به آنچه تو را خوشنود مى سازد، یارى فرما. تا با گوش هایمان هیچ لغوى گوش ندهیم، و با چشم هایمان به سوى هیچ لهوى نشتابیم.
و تا دست هایمان را به سوى هیچ ممنوعى دراز نکنیم، و با پاهایمان به سوى هیچ حرامى نرویم، و تا شکم هایمان جز آنچه تو حلال نموده اى در خود جاى ندهد، و زبان هایمان جز به آنچه تو بیان کرده اى، سخن نگوید. و خود را جز در آنچه به پاداش تو نزدیک کند، به رنج نیندازیم، و جز آنچه از کیفر تو نگاه دارد، انجام ندهیم. سپس همه آن را از خودنمایى ریاکاران و شهرت جویى شهرت طلبان، خالص گردان. که احدى را در آن با تو شریک نسازیم و جز تو در آن مرادى را نطلبیم.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و به ما الهام کن تا فضل او را بشناسیم و حرمت او نگهداریم و از آنچه بر ما حرام کرده پرهیز کنیم و ما را بر روزه ى آن یارى ده تا دست به معصیت نیالائیم و ما را به هر کار که تو را خشنود سازد برگمار تا به سخنان بیهوده گوش فرا ندهیم و چشم سوى آنچه بکار نیاید نگشائیم.
و دست سوى حرام فرا نبریم گام سوى کار ناشایست برنداریم، در شکمهاى ما جز حلال نگنجد و زبان ما به غیر دستور و رضاى تو نگردد، جز در کارى که به ثواب نزدیک باشد نکوشیم، به آنچه ما را از عقاب تو نگهدارد دست فرا بریم و باز این اعمال ما را از خودنمائى ریاکاران و شهرت جوئى جاه طلبان پاک گردان تا غیر تو را در عمل خود شریک نسازیم و مرادى غیر تو نداشته باشیم.
ترجمه فولادوند
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و ما را به معرفت برترى این ماه و بزرگداشت حرمت و خود دارى از آنچه در آن منع فرموده اى ملهم ساز و در گرفتن روزه در آن با حفظ اندامها از معاصى و کاربرد اعضا در آنچه مایه ى خشنودى تو مى شود یارى ده، تا با گوشهاى خود سخن لغوى نشنویم و با دیدگان خود به سوى کارى هوس انگیز شتاب نورزیم
و دستهاى خود را به طرف حرامى نگشائیم و گامهاى خود را به سوى ممنوعى پیش نگذاریم و تا شکمهاى ما جز آنچه حلال گردانیده اى در خود جاى ندهد و زبانهاى ما جز بدانچه مورد تمثیل تو بوده سخنى نراند و جز بدانچه ما را به ثواب تو نزدیک مى گرداند بر خود رنج ننهیم، و جز آنچه ما را از کیفر تو محفوظ مى دارد به چیزى نگرایم، و آنگاه همه ى رفتار و کردار ما را از ریاى ریاکاران و آوازه پراکنى شهرت دوستان پیراسته فرماى، بگونه اى که دیگرى را جز تو در این امور شریک نگیریم و جز تو در همه ى اینها مرادى نجوییم.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و شناسائى برترى آن را (بر ماههاى دیگر) و بزرگ داشتن حرمت و حقش را (که قیام و ایستادگى بر آن واجب است) و دورى گزیدن از آنچه را که منع و حرام کرده اى به ما الهام نما، و ما را بر روزه داشتن آن به وسیله ى بازداشتن اندام از گناهان و به کار بردن آن اندام در آن ماه به آنچه تو را خشنود مى گرداند (خواسته ى تو در آن است) یارى فرما، تا با گوشهامان سخن بیهوده گوش ندهیم، و با چشمهامان به سوى بازى (کارهائى که انسان را از مقصود بازدارد) نشتابیم،
و تا دستهامان را به (طلب یا فراگرفتن) حرام دراز ننمائیم، و با پاهامان به سوى آنچه منع و حرام گشته نرویم، و تا شکمهامان نگاه ندارد و گرد نیاورد جز آنچه (خوردنى و آشامیدنى) که تو حلال و روا گردانیده اى، و زبانهامان گویا نشود جز آنچه (قرآن مجید و گفتار پیغمبر اکرم و ائمه ى معصومین- علیهم السلام- که) تو خبر داده و بیان فرموده اى (این چند جمله اشاره به آداب و نیکو رفتارى روزه دار است که در این باره اخبار بسیار رسیده، روایت شده: زن روزه دار به کنیز خود دشنام داد، رسول خدا- صلى الله علیه و آله- شنید، فرمود: طعام و خوراک آوردند و به آن زن امر کرد که بخور، گفت: من روزه هستم! حضرت فرمود: چگونه روزه هستى و به کنیز خود دشنام دادى؟! تنها روزه از خوردن و آشامیدن نیست. طعام خواستن حضرت براى آن زن روزه دار و امر بخوردن او شاید از جهت این بوده که مى دانسته روزه ى او روزه ى مستحبى بوده، و احتمال مى رود که روزه ى واجب بوده و امر حضرت به خوردن از روى تادیب است یعنى مانند این روزه را پاداشى نیست و گرفتن و نگرفتن آن یکسان است اگر چه گرفتن آن واجب باشد) و رنج نکشیم جز در آنچه (عبادت خالق و خدمت به خلق که) به پاداش تو نزدیک گرداند، و بجا نیاوریم جز آنچه که از کیفر تو نگاه دارد، سپس همه ى آن کردارها را از رئاء و خودنمائى خود نمایان و از سمعه و شنواندن شنوانندگان خالص و پاکیزه گردان که در آن کسى را با تو شریک نگردانیم، و جز تو در آن مقصود و خواسته اى نطلبیم.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلاَلَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ
وَ أَعِنَّا عَلَى صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک حَتَّى لاَ نُصْغِی بِأَسْمَاعِنَا إِلَى لَغْو وَ لاَ نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَى لَهْو
وَ حَتَّى لاَ نَبْسُطَ أَیدِینَا إِلَى مَحْظُور وَ لاَ نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَى مَحْجُور وَ حَتَّى لاَ تَعِی بُطُونُنَا إِلاَّ مَا أَحْلَلْتَ
وَ لاَ تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلاَّ بِمَا مَثَّلْتَ وَ لاَ نَتَکلَّفَ إِلاَّ مَا یدْنِی مِنْ ثَوَابِک وَ لاَ نَتَعَاطَى إِلاَّ الَّذِی یقِی مِنْ عِقَابِک
ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِک کلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَائِینَ وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ لاَ نَشْرَک فِیهِ أَحَداً دُونَک وَ لاَ نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاک»:
"بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمتش و خوددارى از محرّمات را در آن به ما الهام فرما.
ما را بر روزه داشتن آن با نگهداشتن اعضاء از گناهان و به کار بردن آنها در این ماه در آنچه که تو را خشنود سازد یارى ده، تا با گوشهاى خود به گفتار لغو گوش ندهیم، و با دیدگان دنبال لهو نرویم، و دستهایمان را به حرامى نگشائیم، و گامهایمان را به ممنوعى پیش نگذاریم، و شکمهایمان جز حلال در خود جاى ندهند، و زبانهایمان به غیر آنچه مقرر فرمودى گویا نشود، و جز در کارى که به ثواب تو نزدیک کند زحمت نکشیم و جز آنچه از عقاب تو نگاهدارد فرا نگیریم.
آنگاه همه آنچه را گفتیم از ریاى ریاکاران و آوازه خواهى آوازه خواهام خالص گردان، تا کسى را با تو در آن شریک نکنیم و مقصودى غیر تو نداشته باشیم".
فضیلت و حرمت ماه مبارک رمضان:
براى شناخت عظمت و اهمیت و موقعیت ماه مبارک رمضان چاره اى جز مراجعه به معارف اسلامى نیست. بیان ثواب عبادات و اعمال و اخلاقیات و انجام امور خیر در روایات و اخبار نشانگر این است که ماه رمضان در میان تمام ایام سال از امتیازات بسیار مهمى برخوردار است.
رسول حق((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
شعبان ماه من است، و ماه رمضان ماه خداوند، هر کس در ماه من یک روز روزه بدارد او را در قیامت شفاعت کنم، و هر کس دو روز از ماه مرا روزه بدارد گناهان گذشته و آینده اش مورد مغفرت قرار خواهد گرفت، و هر کس سه روز از ماه مرا روزه بگیرد به او مى گویند: کارت را از سر بگیر، و هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و شهوت و زبانش را حفظ کند و از آزار مردم بپرهیزد، گناهان گذشته و آینده اش بخشیده مى شود و او را از آتش جهنّم آزاد مى کنند، و در دارالقرارش جاى مى دهند و شفاعتش را به تعدادى قبول مى کنند که تمام گنهکاران از اهل توحید نجات یابند.(۱) حضرت رضا((علیه السلام)) از پدرانش از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت مى کند که رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روزى براى ما درباره فرا رسیدن ماه رمضان چنین فرمودند: اى مردم به حقیقت که ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به سوى شما روى آورد.
ماهى است که نزد خداوند بهترین ماهها، و ایامش بهترین ایام، و شبهایش بهترین شبها، و ساعاتش برترین ساعت هاست.
این ماهى است که در آن به ضیافت خدا دعوت شده اید، و خداوند در این ماه شما را اهل کرامت قرار داده، نَفَسهاى شما در این ماه تسبیح، و خوابتان عبادت، و اعمالتان مقبول، و دعاى شما در این ماه مستجاب است.
خدا را به نیت هاى پاک بخوانید، و با قلبهاى خالى از آلودگى از جنابش بخواهید که شما را به روزه گرفتن و تلاوت قرآن موفق بداردو شقى و بدبخت در این ماه بزرگ کسى است که از مغفرت حق محروم گردد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار"، ج۹۶، ص۳۵۶.
در این ماه از گرسنگى و تشنگى خود به گرسنگى و تشنگى قیمت توجه کنید، به فقرا و مساکین صدقه دهید، بزرگانتان را احترام و به کوچکترها ترحم کنید و صله ارحام بجا آورید.
زبان از آنچه بر زبان حرام است حفظ کنید، و چشم از آنچه حلال نیست بپوشید، و گوش از آنچه نباید بشنوید نگاه دارید، به ایتام ببخشید تا به ایتامتان ببخشند.
از گناهان خود به پیشگاه محبوب توبه کنید، و به وقت نمازها دست به دعا بردارید، که آن ساعات بهترین ساعات است، و وقتى است که خداوند با نظر رحمت به بندگانش مى نگرد، آنان را جواب مى دهد چون بخوانندش، و پاسخ مى گوید چون صدایش بزنند، و مستجاب مى کند چون دعا کنند.
اى مردم وجودتان در گرو اعمال شماست، آن را با استغفار آزاد کنید، و پشت شما از بار گناهان سنگین است آن را با طولانى کردن سجود سبک نمائید، و بدانید که حضرت حق قسم یاد کرده نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب ننماید، و آنان را در قیامت از عذاب نترساند. مردم، هر یک از شما در این ماه به مؤمنى افطار دهد ثوابش نزد حق همانند آزاد کردن یک بنده در راه خداست، و گناهان گذشته اش قرین مغفرت مى گردد. عرضه داشتند: یا رسول الله همه ما قدرت بر این کار را نداریم، فرمود: خود را از آتش جهنّم نگاه دارید گرچه به نصف خرما یا یک مقدار آب دادن به روزه دار باشد.
اى مردم هر کس در این ماه اخلاقش را نیکو کند براى خود جواز عبور از صراط آماده کرده آنهم در روزى که قدمها مى لغزد، و هر کس در این ماه به زیر دستش همه امور را سبک بگیرد خداوند حسابش را سبک خواهد گرفت، و هر کس شرّش را از مردم حفظ کند خداوند او را در روز جزا از غضبش حفظ خواهد کرد، و هر کس در این موقع یتیمى را گرام بدارد خداوند در قیامت او را گرامى خواهد داشت، و هر کس صله رحم کند خداوند او را در محشر به رحمتش متصل کند، و رحمتش را در روز جزا از قاطع رحم قطع نماید.
ثواب نماز مستحبى در این ماه برائت از آتش، و اداى واجب در این زمان هفتاد برابر از زمان دیگر بهره اش بیشتر است.
کسى که در این ماه زیاد بر من صلوات فرستد خداوند روزى که میزان عده اى را سبک کند میزانش را سنگین مى نماید، تلاوت یک آیه در این ماه اجرش به مانند ختم یک قرآن است در غیر این ماه.
اى مردم، درهاى بهشت در این ماه باز است از خدا بخواهید که به روى شما نبندد، و درهاى جهنم بسته است از او تقاضا کنید که به روى شما باز نکند، و شیاطین در این ماه در غل و زنجیرند از حضرتش تمنّا کنید که آنان را بر شما مسلّط ننماید.
امیرالمؤمنین مى فرماید:
من در اینجا از جاى خود برخاستم و عرضه داشتم: یا رسول الله بهترین عمل در این ماه چیست؟ فرمود: بهترین عمل در این ماه خوددارى از محارم الهى است.
در این وقت رسول حق گریست، عرضه داشتم: علت گریه شما چیست؟ فرمود: براى تو گریه مى کنم، گویا تو را در نماز مى بینم که بدبخت ترین مردم و همپایه پى کننده ناقه صالح بر تو وارد مى کند که محاسنت به خون سرت خضاب مى شود. عرضه داشتم: در آن وقت دینم سالم است؟ فرمود: آرى. سپس گفت: قاتلت قاتل من است، دشمنت دشمن من است، ناسزا گوى به تو ناسزا گوى به من است، زیرا تو جان منى و روح تو روح من است و طینت تو طینت من است. خداوند مرا آفرید و تو را پدید آورد و هر دوى ما را انتخاب نمود، مرا براى نبوت، تو را براى امامت، منکر امامت تو منکر نبوت من است.
تو جانشین من و پدر فرزندان من و شوهر دختر من، و خلیفه من در امّتم در حیات و ممات منى.
امر تو امر من است، نهى تو نهى من است، قسم به آن که مرا مبعوث به رسالت کرد و به عنوان بهترین آفریدگان قرار داد هر آینه تو حجت خدا بر مردم و امین سرّ او و خلیفه اش در میان بندگانى.(۱)
امام هشتم از پدران بزگوارش روایت مى کند که رسول خدا فرمود:
به حقیقت که ماه رمضان بزرگى است، حسنات در آن اضافه مى شود، سیئات محو مى گردد، درجات بالا مى رود، هر کس در این ماه صدقه مختصرى بدهد خداوند او را مى آمرزد، و هر کس به زیر دست نیکى کند مورد مغفرت قرار مى گیرد، و هر کس اخلاقش را نیکو نماید آمرزیده مى شود، و هر کس خشمش را فرو خورد به غفران حق مى رسد، و هر کس صله رحم نماید بخشیده مى شود.
این ماه چون ماههاى دیگر نیست، وقتى مى آید با برکت و رحمت مى آید، و وقتى مى رود با غفران ذنوب مى رود، خوبیها در این ماه به چند برابر محاسبه مى شود، و اعمال خیر در این ماه قبول درگاه حق است، دو رکعت نماز مستحب در این ماه غفران الهى را به دنبال دارد. سپس فرمود: بدبخت کسى است که بدون آمرزش گناه از این ماه بیرون رود، در این وقت مبتلا به خسارت شده در حالى که نیکوکاران به جایزه هاى حق رسیده اند. هستى ام یک قطره از دریاى تو *** مستى ام یک نشئه از صهباى تو
گر قبولم مى کنى دُرّ یتیم *** رانیم از خود کف دریاى تو
حسن تو نور دل بیناى من *** عشق من زیب رخ زیباى تو
چشم تو مفتون سر تا پاى خود *** چشم من حیران سر تا پاى تو
آبروى شمع و مه را ریخت دوش *** آفتاب روى بزم آراى تو
مى فزاید شور بر شور دلم *** چون تبسّم مى کند لب هاى تو
آه من از تاب آن زلف سیاه *** شور من از لعل شکر خاى تو
هر که سودا کرد با تو سود برد *** فیض را سر رفت از سوداى تو
امام صادق((علیه السلام)) فرمود: چون در ماه مبارک روزه گرفتید زبان از دروغ نگهدارید، چشم از حرام بپوشید، با یکدیگر بر سر امور ناچیز دنیائى و مسائل زندگى نزاع و دعوا نکنید، بر هم حسد نورزید، از یکدیگر غیبت ننمائید، جدال نکنید، دروغ نگوئید، مباشر با زنان نشوید، با یکدیگر مخالفت ننمائید، بر هم خشم نگیرید، به یکدیگر ناسزا ندهید، شماتت نکنید، سستى نورزید، دعوا نکنید، آزار نرسانید، ستم ننمائید، بدرفتارى نکنید، ملول و بى قرار نشوید، و از یاد خدا و نماز غفلت ننمائید.
ملازم سکوت و بردبارى و صبر و صدق باشید، از اهل شر کناره گیرى کنید، و از قول زور و دروغ و افترا، دشمنى و بدگمانى، و غیبت و دو بهم زنى بپرهیزید.
مشرف به آخرت و منتظر رسیدن ایام رخت بر بستن باشید، به انتظار وعده خدا بسر برید، و براى لقاء الله توشه بردارید، بر شما باد به آرامش و وقار و خشوع و خضوع و خاکسپارى بنده اى که از مولایش در ترس است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۹۶، ص۳۵۸.
نیکوکار و ترسناک از عذاب، و امیدوار به رحمت، و در حالت رعب و ترس، و رغبت و میل به حقایق باشید.
قلب از عیوب پاک شود، باطن ها از آلودگى قداست پیدا کند، جسم از آلودگیها تمیز گردد، تبرّى از دشمنان حق برایتان حاصل شود، ماه روزه است روزه ات را با سکوت از تمام جهات به دوستى حق برسان و آن به این صورت است که از آنچه در آشکار و نهان نهى شده اى بپرهیزى، و حقّ خشیت را در باطن و ظاهر بجاى آورى، وجودت را در ایام روزه داریت به او واگذار کنى، و دل براى او فارغ نمائى، و همه هستیت را براى خواسته هاى حضرت دوست مایه بگذارى.
چون این امور را رعایت کردى بحقیقت روزه براى خدا روزه دار شده اى، و امرش را در امر روزه اطاعت کرده اى، و به هر مقدار از این امور کم بگذارى از واقعیت و معنویت روزه ات کاسته اى.
پدرم حضرت باقر فرمود: پیامبر شنید زنى کنیزش را ناسزا گفت، غذا خواست و به آن زن فرمود: بخور، عرضه داشت: روزه ام، فرمود: این چه روزه اى است که کنیزت را در آن ناسزا گفتى؟ روزه فقط از خوردن و آشامیدن نیست، خداوند روزه را به غیر از خوردن و آشامیدن حجاب بین عبد و تمام بدیها قرار داده، قول بد روزه را به افطار مى کشاند، چقدر روزه گیر کم و گرسنه زیاد است؟(۱) در هر صورت برابر آیات و اخبار فراوانى که در جهت ماه مبارک از امامان بزرگوار و رسول خدا رسیده، روزه حقیقى در ماه رمضان روزه اى است که روزه دارش از تمام گناهان ظاهرى و باطنى بپرهیزد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار"، ج۹۶، ص۲۹۲.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و الهمنا معرفه فضله و اجلال حرمته».
بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و ملهم گردان ما را به شناختن فضل این ماه و بزرگ داشتن حرمت این ماه.
«و التحفظ مما حظرت فیه».
بالحاء المهمله و الظاء المعجمه اى: حرمت.
(یعنى:) و نگاه داشتن خود را از آنچه حرام کرده اى در این ماه.
«و اعنا على صیامه بکف الجوارح عن معاصیک و استعمالها فیه بما یرضیک».
و اعانت و یارى ده ما را به روزه داشتن این ماه به بازداشتن اعضاى ما از نافرمانى تو و به کار داشتن اعضا را در این ماه به آنچه خشنود گرداند تو را .
«حتى لا نصغى باسماعنا الى لغو».
یقال: صغى الیه -بالصاد المهمله و الغین المعجمه-: مال بسمعه نحوه.
و اللغو: کل ما لا یجوز و ینبغى ان یلغى من القول و الفعل.
یعنى: تا آنکه گوش نیندازیم به گوشهاى خود به شنودن سخنان هرزه و باطل و بیهوده.
«و لا نسرع بابصارنا الى لهو».
یقال: لهوت بالشىء الهو لهوا، اذا لعبت به. و فى بعض النسخ مکان «لا نسرع»، «لا نسرح» -بالحاء المهمله- و «فى لهو» مکان «الى لهو».
(یعنى:) و اسراع و شتاب ننماییم -یا: سر ندهیم- به چشمهاى خود به دیدن بازى.
«و حتى لا نبسط ایدینا الى محظور».
و تا آنکه نگشاییم دستهاى خود را به حرام.
«و لا نخطو باقدامنا الى محجور».
«نخطو» بالخاء المعجمه و الطاء المهمله من الخطوه.
(یعنى:) و گام ننهیم به پاهاى خود به آنچه منع کرده و بازداشته اى.
«و حتى لا تعى بطوننا الا ما احللت».
یقال: وعاه، اى: حفظه. اى: لا تعى بطوننا شیئا الا ما احللت. فالاستثناء مفرغ.
و نگاه ندارد و جاى ندهد شکمهاى ما چیزى را الا آنچه تو حلال کرده اى.
«و لا تنطق السنتنا الا بما مثلت».
اى: صورت له مثاله بالکتابه. یقال: مثله تمثیلا: صوره له حتى کانه ینظر الیه. و المراد هنا القرآن.
یعنى: و گویا نشود زبانهاى ما الا به آنچه تصویر کرده اى و صورت آن را وانموده اى- یعنى قرآن مجید.
«و لا نتکلف الا ما یدنى من ثوابک».
«یدنى» فعل مضارع من باب الافعال من الدنو.
(یعنى:) و رنج نکشیم چیزى را الا آنچه نزدیک گرداند ما را به ثواب تو.
«و لا نتعاطى الا الذى یقى عن عقابک».
یقال: تعاطاه: تناوله. و فلان یتعاطى کذا، اى: یخوض فیه. قاله الجوهرى فى الصحاح. و «یقى» فعل مضارع من وقى یقى، من الوقایه و الحفظ. اى: و لا نتناول شیئا.
(یعنى:) و فرانگیریم و خوض ننماییم در چیزى مگر آنچه نگاه دارد ما را از عقاب تو.
«ثم خلص ذلک کله من رئاه المرائین، و سمعه المسمعین، حتى لا نشرک فیه احدا دونک، و لا نبغى فیه مرادا سواک».
روى سواک مثلثه السین.
(یعنى:) پس خالص گردان این همه افعال و اعمال ما را از این که براى روى مردم بینندگان و براى شنودن شنوندگان باشد تا شریک نسازیم در این عملهاى خود هیچ کس را غیر تو و طلب نکنیم در این اعمال و افعال خواسته شده اى را سواى تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
حظر: منع.
اصغاء: گوش دادن،
لغو: باطل،
لهو و لعب: بازى.
خطوه: گام،
حجر: منع،
وعى: ظرف،
مثل: نمونه.
یقى: از وقى، حفظ.
تعاطى: اخذ و تناول.
الاعراب:
«با» فى قوله «بکف الجوارح» به معنى «مع» تواند بود.
یعنى: اى خدا درود فرست بر محمد و آل محمد و الهام کن شناختن فضل رمضان و اکرام نمودن حرمت رمضان، و قبول حفظ نمودن از آنچه حرام نمودى در آن، و اعانت کن ما را بر روزه گرفتن در آن به بازداشتن جوارح از معصیتهاى تو، و استعمال جوارح در آنچه خوشنودى تو است تا اینکه استماع ننمائیم به گوشهاى خود به سوى باطل، و سرعت نکنیم به دیده گان خود به سوى طرب و لهو، تا بلند نکنیم دستهاى خود را به سوى حرام تا گام نزنیم به قدمهاى خود به سوى ممنوع، تا اینکه ظرف نشود شکمهاى ما مگر به سوى آنچه حلال فرمودى، و تکلم نکنیم با زبانهایمان مگر به سوى آنچه تو تصویر و نقش فرمودى، تا اینکه به مشقت و کلفت در نیاوریم خود را مگر به سوى آنچه نزدیک کند از ثواب تو و اخذ نکنیم مگر به آنچه حفظ کند از عقاب تو.
ایقاظ:
اگر کسى خوض در اخبار اهل بیت نماید و ثواب اجر و مزد صائمین ملاحظه کند بر او قطع شود که آن ثواب موعود مترتب نشود مگر اینکه انسان صائم باشد از هر جهت از جهات نه خصوص اکل و شرب، و سایر مفطرات ظاهریه.
مرویست که: او در عبادتست مادامى که غیبت مسلم نکند و ایضا مروى است که: زنى غیبت نمود زنى را پیغمبر اذن به افطار او فرمودند و فرمودند تو صائمه نیستى شاهد بر مقال حدیث الصوم لى و انا اجزى به یعنى روزه از من است و من جزاى او دهم.
اللغه:
ریا: عمل به دیگرى نمایاندن،
سمعه: شنواندن مرائى است که عمل به دیگرى بنماید.
الاعراب:
ریا مصدر سمعه اسم مصدر.
یعنى: پس خالص فرماى تو این امور را که عرض نمودم از ریا و سمعه شریک قرار ندهم در آن عمل کسى را غیر از تو و طلب نکنم در آن عمل آقائى و راى تو.
تنبیه:
این صفت رذیله بدترین صفات است که تعبیر به شرک از آن شد و مخفى ترین عیوب است حتى آنکه مروى است که این صفت رذیله اخفى است در انسان از حرکت مورچه در سنگ صاف اعاذنا الله منها.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
به دنبال قسمتهاى قبل بر محمد و آل درود مى فرستد و یک سلسله خواسته را که مربوط به این ماه مى شود از خداوند مى خواهد عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و معرفت و شناخت فضائل و احترام این ماه را به ما الهام فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و الهمنا معرفه فضله و اجلال حرمته).
همچنین ما را (بر تحفظ و خوددارى از آنچه در این ماه ممنوع فرموده اى، آشنا ساز (و التحفظ مما حظرت فیه).
(ما را بر روزه داشتن در این ماه با حفظ جوارح از گناهانت کمک فرما) (و اعنا على صیامه بکف الجوارح عن معاصیک).
همچنین (در به کار گرفتن اعضاء و جوارح بر آنچه تو را خشنود مى سازد یارى ده) (و استعمالها فیه بما یرضیک).
یعنى (آن چنانکه با گوشهاى خود به سخن لغوى گوش فراندهیم) (حتى لا نصغى باسماعنا الى لغو).
(با چشمهاى خود به طرف هیچ لهوى نشتابیم) (و لا نسرع بابصارنا الى لهو).
(تا دستهایمان را به سوى هیچ حرامى نگشائیم و گامهایمان را به سوى هیچ امر ممنوعى پیش ننهیم) (و حتى لا نبسط ایدینا الى محظور و لا نخطو باقدامنا الى محجور).
(و تا شکمهاى ما جز از آنچه تو حلال فرموده اى در خود جاى ندهد، و زبانهایمان جز آنچه را که تو به تمثیل کشیده اى گویا نگردد) (و حتى لا تعى بطوننا الا ما احللت، و لا تنطق السنتنا الا بما مثلت).
(زحمت و تکلفى جز آنچه ما را به ثواب تو نزدیک مى کند متحمل نشویم) (و لا نتکلف الا ما یدنى من ثوابک).
(و به غیر از آنچه ما را از عقاب تو بازمى دارد فرانگیریم) (و لا نتعاطى الا الذى یقى من عقابک).
(در عین حال همه ى این اعمال و کارها را از تظاهر و ریاءکاران و سمعه ى سمعه پیشگان خالص گردان) (ثم خلص ذلک کله من ریاء المرائین و سمعه المسمعین).
(به گونه اى که جز تو کسى را در آن شریک نگردانیم) (لا نشرک فیه احدا دونک).
(و مراد و منظورى از آن جز تو جستجو نکنیم) (و لانبتغى فیه مرادا سواک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۶، ص:۴۸-۳۸
«اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ألهمنا معرفة فضله و إجلال حرمته و التّحفظ ممّا حظرت فیه و أعنّا على صیامه بکفّ الجوارح عن معاصیک و استعمالها فیه بما یرضیک حتّى لا نصغی بأسماعنا إلى لغو و لا نسرع بأبصارنا إلى لهو و حتّى لا نبسط أیدینا إلى محظور و لا تخطو بأقدامنا إلى محجور و حتّى لا تعی بطوننا إلّا ما أحللت و لا تنطق ألسنتنا إلّا بما مثّلت و لا نتکلّف إلّا ما یدنی من ثوابک و لا نتعاطى إلّا الّذی یقی من عقابک، ثمّ خلّص ذلک کلّه من رئاء المرائین و سمعة المسمعین، لا نشرک فیه أحدا دونک و لا نبتغی فیه مرادا سواک».
و الإلهام لغة: الإعلام مطلقا، و اصطلاحا: إلقاء الخیر فی قلب الغیر بلا استفاضة فکریة منه، فإن حمل هنا على معناه اللغوى فالمراد بمعرفه فضله العلم به و لو بالتعلم و الاستفاضه، و ان حمل على الاصطلاحى فالمراد بها ادراکه على ما هو علیه، اذ لا یکون ذلک الا بالالهام المصطلح و یرجح هذا تفسیر الجمهور للمعرفه بانها ادراک الشىء على ما هو علیه و ان کان مسبوقا بالجهل و لهذا لا یقال: الله عارف، و یقال: عالم، و الغرض من سوال «الهام معرفه فضله و اجلال حرمته و التحفظ مما حظر فیه» ایفاوه حقه من الاحترام و الاحتراز عما لا یحل فیه کما ینبغى و یجب کیلا یکون مقصرا او متوانیا.
و اجلال الشىء: تعظیمه.
و الحرمه: ما لا یحل انتهاکه.
و التحفظ: التحرز.
و حظره حظرا من باب -قتل-: منعه و حرمه.
و «الباء» من قوله: «بکف الجوارح» للملابسه: اى ملتبسین بمنع الجوارح، یقال کففته عن الشىء کفا من باب -قتل-: اى منعته.
و الجوارح: الاعضاء جمع جارحه.
و اللهو: ما یشغل الانسان عما یعنیه و یهمه و تقیید الاسراع الیه بالابصار للمبالغه فى سوال اجتنابه اذ کان النظر رائد الفجور، و فى التوراه: النظر یزرع الشهوه، و رب شهوه اورثت حزنا طویلا و لذلک امر سبحانه المومنین بغض الابصار اولا، ثم بحفظ الفروج ثانیا فقال: «قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم».
و فى نسخه ابن ادریس رحمه الله: «و لا نسرح بابصارنا فى لهو»: و هو من سرحت الابل سرحا من باب -نفع-: رعت بنفسها و هو استعاره مکنیه مرشحه او تمثیلیه او تبعیه.
الاول: اجمع المسلمون من الخاصه و العامه على ان شهر رمضان افضل الشهور.
اما العامه: فلما رواه النسائى انه صلى الله علیه و آله ذکر رمضان و فضله على سائر الشهور و قال: من صامه ایمانا و احتسابا غفر له ما تقدم من ذنبه.
و روى الحلیمى منهم انه صلى الله علیه و آله قال: سید الشهور رمضان.
و اما الخاصه: فلما تواتر عن اصحاب العصمه علیهم السلام من الاخبار الصریحه فى ذلک فمنه ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى جعفر علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لما حضر شهر رمضان و ذلک فى ثلاث بقین من شعبان، قال لبلال ناد فى الناس فجمع الناس ثم صعد المنبر فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: «ایها الناس ان هذا الشهر قد خصکم الله به و حضرکم و هو سید الشهور لیله فیه خیر من الف شهر تغلق فیه ابواب النار و تفتح فیه ابواب الجنان فمن ادرکه و لم یغفر له فابعده الله، و من ادرک والدیه فلم یغفر له فابعده الله، و من ذکرت عنده فلم یصل على فلم یغفر له فابعده الله».
و عنه علیه السلام قال: خطب رسول الله صلى الله علیه و آله الناس فى آخر جمعه من شعبان فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انه قد اظلکم شهر فیه لیله خیر من الف شهر و هو شهر رمضان فرض الله صیامه و جعل قیام لیله فیه بتطوع صلاه کتطوع سبعین لیله فیما سواه من الشهور و جعل لمن تطوع فیه من خصال الخیر کاجر من ادى فریضه من فرائض الله عز و جل و من ادى فیه فریضه من فرائض الله عز و جل کان کمن ادى سبعین فریضه من فرائض الله فما سواه من الشهور، و هو شهر الصبر، یزید الله فى رزق المومن فیه و من فطر فیه مومنا صائما کان له بذلک عندالله عتق رقبه و مغفره لذنوبه فیما مضى، قیل: یا رسول الله لیس کلنا یقدر على ان یفطر صائما، فقال: ان الله کریم یعطى هذا الثواب لمن لم یقدر الا على مذقه من لبن یفطر بها صائما او شربه من ماء عذب او تمرات لا یقدر على اکثر من ذلک، و من خفف فیه عن مملوکه خفف الله عنه حسابه، و هو شهر اوله رحمه و اوسطه مغفره و آخره الاجابه و العتق من النار و لا غناء بکم عن اربع خصال خصلتین ترضون الله بهما، و خصلتین لا غنى بکم عنهما، فاما اللتان ترضون الله بهما فشهاده ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله، و اما اللتان لاغنى بکم عنهما فتسالون الله فیه حوائجکم و الجنه و تسالون العافیه و تعوذون به من النار.
و روى رئیس المحدثین محمد بن بابویه، عن احمد بن الحسن القطان، عن احمد بن محمد بن سعید الهمدانى عن على بن الحسن بن فضال، عن ابیه، عن ابى الحسن على بن موسى الرضا علیه السلام، عن ابیه الکاظم موسى بن جعفر، عن ابیه الصادق جعفر بن محمد، عن ابیه الباقر محمد بن على، عن ابیه زین العابدین على بن الحسین، عن ابیه سیدالشهداء الحسین بن على عن ابیه سید الوصیین امیرالمومنین على بن ابى طالب علیهم السلام قال: ان رسول الله صلى الله علیه و آله خطبنا ذات یوم فقال: ایها الناس انه قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکه و الرحمه و المغفره شهر هو عند الله افضل الشهور و ایامه افضل الایام و لیالیه افضل اللیالى و ساعاته افضل الساعات هو شهر دعیتم فیه الى ضیافه الله و جعلتم فیه من اهل کرامه الله، انفاسکم فیه تسبیح، و نومکم فیه عباده، و عملکم فیه مقبول، و دعاوکم فیه مستجاب، فاسالوا الله ربکم بنیات صادقه، و قلوب طاهره ان یوفقکم لصیامه و تلاوه کتابه فان الشقى من حرم غفران الله فى هذا الشهر العظیم، و اذکروا بجوعکم و عطشکم فیه جوع یوم القیامه و عطشه و تصدقوا على فقراءکم و مساکینکم و وقروا کبارکم و ارحموا صغارکم، و صلوا ارحامکم و احفظوا السنتکم و غضوا عما لا یحل النظر الیه ابصارکم و عما لا یحل الاستماع الیه اسماعکم و تحننوا على ایتام الناس یتحنن على ایتامکم و توبوا الى الله من ذنوبکم و ارفعوا الیه ایدیکم بالدعاء فى اوقات صلواتکم فانها افضل الساعات ینظر الله تعالى فیها بالرحمه الى عباده یجیبهم اذا ناجوه و یلبیهم اذا نادوه و یعطیهم اذا سالوه و یستجیب لهم اذا دعوه، ایها الناس: ان انفسکم مرهونه باعمالکم ففکوها باستغفارکم و ظهورکم ثقیله من اوزارکم فخففوا عنها بطول سجودکم و اعلموا ان الله جل ذکره اقسم بعزته ان لا یعذب المصلین و الساجدین و لا یروعهم بالنار یوم یقوم الناس لرب العالمین.
ایها الناس: من فطر منکم صائما مومنا فى هذا الشهر کان له بذلک عند الله عتق رقبه و مغفره لما مضى من ذنوبه فقیل یا رسول الله: و لیس کلنا یقدر على ذلک فقال: اتقوا النار و لو بشق تمره اتقوا النار و لو بشربه ماء.
ایها الناس: و من خفف منکم فى هذا الشهر عن ما ملکت یمینه خفف الله علیه حسابه و من کف فیه شره کف الله عنه غضبه یوم یلقاه و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه و من وصل فیه رحمه وصله الله برحمته یوم یلقاه، و من قطع فیه رحمه قطع الله عنه رحمته یوم یلقاه، و من تطوع فیه بصلاه کتب الله له براءه من النار، و من ادى فیه فرضا کان له ثواب من ادى سبعین فریضه فیما سواه من الشهور، و من اکثر فیه الصلاه على ثقل الله میزانه یوم تخف الموازین، و من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فى غیره من الشهور.
ایها الناس: ان ابواب الجنان فى هذا الشهر مفتحه، فاسئلوا ربکم ان لا یغلقها علیکم، و ابواب النیران مغلقه فاسئلوا ربکم ان لا یفتحها علیکم، و الشیاطین مغلوله فاسالوا ربکم ان لا یسلطها علیکم.
قال امیرالمومنین علیه السلام: فقمت و قلت: یا رسول الله ما افضل الاعمال فى هذا الشهر؟ فقال: یا اباالحسن افضل الاعمال فى هذا الشهر الورع عن محارم الله عز و جل ثم بکى، فقلت: ما یبکیک یا رسول الله؟ فقال: ابکى لما یستحل منک فى هذا الشهر، کانى بک و انت تصلى لربک و قد انبعث اشقى الاولین و الاخرین شقیق عاقر ناقه ثمود فضربک ضربه على قرنک فخضب منها لحیتک، فقلت یا رسول الله: و ذلک فى سلامه من دینى؟ فقال صلى الله علیه و آله: فى سلامه من دینک، ثم قال: یا على من قتلک فقد قتلنى، و من ابغضک فقد ابغضنى لانک منى کنفسى و طینتک من طینتى و انت وصیى و خلیفتى على امتى، و الاخبار فى هذا المعنى کثیره.
الثانى: فى قوله علیه السلام: «و اعنا على صیامه بکف الجوارح» الى آخر اشاره الى آداب الصائم و قد وردت بذلک اخبار کثیره عنهم علیهم السلام:
فمنه قول الصادق علیه السلام فى الصحیح: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک و عدد اشیاء غیر هذا، و قال: لا یکون یوم صومک کیوم فطرک.
و عنه علیه السلام: ان الصیام لیس من الطعام و الشراب وحده، ان مریم علیهاالسلام قالت «انى نذرت للرحمن صوما» اى صمتا فاحفظوا السنتکم و غضوا ابصارکم و لا تحاسدوا و لا تنازعوا فان الحسد یاکل الایمان کما تاکل النار الحطب.
و عنه علیه السلام قال: سمع رسول الله صلى الله علیه و آله امراه تسب جاریه لها و هى صائمه فدعا رسول الله صلى الله علیه و آله بطعام، فقال لها: کلى، فقالت: انى صائمه، فقال: کیف تکونین صائمه و قد سبیت جاریتک، ان الصوم لیس من الطعام و الشراب.
و عنه علیه السلام: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک من الحرام و القبیح، ودع المراء و اذى الخادم، و لیکن علیک وقار الصائم و لا تجعل یوم صومک کیوم فطرک.
و عنه علیه السلام قال: کان على بن الحسین علیهماالسلام: اذا کان شهر رمضان لم یتکلم الا بالدعاء و التسبیح و الاستغفار و التکبیر فاذا افطر قال: اللهم ان شئت ان تفعل فعلت.
و احل الله الشىء: جعله حلالا، و المراد به هنا ما اطلق اکله و شربه.
و مثلت: اى حدثت من المثل بالتحریک بمعنى الحدیث.
قال فى القاموس: و المثل محرکه: الحجه و الحدیث، و قد مثل به تمثیلا.
و لا داعى الى جعله بمعنى صورت، و تاویله بما لا یخلو من التعسف.
و تکلفت الشىء: تجشمته على مشقه، و بذلت المجهود فى العمل له و هو من الکلفه بالضم بمعنى المشقه.
و تعاطیت کذا: اى اقدمت علیه و فعلته، و فلان یتعاطى ما لا ینبغى له، و منه: «فتعاطى فعقر».
و خلص ذلک: اى سلمه، من خلص بمعنى سلم و نجا او اجعله خالصا، من خلص الماء من الکدر: اى صفا منه.
و الریاء: ترک الاخلاص فى العمل بملاحظه غیر الله تعالى فیه، و اصله من الرویه کانه لا یعمل الا اذا راى الناس و راوه، و قد تقدم الکلام علیه.
و السمعه بالضم: کالریاء الا انها تتعلق بحاسه السمع و الریاء بحاسه البصر.
قال الفارابى فى دیوان الادب: یقال: فعل ذلک ریاء و سمعه اذا فعل ذلک لیراه الناس و یسمعوا به.
و المسمعین: جمع مسمع: اسم فاعل من اسمعه فسمع، و المراد به هنا: الفاعل للسمعه کانه یسمع الناس ما یعمله و عباره الدعاء على حذف مضاف، و التقدیر ثم خلص ذلک کله من مثل ریاء المرائین و مثل سمعه المسمعین.
و اللام فى المرائیین و المسمعین: للاستغراق لما تقرر من ان الجمع المعرف یستغرق آحاد مفرده نحو: «و الله یحب المحسنین» اى کل محسن، و المعنى: خلصه من مثل ریاء کل مراء و سمعه کل مسمع، و فائده هذا الاستغراق شمول تخلیصه من انواع الریاء و السمعه لاختلافهما بحسب اختلاف فاعلهما شده و ضعفا و غرضا.
قوله: «لانشرک فیه احدا دونک» جمله موکده لما قبلها من جعل ذلک خالصا من السمعه و الریاء، نحو لا ریب فیه او مستانفه موکده له نحو: «ان النفس لاماره بالسوء».
و دونک: اى غیرک او متجاوزین ایاک.
و بغى الشىء و ابتغاه: طلبه اى و لا نطلب به مرادا غیرک.
الثالث: فى قوله علیه السلام: «لا نشرک فیه احدا دونک و لا نبتغى به مرادا سواک»، اشاره الى اخلاص العمل، و هو تصفیه العمل عن ان یکون لغیر الله فیه نصیب، و قیل: هو ان لا یرید عامله علیه عوضا فى الدارین و هذا التعریف اشد انطباقا على قوله علیه السلام: «و لا نبتغى به مرادا سواک» و هى درجه علیه عزیزه المنال و الیها اشار امیرالمومنین صلوات الله و سلامه علیه بقوله: «ما عبدتک خوفا من و بسط یده الى الشىء: مدها نحوه: اى لا نمد ایدینا الى طلب محظور او الى اخذه.
قال الراغب: بسط الکف و الید یستعمل تاره للطلب نحو: «باسط کفیه الى الماء» و تاره للاخذ نحو: «و الملائکه باسطوا ایدیهم»، و تاره للبطش و الضرب نحو: «و یبسطوا الیکم ایدیهم».
و خطوت اخطو خطوا: مشیت، و التقیید بالاقدام مع ان الخطو لا یکون الا بها لغرض التفصیل بعد الاجمال فى قوله: «بکف الجوارح» بالنص على جارحه و اما ما قد یتوهم من انه من باب ابصرته بعینى و کتبته بیدى فلا یقتضیه المقام لانه فى ذلک تاکید لدفع توهم المجاز او احتماله، و لیس بمقصود هنا لوجوب ترک الخطو الى المحجور حقیقه و مجازا و المحجور و المحظور بمعنى.
و وعیت الشىء وعیا من باب -وعد-: حفظته و جمعته.
نارک و لا طمعا فى جنتک ولکن وجدتک اهلا للعباده فعبدتک».
و قد اسلفنا الکلام مبسوطا على الاخلاص فى العمل فى الروضه العشرین فلیرجع الیه.
تتمه:
قال شیخنا الشهید قدس سره: کل عباده ارید بها غیر الله لیراه الناس فهى المشتمله على الریاء سواء ارید بها مع ذلک الله ام لا، اما لو کان للعمل غایه دنیویه شرعیه او اخرویه فارادها الانسان فانه لا یسمى ریاء کطلب الغازى الجهاد لله و للغنیمه و قراءه الامام للصلاه و التعلیم، و تلاوه آیه من القرآن بقصد القراءه و التفهیم، و تحسین الصلاه من المقتدى به لیقتدى به الناس، و منه صلاه الفریضه فى المسجد، و اظهار الزکاه الواجبه، و کذا مرید الحج و التجاره او الصائم لیقطع عنه شهوه النکاح او لیصح جسمه فان الخبر دال علیهما، و منه الوضوء للتبرد مع القربه او التنظیف معها، فالضابط: ان کل ضمیمه یقصد بها العبد منفعه لازمه للعباده لا یرید بها اجتلاب نفع من الناس و لا دفع ضرر عنه لا من حیث العباده، فلو قصد رفع ضرر بعباده التقیه لم یکن ریاء، انتهى.
و المتاخرون من اصحابنا: حکموا بفساد العباده بقصد هذه الضمائم لفوات الاخلاص.
و فصل بعضهم فقال: ان کانت الضمیمه راجحه و لا حظ القاصد رجحانها وجوبا او ندبا کالحمیه فى الصوم لوجوب حفظ البدن، و الاعلام بالدخول فى الصلاه للتعاون على البر فینبغى ان لا تکون مضره اذ هى حینئذ موکده و انما الکلام فى الضمائم غیر الملحوظه الرجحان، فصوم من ضم قصد الحمیه مثلا صحیح مستحبا کان الصوم او واجبا، معینا کان الواجب او غیر معین.
قال شیخنا البهائى: و فى النفس من صحه غیر المعین شىء و عدمها محتمل، و الله اعلم.
