دعای ۳۹ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
اللَّهُمَّ وَ أَیمَا عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِک أَدْرَکهُ مِنِّی دَرَک، أَوْ مَسَّهُ مِنْ نَاحِیتِی أَذًى، أَوْ لَحِقَهُ بِی أَوْ بِسَبَبِی ظُلْمٌ فَفُتُّهُ بِحَقِّهِ، أَوْ سَبَقْتُهُ بِمَظْلِمَتِهِ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَرْضِهِ عَنِّی مِنْ وُجْدِک، وَ أَوْفِهِ حَقَّهُ مِنْ عِنْدِک؛
ثُمَّ قِنِی مَا یوجِبُ لَهُ حُکمُک، وَ خَلِّصْنِی مِمَّا یحْکمُ بِهِ عَدْلُک، فَإِنَّ قُوَّتِی لَا تَسْتَقِلُّ بِنَقِمَتِک، وَ إِنَّ طَاقَتِی لَا تَنْهَضُ بِسُخْطِک، فَإِنَّک إِنْ تُکافِنِی بِالْحَقِّ تُهْلِکنِی، وَ إِلَّا تَغَمَّدْنِی بِرَحْمَتِک تُوبِقْنِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی و هر یک از بندگانت که از جانب من به او صدمه‌ای رسیده، یا از سوی من آزاری متوجه او شده، یا از من و یا به سبب من ستمی بر او رفته، پس حق او را پایمال کرده، یا به مظلمه‌اش بر او سبقت جستم، پس بر محمّد و آلش درود فرست، و او را به توانگری خود از من خشنود فرما، و حقّش را از نزد خود پرداخت کن،
آنگاه مرا از عقوبتی که به حکم تو مستحق آن شده‌ام حفظ فرما، و از کیفری که مقتضای عدل توست خلاص کن، زیرا توان و قدرت مرا طاقت عذاب تو نیست، و تاب و طاقت من تکافوی خشم تو را نمی‌کند، زیرا که اگر مرا بر پایه حق مکافات کنی هلاکم می‌نمایی، و اگر رحمتت را شامل حالم نکنی نابودم می‌سازی.
ترجمه آیتی
بار خدایا، هر بنده اى از بندگانت که از من به او آسیبى رسیده یا از من آزارى دیده یا به سبب من ستمى بر او شده و من حقش را ضایع کرده ام یا مانع دادخواهى او شده ام، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و به بزرگوارى و بخشندگى خویش از من خشنودش گردان و از خزانه ى کرمت حقش ادا فرما.
آنگاه مرا از کیفرى که به موجب حکم تو مستوجب آنم در امان آر و از عقوبتى که به مقتضاى عدل توست رهایى بخش، زیرا که مرا نیروى تحمل خشم و انتقام تو نیست و تاب و توان من غضب تو را برنمى تابد، که اگر به مقتضاى استحقاق من جزایم دهى هلاکم ساخته اى و اگر جامه ى رحمت خود بر من نپوشانى تباهم کرده اى.
ترجمه ارفع
خدایا هر کدام از بندگانت که از ناحیه من آسیبى دیده و از جانب من به او آزارى رسیده و یا به دست من و یا به وسیله من ظلمى بر او وارد شده و حقش پایمال گشته و دادخواهى از حقش از بین رفته بر محمد و آل او درود فرست و او را به قدرتى که در اختیارت هست از من راضى کن و از جانب فضلت حقش را تمام و کمال عطا فرما.
و سپس مرا از آنچه فرمانت در عذاب من اقتضاء مى کند حفظ کن و از آنچه را که مطابق عدلت مى باشد رهایى ده چرا که نیروى من طاقت عذاب تو را ندارد و مرا توانى نیست تا با خشمت برابرى کند و اگر توبه حق، کیفرم دهى نابودم خواهى کرد و اگر به رحمتت نپوشانى تباهم خواهى ساخت.
ترجمه استادولی
خدایا، و هر یک از بندگانت که از سوى من در حق او ناروایى انجام شده، یا از ناحیه من به او آزارى رسیده، یا به دست من و یا به سبب من ستمى به او رسیده و در این صورت حقى را از او تباه ساخته، یا به ظلم و تعدى بر او پیشى جسته ام، پس بر محمد و آل او درود فرست، و او را با ثروت و دارایى خود از من خشنود ساز، و حق او را از نزد خودت کاملا بپرداز.
سپس مرا از آنچه حکم تو به خاطر او ایجاب مى کند نگاه دار، و از آنچه عدل تو حکم مى کند نجات ده، زیرا توان من تاب نقمت تو را ندارد، و طاقتم خشم تو را برنمى تابد، زیرا اگر مرا به حق مکافات کنى هلاکم سازى، و اگر در رحمتت نپوشانى تباهم نمایى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى پروردگار و هر که آن بنده از بندگانت که عیب و نقصى از من به او رسیده یا اذیت و المى از طرف من (یا به واسطه من) دیده یا ظلم و جورى به سبب من به او شده و یا حقى از او فوت کردم (یعنى حق او را ضایع نموده و ادا نکردم) یا به مظلمه و جورى بر او سبقت گرفتم (و ستمى از پیش دستى من به او رسیده) پس اى خداى مهربان بر محمد و آل پاکش درود فرست و آن بنده ستم رسیده را به جود و کرمت از من راضى و خشنود ساز و از لطف خود حق او را (که به ذمه ى من داشت) به حد کامل عطا فرما
و مرا هم که به حکم عدل و شرعت به مظلمه ى او مسئولم (از عذاب و عقاب به عفو و رحمتت رهائى بخش و از مسئولیت حکم عدل خود (که اگر بر من اجرا کنى مستحق عذاب خواهم بود) (کرم کن و) آزادى بخش که اى خداى (مهربان) قوت و طاقت من (بنده ى ضعیف) تاب قهر و انتقام تو ندارد و تحمل خشم و غضبت نتواند که گر تو به حق و عدالت مرا جزا دهى به یقین هلاک خواهم شد و اگر بر من لباس رحمت و مغفرت در نپوشى مرا ذلیل و خوار خواهى کرد.
ترجمه سجادی
خداوندا و هر بنده اى از بندگانت که ناروایى از من به او رسیده یا از ناحیه من به او آزارى رسیده، یا به دست من یا به وسیله من، ستمى به او شده، پس حقّش را تباه کرده ام یا دادخواهى اش را از بین برده ام، پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و او را با توانگرى خود، از من خوشنود گردان و حقّ او را به تمامى از نزد خودت بپرداز.
سپس مرا از آنچه حکم تو را واجب مى گرداند، نگهدار و از آنچه عدل تو را حکم مى کند، خلاص گردان. پس به درستى که نیروى من تاب انتقام تو را ندارد. و همانا طاقت من، با خشم تو برابرى نمى کند. زیرا اگر تو مرا به حقّ مکافات دهى، هلاکم. و اگر مرا به رحمتت نپوشانى، تباهم.
ترجمه شعرانی
خدایا! هر یک از بندگان تو را از من زیان و آسیبى رسید یا از طرف من آزارى دید و بدست من یا به سبب من ستمى کشید و حق او را پایمال کرده و جورى بر وى روا داشته ام پس درود بر محمد و آل او فرست و او را به قدرت خود از من خشنود گردان و حق او را از پیش خود بده.
و مرا از آنچه به حکم تو باید به او ادا کنم برى گردان و از آنچه مقتضاى عدل تست وارهان، چون تاب تحمل عقاب و طاقت مقاومت خشم تو را ندارم و اگر مرا به حق پاداش دهى هلاک شوم و اگر بخشایش تو شامل حال من نشود نابود مى گردم.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! هر بنده اى از بندگانت که از من کیفرى دیده، یا از طرف من به او آزارى رسیده یا از جانب من یا به واسطه ى من به وى ستمى وارد آمده به گونه اى که سبب تضییع حق او شده یا مظلمه اش دامنگیر من شده، پس درود بر محمد و خاندان وى، او را به توانگرى خود از من خشنود گردان و حق وى را از نزد خود تادیه فرما
و آنگاه مرا از آنچه مستلزم داورى توست نگاه دار و از هر آنچه داد تو بدان حکم مى کند رهایى بخش، چرا که توان من از پس کیفر تو برنمى آید و طاقتم خشم تو را برنمى تابد و اگر به انگیزه ى حق مدارى مرا مکافات دهى هلاکم مى کنى و اگر هر آینه در ذیل رحمت خویش در نپوشانیم تباهم کرده اى.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا هر بنده اى از بندگانت که از من عقوبت و شکنجه اى یافته، یا از جانب من آزارى به او رسیده، یا از من یا به وسیله ى من ستمى به او رخ داده و حق او را از دست داده و دادخواهى از حقش را از میان برده باشم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و او را از توانگرى خود از من خشنود ساز، و از جانب خویش حق او را بى کم و کاست عطا فرما
سپس مرا از چیزى (کیفرى) که فرمان تو موجب آن مى شود نگاهدار، و از آنچه عدل تو به آن حکم مى کند رهائى ده، زیرا توانائى من از تحمل انتقام و کیفر تو برنمى آید، و نیروى من با خشم تو برابرى نتواند کرد، پس اگر تو مرا به حق جزا دهى (به کیفر رسانى) هلاکم مى نمائى، و اگر به رحمتت نپوشانى تباهم مى سازى (در حدیث است: کسى به وسیله ى عمل خود به بهشت نمى رود، گفتند: یا رسول الله و نه تو؟ فرمود: و نه من جز آنکه خدا مرا به رحمتش بپوشاند).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
بارالها هر بنده اى از بندگانت که از من صدمه اى دیده، یا از سویم آزارى به وى رسیده، یا از من و یا به سبب من ستمى به او پیوسته تا حقّش را ضایع کرده، یا به مظلمه اش پیشى گرفتم، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و او را به توانگرى خودت از من خوشنود گردان و حقش را از جانب خود بپرداز،
سپس مرا از عقوبتى که مستوجب آن شده ام نگاهدار، و از آنچه عدلت بدان حکم مى کند رهائى بخش، زیرا نیروى من با انتقام تو بر نمى آید، و طاقتم تکافوى خشم تو را نمى کند، زیرا که اگر تو مرا بر پایه حق مکافات کنى هلاک مى شوم، و اگر رحمتت مرا در برنگیرد از بین مى روم.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و ایما عبد من عبیدک ادرکه منى درک، او مسه من ناحیتى اذى، او لحقه بى او بسببى ظلم، ففته بحقه او سبقته بمظلمته، فصل على محمد و آله، و ارضه عنى من وجدک. و اوفه حقه من عندک».
الدرک: التبعه، یسکن و یحرک. یقال: ما لحقک من درک فعلى خلاصه. و الباء فى قوله علیه السلام: «لحقه بى» بمعنى من. اى: لحقه منى.
و الظاهر ان الباء فى «بحقه» للتعدیه: اى: فوته حقه. و «سبقته» بمعنى فته اعجزته. و منه قوله تعالى فى اول سوره العنکبوت: (ام حسب الذین یعملون السیئات ان یسبقونا)، اى: یعجزونا و یفوتونا. یعنى انه لم یخلص من تبعته. و فوت علیه حقه: اذهبه. و الافتیات: السبق الى فعل الشى ء من دون ائتمار. فمعنى فته و سبقته اى: اذهبته. یعنى ان المظلوم لا یقدر على ادراک حقه و الاخذ بظلامته.
و المظلمه: اسم ما اخذه الظالم کالظلامه.
و «وجدک» -بضم الواو- اى: غناک و وسعک. و رجل واجد، اى: غنى.
یعنى: بار خدایا، هر بنده اى از بندگان تو که رسیده او را از من تبعه اى -یعنى آنچه از پى درآید او را وبال و عقوبتى- یا دریافته او را از جانب من رنجى و اذیتى، یا لاحق شده او را از جانب من یا به سبب من ظلمى، پس تقویت کردم حق او را، یا عاجز ساختم او را به آنچه گرفته بودم از او از روى ظلم و قادر نشد بر اخذ آن از من، پس رحمت کن بر محمد و آل او، و خشنود گردان او را از من از توانگرى خود. و تمام کن او را حق او از نزد خود.
«ثم قنى ما یوجب له حکمک، و خلصنى مما یحکم به عدلک. فان قوتى لا تستقل بنقمتک».
لا یستقل، اى: لا یطیق. استفعال من: اقل الجره، اى: اطاق حملها.
(یعنى:) پس نگاه دار مرا از آنچه واجب کند حکم تو از عقوبتها در حق من، و خلاص کن مرا و برهان از آنچه حکم کند به آن عدل تو. زیرا که قوت من طاقت نمى آورد برداشتن بار عقوبت تو را.
«و ان طاقتى لا تنهض بسخطک».
لا تنهض، اى: لا تقوم.
«سخط» به ضم سین و سکون خا و به فتح هر دو در این مقام روایت شده.
(یعنى:) و به درستى که طاقت و توانایى من نتواند ایستاد در مقابل خشم و غضب تو.
«فانک ان تکافنى بالحق تهلکنى».
«تهلکنى» بالجزم، على ان یکون جزاء للشرط.
یعنى: پس به درستى که اگر مکافات دهى مرا به حقوقى که بر من است هر آیینه هلاک کنى مرا.
«و الا تغمدنى برحمتک توبقنى».
«الا» اصله ان لا، على ان یکون ان المکسوره المخففه الشرطیه المقترنه بلا النافیه. و «تغمدنى» و «توبقنى» مجزومان به على ان یکونا شرطا و جزاء، کقوله تعالى: (الا تنفروا یعذبکم)، (و الا تغفر لى و ترحمنى اکن من الخاسرین)، (و الا تصرف عنى کیدهن اصب الیهن).
و «تغمدنى»، اى: تجللنى برحمتک و تغطینى بها، «توبقنى»، اى: تهلکنى. و هو استعاره ماخوذه من غمد السیف الذى یکون کنانا له.
(یعنى:) و اگر نپوشانى مرا به رحمت خود، هلاک سازى مرا.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
درک: عقوبت.
ایباق: اهلاک.
ناحیه: جانب.
یعنى: بار خدایا هر بنده ى از بندگان تو که دریافت او را عقوبتى یا رسید به او از جانب من آزارى، یا تابع شد او را از خودم یا سبب خودم ستمى پس فوت نموده باشم حق او را، یا سبقت نموده باشم مظلمه او را، پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و راضى نما او را از من.
پس نگهدار مرا از آنچه حکم مى کند به او عدل تو به درستى که قوت من برابرى نمى کند به عقوبت تو، و طاقت من نمى ایستد به غضب تو به درستى که تو اگر جزا دهى مرا به حق هلاک مى سازى مرا و اگر نپوشانى مرا به رحمت خود هلاک مى نمائى مرا.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
سپس از زاویه ى دیگرى این معنى را تعقیب کرده عرضه مى دارد: (بار خداوندا هر یک از بندگان تو که از ناحیه ى من مشکلى متوجه او شده، یا اذیت و آزارى به او رسیده و یا به سبب من گرفتار ظلم و ستمى شده، و به دنبال آن حقش را پایمال کرده ام و یا من باعث شده ام که مظلمه و حقش را از میان برده باشم (او را از من راضى ساز) (اللهم و ایما عبد من عبیدک ادرکه منى درک، او مسه من ناحیتى اذى، او لحقه بى او بسببى ظلم ففته بحقه، او سبقته بمظلمته).
آرى اى خداى من هر کس از ناحیه ى من به چنین وضعى دچار شده از تو چنین مى خواهم: (بر محمد و آلش درود فرست و او را با توانگرى خود از من راضى فرما) (فصل على محمد و آله، و ارضه عنى من وجدک).
(حق و حقوقش را از پیش خود به طور کامل ادا فرما) (و اوفه حقه من عندک).
(به دنبال آن از عقوبتى که طبق فرمانت (نسبت به حق او) مستوجب شده ام مرا نگاهدار) (ثم قنى ما یوجب له حکمک).
(و از آنچه دستگاه عدالتت به آن حکم مى فرماید مرا خلاص فرما) (و خلصنى مما یحکم به عدلک).
(چرا که قدرت و توان من تاب انتقام تو را ندارد) (فان قوتى لا تستقل بنقمتک).
(و طاقت و توانم هرگز نمى تواند در برابر خشم و غضب تو قیام نماید) (و ان طاقتى لا تنهض بسخطک).
بار خداوندا (اگر تو بخواهى مرا به حق، مکافات کنى هلاکم خواهى کرد) (فانک ان تکافنى بالحق تهلکنى).
(و اگر در رحمت و مهربانى خود مرا نپوشانى، به مهلکه خواهى افکند) (و الا تغمدنى برحمتک توبقنى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۳۱۷-۳۱۲
«اللّهمّ و أیما عبد من عبیدک أدرکه منّی درک، أو مسّه من ناحیتی أذى، أو لحقه بی أو بسببی ظلم ففته بحقّه، أو سبقته بمظلمته، فصلّ على محمّد و آله و أرضه عنّی من وجدک، و أوفه حقّه من عندک».
ادرکه ادراکا: اى لحقه و هو هنا لحوق معنوى. و الدرک -بفتحتین- اسم منه. و منه: «لا تخاف درکا و لا تخشى» اى لا تخاف ان یدرکک فرعون من خلفک، ثم اطلق على ما فیه اثم یلحق به الانسان، عقوبه، کما سمى ذلک بالتبعه ایضا لما یتبعه من العقوبه. و قد یطلق الدرک و التبعه على الظلامه التى یلحق المظلوم بها الظالم، و یتبعه لاجلها.
و قد یقال الدرک لما یلحق الانسان من عقوبه التبعه و الاثم. و به فسر ما ورد فى الحدیث: و ما ادرکه من درک فعلى خلاصه.
قال الزمخشرى فى الاساس اى ما یلحقه من التبعه.
و کل هذه المعانى یحسن حمل عباره الدعاء علیه.
و مسه الاذى: ناله و اصابه.
قال الراغب: و المس: یقال فى کل ما ینال الانسان من اذى، نحو قوله تعالى: «مستهم الباساء و الضراء» انتهى.
و اصله من مسه یمسه -من باب تعب، و قتل-: اذا افضى الیه بیده من غیر حائل.
و قوله «بى او بسببى» یرید به ما کان بمباشرتى انا له، او ما کان بمباشره غیرى و کنت انا السبب فیه، فالباء الاولى للالصاق، لا للسببیه. و متعلقها قوله: «ظلم» اى لحقه ظلم ملتصق فعله بى، او کائن بسببى. و لا داعى لجعل المتعلق قوله: «لحقه»، لما علمت غیر مره من ان المصدر اذا لم یکن منحلا الى ان وصلتها جاز تقدیم معموله علیه.
قال ابن هشام: و من ظن ان المصدر لا یتقدمه معموله مطلقا فهو واهم.
قوله علیه السلام: «ففته بحقه» الفوت: بعد الشىء عن الانسان بحیث یتعذر علیه ادراکه.
قال فى الاساس: فاتنى بکذا سبقنى به و ذهب به عنى.
و اصل السبق: التقدم فى السیر، ثم تجوز به فى غیره، فاذا عدى بالباء کان بمعنى الفوت، یقال سبقه به وفاته به بمعنى.
و اذا عدى بعلى کان بمعنى الغلبه.
قال فى الکشاف: سبقته على الشىء اذا اعجزته و غلبته علیه و لم تمکنه منه. و منه قوله تعالى: «ما نحن بمسبوقین على ان نبدل امثالکم» اى انا قادرون على ذلک لا تغلبوننى علیه.
قال بعضهم: قوله علیه السلام «او سبقته بمظلمته» عطف تفسیرى على قوله: «ففته بحقه» او تاکید له.
و یاباه العطف ب«او» فان عطف الشىء على مرادفه من خواص الواو، دون سائر حروف العطف عند الجمهور خلافا لابن مالک، و استشهاده بقوله تعالى: «و من یکسب خطیئه او اثما» مدفوع بحمل الخطیئه على الصغیره، او على مالا عمد فیه، او على ما بین العبد و بین ربه، و الاثم على الکبیره، او على ما کان عن عمد، او على مظالم العباد. على ان ابن مالک معترف بقلته.
فالاولى ان تجعل الفقره الثانیه تاسیسا، بحمل الفقره الاولى على الفوت بحقه فى دار الدنیا، بان یکون قد مات، او یکون بعید الدار فلا یمکنه استرداد حقه، او یکون ضعیفا عن استرداده، و الفقره الثانیه على السبق بالمظلمه الى الدار الاخره، او بحمل الحق فى الاولى على غیر المظلمه، کحقوق الاخوه و نحوها، و المظلمه فى الثانیه على الحق الذى ظلمه ایاه من مال و نحوه، فان التاسیس خیر من التاکید.
و المظلمه: بمعنى الظلامه.
قال فى الاساس: عند فلان ظلامتى، و مظلمتى حقى الذى ظلمنیه.
و الوجد -بالضم-: الغنى. و منه اسمه «الواجد» تعالى اى الغنى. و یعبر عنه بالجده ایضا. و اصلها الوجد حذفت الواو و عوضت عنها الهاء.
و المعنى: اعطه من غناک وسعتک حتى یرضى عنى، فلا یطالبنى بحقه. و اوفه حقه من عندک. اى اعطه ایاه وافیا من فضلک، او تفضلا من عندک. و عند هنا مثلها فى قوله تعالى: «فان اتممت عشرا فمن عندک».
قال الفیومى: اى من فضلک.
و قال الزمخشرى: اى فهو منک تفضل و تبرع، و الا فلا علیک. انتهى.
و فائده هذا القید الاحتراز عن ایفائه حقه بمقاصته من حسناته.
کما ورد فى الحدیث: ان الله یقتص من حسنات الظالم، و یعطیها المظلوم بازاء حقه. و الله اعلم.
لما کان ظلم العباد یتضمن محظورین: احدهما: الذهاب بحق الخلق.
الثانى: معصیه الخالق بعدم الاجتناب لما نهى عنه، و التعدى لحکمه سبحانه.
و کان کل منهما یقتضى مکافاه و جزاء مستقلا براسه، و یوجب عقوبه و مواخذه على حده. سال علیه السلام اولا اسقاط حق خصمه، و ارضاءه عنه، ثم التجاوز عما یوجبه التعدى لحکمه تعالى. و انما قدم الاول و عقبه بالثانى لان حقوق العباد مبناها على الضنه و الضیق، و حقوق الله تعالى مبناها على المسامحه. و لذلک جاء بکلمه التراخى ایذانا بفرط رحمته و مسامحته فى حقوقه. و عن ذلک قدم الفقهاء عند تزاحم الحقوق حقوق العباد على حقوق الله الغنى الحمید.
و على هذا فاللام من قوله: «یوجب له» تعلیلیه، و الضمیر عائد الى الظلم، اى ما یوجب لاجل الظلم حکمک. و یجوز ان تکون اللام للتاکید، و هى المعترضه بین الفعل المتعدى و مفعوله. کقوله:
و ملکت ما بین العراق و یثرب * ملکا اجار لمسلم و معاهد
و علیه: حمل المبرد و الزمخشرى قوله تعالى: «ردف لکم» و الاصل ردفکم. قال فى الکشاف: زیدت اللام للتاکید نحو قوله تعالى: «و لا تلقوا بایدیکم» و المجهور على انه ضمن معنى اقترب.
و الضمیر على هذا عائد الى «ما» و الاصل ما یوجبه.
و اما ما قیل: من ان الضمیر عائد الى المظلوم، و المعنى قنى ما یوجب للمظلوم حکمک، و یحکم به عدلک من اخذ حقه منى، لا ارضائه عنى، و ایفائه حقه من فضلک فتاباه، بل تحیله کلمه التراخى من قوله: «ثم قنى»، اذ لا معنى لسوال الوقایه من مقتضى العدل- بعد سوال المعامله بالفضل- بکلمه «ثم»، کما هو ظاهر لاخفاء به.
و استقل بالشىء استقلالا و اقله اقلالا: رفعه و حمله. و اصله من القله ضد الکثره، کان الحامل یجد ما یحمله قلیل المحمل بالنسبه الى قوته اى خفیفا. و منه قوله تعالى: «اقلت سحابا ثقالا» اى رفعته و احتملته فوجدته قلیلا باعتبار قوتها، ثم تجوز فیه، فاستعمل فى المعانى، فقیل: فلان یستقل بهذا الامر اى یقوى علیه و یطیقه.
قال فى الاساس: و من المجاز هو لا یستقل بهذا الامر: اى لا یطیقه.
و الطاقه: القدره اسم من اطقت الشىء اطاقه: اى قدرت علیه، کالطاعه اسم من اطاع اطاعه.
و الا تغمدنى: اى ان لم تغمدنى، کقوله تعالى: «الا تنصروه فقد نصره الله»، و هى کلمتان ان الشرطیه، و لا النافیه. و تغمدنى فعل مضارع حذفت من اوله احدى التائین، و الاصل تتغمدنى، کقوله تعالى: «و لا تعاونوا على الاثم و العدوان». و تغمده الله برحمته: غمره و ستره بها.
و او بقه الله: اهلکه.
و فى الحدیث: لیس احد یدخل الجنه بعمله. قیل: و لا انت یا رسول الله، قال: و لا انا الا یتغمدنى الله برحمته.
