دعای ۳۹ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
طلب عفو و رحمت برای خود و دیگران؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی طَلَبِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکسِرْ شَهْوَتِی عَنْ کلِّ مَحْرَمٍ، وَ ازْوِ حِرْصِی عَنْ کلِّ مَأْثَمٍ، وَ امْنَعْنِی عَنْ أَذَى کلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ، وَ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ.
اللَّهُمَّ وَ أَیمَا عَبْدٍ نَالَ مِنِّی مَا حَظَرْتَ عَلَیهِ، وَ انْتَهَک مِنِّی مَا حَجَزْتَ عَلَیهِ، فَمَضَى بِظُلَامَتِی مَیتاً، أَوْ حَصَلَتْ لِی قِبَلَهُ حَیاً، فَاغْفِرْ لَهُ مَا أَلَمَّ بِهِ مِنِّی، وَ اعْفُ لَهُ عَمَّا أَدْبَرَ بِهِ عَنِّی، وَ لَا تَقِفْهُ عَلَى مَا ارْتَکبَ فِیّ، وَ لَا تَکشِفْهُ عَمَّا اکتَسَبَ بِی.
وَ اجْعَلْ مَا سَمَحْتُ بِهِ مِنَ الْعَفْوِ عَنْهُمْ، وَ تَبَرَّعْتُ بِهِ مِنَ الصَّدَقَةِ عَلَیهِمْ أَزْکى صَدَقَاتِ الْمُتَصَدِّقِینَ، وَ أَعْلَى صِلَاتِ الْمُتَقَرِّبِینَ وَ عَوِّضْنِی مِنْ عَفْوِی عَنْهُمْ عَفْوَک، وَ مِنْ دُعَائِی لَهُمْ رَحْمَتَک حَتَّى یسْعَدَ کلُّ وَاحِدٍ مِنَّا بِفَضْلِک، وَ ینْجُوَ کلٌّ مِنَّا بِمَنِّک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا در طلب عفو و رحمت:
بار الها بر محمد و آلش درود فرست، و شهوتم را از هر حرامی درهم شکن، و میل شدید مرا از هر معصیتی بگردان، و مرا از آزار کردن هر مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه‌ای بازدار.
الهی هر بنده‌ای که درباره من مرتکب کاری شده که بر او حرام کرده‌ای، یا آبروی مرا که به حفظ آن فرمانش دادی ریخته باشد، پس زیر بار ستم بر من مرده، یا در حال حیات بر عهده‌اش مانده، پس او را در ستمی که بر من روا داشته مورد مغفرت قرار ده، و در حقّی که از من ربوده او را عفو کن، و درباره آنچه با من کرده وی را سرزنش منما، و به خاطر اینکه مرا آزرده رسوایش مکن،
و این گذشت سمیحانه مرا از آنان، و صدقه رایگان مرا بر آنان از پاکیزه‌ترین صدقات صدقه دهندگان و بالاترین صله‌های کسانی که به پیشگاهت تقرب می‌جویند قرار ده، و جزای مرا در برابر عفو من از ایشان، عفوت، و در برابر دعایم در حق آنان رحمتت قرار ده، تا هر کدام از ما به سبب فضل تو سعادتمند شده، و هر یک از ما به احسان تو رستگار گردیم.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در طلب عفو و رحمت:
بار خدایا، بر محمد و خاندان او درود بفرست و سورت شهوت مرا چون به حرام نزدیک مى شوم بشکن و چنان کن که آزمند ارتکاب هیچ گناهى نشوم. بار خدایا مرا از آزردن هر مرد و زن مومن و هر مرد و زن مسلمان باز دار.
بار خدایا، هر بنده اى که درباره من مرتکب عملى شده که تو آن را نهى کرده اى یا در آنچه تو منع فرموده اى پرده ى حرمت من دریده و اینک که حق مرا ضایع کرده در گذشته، یا هنوز زنده است و حقى از من برگردن اوست او را در این ستمى که بر من روا داشته و اکنون گریبانگیر اوست بیامرز، و در حقى که از من تباه کرده عفو نماى. بار خدایا، اگر در حق من خلافى به جاى آورده است، او را سرزنش مکن. اگر به سبب آزار من گناهى بر اوست، او را رسوا مساز. اى خداوند، این عفو و گذشت مرا و این صدقه اى را که به آنان ارزانى داشته ام پاکترین صدقه ى بخشندگان و برتر از هر صله و عطیه اى قرار ده که براى تقرب جستن به تو ارزانى شده است.
آنسان که من از آنان در گذشته ام، تو نیز از من درگذر و آنسان که من در حق آنان دعاى خیر کرده ام تو نیز رحمت خود از من دریغ مدار، تا هم من و هم ایشان به برکت فضل و احسان تو به سعادت رسیم و رهایى یابیم.
ترجمه ارفع
طلب عفو و رحمت از پروردگار:
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و شهوتم را درباره ى هر کار حرام درهم شکن و حرص مرا از هر گناهى دور ساز و از آزار رساندن بر هر مرد و زن مومن و مسلمان بازم دار.
خداوندا هر کسى که درباره ى من آنچه را بر او حرام کرده ای انجام داده و نسبت به آنچه که منع نموده ای بى حیایى کرده و حق مرا برده و مرده و یا زنده است و حق من در اختیار اوست پس از ظلمى که او در حق من کرده درگذر و او را بیامرز و از حقى که از من برده مواخذه اش مکن و از آنچه درباره ى من انجام داده سرزنشش مفرما و به خاطر کارهایى که علیه من بجا آورده رسوایش مکن و این گذشتى که من نسبت به رفتار آنها نمودم و صدقه و لطفى که در حق آنها بخشیدم جزء پاکیزه ترین بخشش هاى اهل بخشش و برترین عطاهاى مقربین درگاهت قرار ده.
و در عوض گذشتى که از آنها نمودم عفو و گذشت خودت را شامل حالم فرما و از دعایى که براى ایشان کردم رحمتت را به من پاداش ده تا اینکه هر کدام از ما به فضل و کرمت سعادتمند شده و به نعمت هایت رستگار گردیم.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در طلب عفو و رحمت الهى:
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و میل و خواست مرا به هر حرامى بشکن، و حرص مرا از هر گناهى دور ساز، و مرا از آزار رساندن به هر مرد و زن با ایمان و مرد و زن مسلمان باز دار.
خدایا، و هر بنده اى که از من چیزى ستانده (یا به من آسیبى رسانده) که بر او جایز نشمرده بودى، و آبرویى از من برده که بر او ممنوع ساخته بودى، و او با وزر و وبالى که از من بر دوش داشته از دنیا رفته، یا در حال حیات وزر و وبالى نسبت به من برایش حاصل شده، پس هر خلافى را که در حق من مرتکب شده بر او ببخش، و نسبت به آنچه که به سبب آن حقى را از من تباه ساخته از او بگذر، و خطاهایى را که در حق من مرتکب شده به رویش میاور، و به خاطر گناهانى که درباره من انجام داده رسوایش مساز، و گذشتى را که من از آنان کردم، و صدقه بى مزد و منتى را که من بر آنان دادم پاک ترین صدقه اى که صدقه دهندگان مى دهند و برترین عطایى که تقرب جویان به درگاهت مى پردازند قرار ده.
و به جاى گذشتى که از آنان کردم عفو و گذشت خود را، و به جاى دعایم در حق آنان رحمت خویش را شامل حالم گردان، تا هر کداممان به فضل و بخشش تو به سعادت رسیم، و به لطف و مرحمت تو نجات یابیم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگام درخواست عفو و رحمت الهى به این دعا با خداى متعال راز و نیاز مى کرد:
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و قواى شهوانى مرا از هر کار حرام درهم شکن (و هواهاى نفسانى مرا مغلوب و مقهور خود گردان) و حرصم را از هر کار بد بر کناردار (و از هر عمل زشتم دور ساز و شهوت و میل مرا از معصیت و شرور منصرف به جانب طاعت و خیرات گردان) و از جور و آزار هر مرد و زن اهل ایمان و اهل اسلام مرا باز دار (و قلبم را از ظلم و جور به خلق بى زار و منضجر ساز که هرگز قصد اذیت و آزار هیچکس نکنم).
پروردگارا هر آن بنده ات را که من به کارى آزردم که تو از آن کار منع کرده (و حرام فرموده) بودى یا از کار او (که ناشایسته بوده و من باید پرده پوشى کنم) پرده درى کردم (و آبروى آن بنده را به عیبجوئى و غیبت به خاک ریختم) و حال آنکه این عمل من به حکم تو ممنوع بوده (و من باید عیب و زشتى خلق را مستور کنم و از نظر مردم پنهان کنم نه آنکه فاش سازم و سبب رسوائى و هتک احترام او شوم) و آن بنده تو که از من جور و آزار دیده از دنیا رحلت به آخرت کرده است یا هنوز به دنیا است. پروردگارا از تو درخواست مى کنم که او را به جاى الم و آزارى که از من به او رسیده به بخشى و بیامرزى و اگر من بر او حقى دارم و او مرا جور و آزارى کرده او را عفو فرمائى و (در عقبات قیامت) او را متوقف نگردانى و از گناهى که نسبت به من مرتکب شده پرده بر مدار (و آن گناه را در پرده عفو و بخشش محو و مستور ساز)
و عفو و مسامحه و بخشش من از ایشان را و صدقه و احسانى که بر وجه تبرع با آنها کردم آن صدقه را نیکوتر صدقه عالم قرار ده و از عالى تر صله و عطائى که مقربان درگاهت بخشند گردان و عوض عفو من از ایشان توهم از تقصیر من عفو فرما و به جاى دعاى خیرى که در حق آنها کردم کرم و رحمتت را شامل حالم ساز تا به فضل و کرمت ما همه (که بر یکدیگر حقوق و مظالم داریم همگى) به سعادت رسیم (و از قهر و انتقام و عذاب در امان باشیم) و به جود و احسانت همه از عقابت نجات یابیم.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، در درخواست بخشایش و مهربانى:
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و خواهش نفس مرا، از هر حرامى بشکن و حرص مرا از هر گناهى دور کن، و مرا از آزار رساندن به هر مرد و زن با ایمان و به هر مرد و زن مسلمان بازدار.
خداوندا و هر بنده اى که به من آسیبى رساند (و از من چیزى گرفت) که بر او جایز ندانسته بودى و آبرویى از من برد که بر او ممنوع ساخته بودى و او با همان وزر و وبال از دنیا رفته یا وزر و وبال من او را در دنیا در حال حیات گرفته، پس او را از آنچه بر من روا داشت، بیامرز. و آنچه را از من برد، بر او ببخشاى. و او را به خاطر آنچه درباره من انجام داد، سرزنش نکن. و از آنچه بر من کرده، رسوایش نساز و گذشت از ایشان را که من کردم، و بخششى که بى هیچ عوضى به آنان دادم، پاکیزه ترین صدقه هاى صدقه دهندگان و بالاترین بخشش هاى تقرّب جویان قرار ده.
و به جاى گذشتم از ایشان، گذشت خودت را و به جاى دعایم بر آنان، رحمتت را به من عوض ده. تا هر یک از ما به فضل تو، سعادتمند شود و هر کدام از ما به سبب نعمتت، نجات یابد.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در طلب عفو و بخشایش:
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و شهوت مرا از حرام درهم شکن و مرا به گناه بى رغبت گردان و از آزار هر مرد و زن مومن و مسلمان بازدار.
خدایا اگر یکى از بندگان تو به ناروا مرا آزرده و آبروى مرا به ناسزا برده و با حق من درگذشته یا زنده است و حق من بر وى باقى، پس از آنچه درباره ى من کرد درگذر و آنچه از حق من با خود برد بر وى مگیر، و کارهائى که نسبت به من روا داشت به یادش میاور و آن را پیش چشمش مکش و این گذشت رایگان و بخشش بى دریغ مرا بى آلایش ترین صدقه و ارجمندترین عطیه گردان که تصدیق دهندگان و قربت کنندگان به مستمندان بخشند.
و در عوض عفو من از آنها تو نیز مرا عفو کن و به ازاى دعاى من درباره ى آنها مرا ببخش تا هر کدام از ما به فضل تو سعادتمند گردیم و به نعمت تو رستگار شویم.
ترجمه فولادوند
در طلب عفو و رحمت:
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و کمر شهوتم را در برابر هر حرامى در شکن و از هر گونه خطایى آز من را بازدار و مرا از دل آزارى هر مومن و مومنه و مسلم و مسلمه اى ممانعت فرماى!
بار الها! هر بنده اى که درباره ى من عملى انجام داده که مورد نهى تو بوده یا در چیزى که تو ممنوع فرموده اى، پرده ى حرمت مرا دریده و در حالى که ذمه ى من بر گردن او بوده، در گذشته، یا این ذمه در حال حیات بر گردن وى مانده، پس او را در ستمى که بر من روا داشته است، بیامرز و در حقى که از من ضایع کرده است، بیامرز و اگر درباره ى من خلافى کرده او را سرزنش مفرماى و اگر به سبب آزار من بر او گناهى است، وى را رسوا مساز و این گذشت صدقه گونه ى مرا درباره ى ایشان چون برترین نماز اهل تقرب قرار ده
و مرا در برابر عفو ایشان به عفو خود عوض ده و به پاداش دعایم براى آنها مرا مشمول رحمت خود فرماى، تا آنکه هر یک از ما به فضل تو روى خوشبختى بیند و هر یک از ما به رحمت تو راه نجات پوید.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در درخواست عفو و گذشت و رحمت و مهربانى (از خداى تعالى):
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و شهوت و خواهش مرا از هر حرام و منع شده اى (از جانب خود) بشکن (جدا ساز) و حرص و آزم را از هر گناهى دور گردان، و مرا از آزار رساندن به هر مرد و زن با ایمان و به هر مرد و زن مسلمان بازدار
بار خدایا هر بنده اى که درباره ى من آنچه را بر او حرام کرده اى بجا آورده، و پرده ى آنچه را بر او منع نموده اى دریده، و حق مرا برده و مرده، یا زنده است و حق من نزد او بجا مانده باشد پس او را در ستمى که به من کرده بیامرز، و در حقى که از من برده درگذر، و از آنچه درباره ى من بجا آورده آگاه مساز (یا سرزنش مکن) و بر اثر آنچه (آزارى که) به من خواسته روا داشته رسوایش مکن، و عفو و گذشت از ایشان را که بکار بردم و صدقه و بخششى را که بر ایشان بخشیدم پاکیزه ترین بخششهاى بخشندگان و بالاترین عطاهاى تقرب جویان ( به درگاه خود) قرار ده
و مرا از عفو و گذشتم از ایشان به عفوت، و از دعا و درخواستم (درباره ى آمرزش) براى آنان به رحمتت عوض (پاداش) عطاء فرما تا هر یک از ما به وسیله ى احسان تو (در دنیا و آخرت) نیکبخت شود، و هر کدام از ما به سبب نعمتت (پاداش به من و آمرزش آنان، از بدبختى) رهائى یابد.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در طلب عفو و رحمت:
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ اکسِرْ شَهْوَتِی عَنْ کلِّ مَحْرَم
وَ ازْوِ حِرْصِی عَنْ کلِّ مَأْثَم وَ امْنَعْنِی عَنْ أَذَى کلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة وَ مُسْلِم وَ مُسْلِمَة»:
"بار خدایا بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و شهوتم را از هر حرامى فرو نشان، و تمایلم را به هر گناهى برگردان، و مرا از آزردن هر مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه اى بازدار".
شهوت نفس:
شهوت و میل غریزه اى است که حضرت حق به امانت در وجود انسان قرار داده، تا به وسیله آن امور معیشت و زندگى دنیا، و لذّات لازم را براى خود فراهم نماید.
این میل و شهوت از ابتداى کار، باید با قواعد الهیه و مسائل ملکوتیه و حلال و حرام الهى و توجه به ثواب و عقاب کنترل شود.
در صورت کنترل شهوت، خصلت عفّت و ورع، تقوا و پاکى، صداقت و درستى، راستى و امانت، کرامت و شرافت و سایر حسنات در انسان زنده مى شود، و آدمى مصداق خلیفه حق، و منبع هدایت مى گردد، و سعادت دنیا و آخرت او تأمین مى گردد.
اگر میل و شهوت آزاد بماند از آدمى موجودى حریص بر انواع گناهان و معاصى و لذتهاى محرّم و تجاوز به حقوق هر مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه اى به بار مى آورد.
شهوت بى کنترل و آزاد، آدمى را به دست اندازى انواع برنامه هائى که برانگیزنده فساد است وادار مى کند.
میل خارج از اندازه چه در امور مادى و چه در امور معنوى انسان را دیو سیرت، عاصى، خطاکار، طاغوتى، شیطان، و مستحق هلاکت ابدى و شایسته عذاب جاودانى مى نماید.
به همین خاطر امام معصوم به ما تعلیم مى دهد که از حضرت حق بخواهید شهوت و میل شما را نسبت به هر حرامى فرونشاند، و صولت این آتش خطرناک را که مقدمه آتش قیامت است با دست قدرتش بشکند، و تمایل به گناه را برگرداند و جهتش را به عبادت و طاعت سوق دهد، تا در درجه اول وجود خود انسان و در مرحله بعد وجود هر مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه از آزار آدمى در امان بماند.
شهوت وقتى در نفس و جان و در درون انسان کنترل شد، منافع عظیمى نصیب انسان مى گردد. صفا و پاکى قلب، حیات قریحه، نفوذ بصیرت، جَوَلان فکر، رقّت دل، درک لذّت مناجات، اثرگیرى از تذکرات الهیه، حضور قلب، نیت پاک، حالت انکسار و ذلّت و خضوع و خشوع، و نفرت از شرّ و شرارت و بدى و فساد، و صبر در بلا و ابتلاء، و توجه به مواقف قیامت، و ثواب صالحان و عذاب مجرمان، و ولایت و حکومت بر خویش، و تسلّط بر نفس امّاره، و ورع و تقوا، و کم خوابى و شب بیدارى، و دعا و نماز در سحر، و حال مواظبت بر عبادت، و کم خورى و حلال خورى، و در نتیجه سالم ماندن از انواع امراض، و سبکبالى و سبکبارى در معیشت، و کم خرجى، و ایثار و صدقه و انفاق و کار خیر، و خوش اخلاقى و مهربانى، و صداقت و امانتدارى همه و همه محصول شهوت و میل کنترل شده به وسیله برنامه هاى الهیه و قواعد ملکوتیه، و مسائل عرشیه است.
آیات و روایات و حکایات مربوط به این فصل در دعاى دوم و هشتم و شانزدهم و بیستم گذشت، به این لحاظ دربقیه جملات دعا به ترجمه تنها اکتفا کرده، از حضرت محبوب مى خواهم ما را از خطرات میل آزاد، و شهوت حرام، و نفس امّاره در پناهش حفظ فرماید.
"بارالها هر بنده اى که در باره ام مرتکب حرامى شده، و پرده حرمتم را دریده، و زیر بار ستم به من از دنیا رفته، یا در حال حیات بر ذمّه اش مانده، پس او را در ظلمى که به من کرده سرزنش مفرما، و به سبب آزردنم رسوایش مساز، و این گذشت را که در عفو ایشان به کار برده ام، و این بخششى که نسبت به آنان داشته ام پاکیزه ترین صدقات صدقه دهندگان، و بالاترین عطایاى تقرّب جویان قرار ده، و پاداش مرا در برابر عفو از ایشان، عفو و گذشت خودت از من، و در برابر دعایم براى ایشان رحمتت را مقرر فرما، تا هر یک از ما به سبب فضل تو نیکبخت گردد، هر کدام از ما در پوتو احسان تو نجات یابد".
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى طلب العفو و الرحمه:
دعاى سى و نهم در خواستن عفو از گناهان خود و طلب رحمت از پروردگار خود.
«اللهم صل على محمد و آله، و اکسر شهوتى عن کل محرم».
المحرم -بفتح المیم-: الحرام. و یقال: هو ذو محرم منها، اذا لم یحل له نکاحها.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بشکن شهوت و آرزوى مرا از هر حرامى که بوده باشد.
«و ازو حرصى عن کل ماثم».
اى: نح و اقبض حرصى.
و الماثم: الامر الذى یاثم به الانسان، او هو الاثم نفسه، وضعا للمصدر موضع الاسم. قاله فى النهایه الاثیریه.
(یعنى:) و دور کن حرص مرا از هر چه به آن آدمى گناهکار گردد- یا: از نفس گناه.
«و امنعنى عن اذى کل مومن و مومنه و مسلم و مسلمه».
و بازدار مرا از اذیت و رنج رسانیدن هر مردى که صاحب ایمان باشد و هر زنى که مومنه باشد و هر مردى مسلمان و زنى مسلمه.
«اللهم و ایما عبد نال منى ما حضرت علیه».
نال اذا استعمل بمن، کان بمعنى الشتم و السب. قال فى القاموس: نال من عرضه: سبه. و قال فى المغرب: و نال من عدوه: اضر به. و منه قوله تعالى: (و لا ینالون من عدو نیلا).
و الحظر: المنع. و المراد منه ما حرمت. لانه کثیرا ما یرد فى الکلام ذکر المحظور و یراد به الحرام لانه ممنوع منه. و منه حظیره الابل، لمنعها ایاها من الخروج.
یعنى: بار خدایا، و هر بنده اى از بندگان تو که شتم و دشنامى -یا: ضررى- رسانیده مرا آنچه حرام کرده اى بر او.
«و انتهک منى ما حجرت علیه».
و الانتهاک: افتعال من النهک. یقال: انتهک عرضه، اى: بالغ فى شتمه.
و «حجرت» بالراء المهمله و الزاى کلاهما مرویان فى هذا المقام، و هما بمعنى المنع. یقال: حجر القاضى على السفیه و الصغیر، اذا منعهما من التصرف فى مالهما. و سمى العقل حجرا لانه یمنع صاحبه عما لا یحل. و الانحجاز- بالزاى- مطاوع حجزه اذا منعه. قاله ابن الاثیر فى نهایته.
(یعنى:) و مبالغه نموده در هتک حرمت من آنچه منع کرده اى او را بر آن.
«فمضى بظلامتى میتا، او حصلت لى قبله حیا، فاغفر له ما الم به منى. و اعف له عما ادبر به عنى».
مضى، اى: ذهب.
و الظلامه -بضم الظاء-: اسم ما اخذه الظالم منک. اى: مظلمتى.
و «قبله» -بکسر القاف و فتح الباء الموحده- بمعنى عنده. یقال: لى قبل فلان حق، اى: عنده.
و الالمام: النزول.
یعنى: پس رفت با آن مظلمه اى که حق من است نزد او در حالتى که مرده باشد، یا حاصل باشد مظلمه اى که حق من است نزد او در حالتى که زنده باشد، پس بیامرز او را آنچه فرود آید به او از مکافات عمل او. و عفو کن مر او را از آنچه ادبار کرد از من- یعنى: پشت کرد و به من نداد از حقوق من که نزد او بود.
«و لا تقفه على ما ارتکب فى. و لا تکشفه عما اکتسب بى».
«لا تقفه»، اى: لا تطلعه على ما اتى فى حقى من المحرمات. یقال: وقفته على ذنبى، اى: اطلعته علیه. و ارتکاب الذنوب: اتیانها.
و المعنى نفى المواخذه و المناقشه. و هذا المعنى هو المراد ایضا بقوله علیه السلام: «و لا تکشفه عما اکتسب». فالجمله الثانیه بمنزله التاکید. و التکریر لضرب من التاکید و اختلاف اللفظ.
یعنى: و مواخذه منما و بر او مگیر بر آنچه اتیان نموده در حق من از افعال محرمه و اعمال ناشایسته. و کشف مکن و رسوا مساز او را از آنچه به جا آورد از بدیها با من.
«و اجعل ما سمحت به من العفو عنهم، و تبرعت به من الصدقه علیهم، ازکى صدقات المتصدقین و اعلى صلات المتقربین».
سمح یسمح -من باب منع- اى: جاد. و السماحه: الجود.
و التبرع: الهبه الغیر الواجبه.
و الصدقه: ما یتصدق به فى سبیل الله.
و الصلات -بکسر الصاد-: جمع صله، و هو الهدیه.
(یعنى:) و بگردان آنچه سماحت نموده ام وجود ورزیده ام از عفو کردن از ایشان -یا: از آن بنده- و تبرع نموده ام به آن از صدقه کردن بر ایشان، پاکترین صدقه هاى صدقه کنندگان و بلندترین و بهترین هدیتهاى نزدیکى جویندگان تو- که هر چه کنند محض قربت منظور ایشان باشد نه غرض دیگر از اغراض دنیوى.
«و عوضنى من عفوى عنهم عفوک، و من دعائى لهم رحمتک، حتى یسعد کل واحد منا بفضلک و ینجو کل منا بمنک».
«ینجو» بفتح الواو على ان یکون معطوفا على «یسعد» بان یکون ان الناصبه مقدره بعد حتى.
یعنى: و عوض ده مرا از عفو کردن من ایشان را عفو کردن تو مرا، و از دعا نمودن من ایشان را رحمت کردن تو مرا، تا آنکه نیکبخت شوند هر یک از ما به فضل و عطاى تو و نجات یابند هر یک از ما به نعمت تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى طلب العفو و الرحمه:
بود از دعاى آن بزرگوار در طلب نمودن عفو و رحمت خوب بود که عنوان دعا ذکر شود که بود دعاى آن امام والامقام در کیفیت طلب نمودن عفو و رحمت چنانکه فقرات دعاء بر آن شهادت دهد.
کسر: شکستن.
شهوت: میل
محرم و ماثم: مى شود مصدر میمى باشند یعنى حرام و گناه نمودن و مى شود اسم مصدر مکان بوده باشند لکن به معنى اسم چیزى که به او حرام و گناه تعلق مى گیرد.
و ازو: ازویت به معنى منع و صرف.
اللغه:
نیل: رسیدن.
حظر: منع.
هتک: دریدن.
حجز: مانع شدن.
ظلامه: مظلمه.
و لا تقفه: از وقف به معنى اطلاع.
المام: نزول.
ادبار: ضد اقبال.
کشف: هویدا نمودن.
قوله: «فاغفر»: یعنى بیامرز از براى او آنچه نازل شد بر او از جانب من و عفو کن از او آنچه را که ادبار نموده است از جانب من یا اینکه برده است او را از من و مطلع نساز یا نگه دار او را.
اللغه:
سماحه: جوانمردى.
ازکى: از زکى پاکیزه.
صلات: از صله یعنى عطاء و بخشش.
سعد: خوشبختى
از این کلام شریف چنان فهمیده مى شود که صدقه و صله منحصر به اعطاى مال نیست بلکه حقى برداشتن یا ثابت نمودن است. چنانچه در بعضى از روایات وارد است که سنگى یا کلوخى یا خارى را از راه مسلمانان دفع نمودن صدقه است. بلى این جوانمردى که در فقره ى عبارت دارد یک مطلبى است که حقیقت انسان از مظلمه درگذرد از اینکه برادر دینى او است خواه خدا چیزى به او بدهد یا نه. نه اینکه عفو مى کنم به شرط عفو خدائى این نحو عفو جوانمردى نیست بلکه آنچه ذکر شد او خواهد سبب نیکبختى و نجات هر یک شد.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
طلب عفو:
این دعا که درباره ى طلب عفو و رحمت است امام علیه السلام از جهات مختلفى از خداوند درخواست عفو و رحمت کرده است.
در نخستین فراز از آن چنین مى خوانیم: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و شهوت و میلم را در مورد هر چیز حرامى بشکن) (اللهم صل على محمد و آله، و اکسر شهوتى عن کل محرم).
(و حرص و آزم را از هر گناهى دور دار) (وازو حرصى عن کل ماثم).
(مرا از اذیت و آزار هر مرد مومن و زن مومنى و هر مرد مسلمان و زن مسلمانى بازدار) (و امنعنى عن آذى کل مومن و مومنه و مسلم و مسلمه).
پس از آن اشاره به صرف نظر از حقوق خود نسبت به دیگران کرده مى گوید: (بار خداوندا هر بنده اى که به حقى از حقوق من- که تو آن را بر او ممنوع ساخته اى- تجاوز کرده و پرده ى حرمت مرا دریده است و با همین ظلم نسبت به من از دنیا رفته، و یا هنوز در حال حیات است (او را بیامرز) (اللهم و ایما عبد نال منى ما حظرت علیه، و انتهک منى ما حجرت علیه فمضى بظلامتى میتا، او حصلت لى قبله حیا).
آرى او را نسبت به کارهائى که در مورد من انجام داده (مورد مغفرت قرار ده و نسبت به آنچه از من از بین برده است مشمول عفوت گردان) (فاغفر له ما الم به منى، و اعف له عما ادبر به عنى).
(او را از آنچه درباره ى من مرتکب شده آگاه و سرزنش مفرما) (و لا تقفه على ما ارتکب فى).
(و در مورد گناهانى که با آزردن من کسب کرده او را رسوا مساز) (و لا تکشفه عما اکتسب بى).
به دنبال این قسمت از خداوند مى خواهد که این گونه بخششها را موجب رشد او قرار دهد مى گوید: (این عفو و گذشت من از آنها و این تبرع و کار نیکى که در مورد آنان معمول داشته ام از پاکیزه ترین صدقات متصدقان و بالاترین عطاى مقربان قرار ده) (و اجعل ما سمحت به من العفو عنهم، و تبرعت به من الصدقه علیهم ازکى صدقات المتصدقین و اعلى صلات المتقربین).
جالب این است که در اینجا معامله ى پر سودى به چشم مى خورد: از ناحیه اى با نهایت جود و کرم از هرگونه خطا و آزارى که دیگرى نسبت به او انجام داده مى گذرد، و مى خواهد که آنها را از برترین صدقات و عطاها قرار دهد و از ناحیه دیگر درخواست عوض در برابر این بخششها را دارد لذا عرضه مى دارد خداوندا (در برابر عفو من از آنها، عفو خویش را به من لطف فرما) (و عوضنى من عفوى عنهم عفوک).
(و به جاى دعاى خیرم براى آنان رحمتت را به من ارزانى دار) (و من دعائى لهم رحمتک).
(تا هر یک از ما با فضل و لطف تو به سعادت نائل شویم) (حتى یسعد کل واحد منا بفضلک).
(و هر یک از ما با احسان تو نجات یابیم) (و ینجو کل منا بمنک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۳۱۲-۳۰۲
و کان من دعائه علیه السّلام فی طلب العفو و الرّحمة:
بسم الله الرحمن الرحیم و ایاه نستعین الحمد لله المطلوب عفوه و غفرانه، المسوول رحمته و احسانه، والصلاه والسلام على نبیه محمد العلى شانه و على آله الذین هم انصار الحق و اعوانه. و بعد فهذه الروضه التاسعه و الثلاثون من ریاض السالکین، فى شرح صحیفه سیدالعابدین صلى الله علیه و على آبائه و ابنائه الخلفاء الراشدین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، اناله الله عفوه و رحمته و فرج علیه من ضیق الکروب زحمته.
العفو: التجاوز عن الذنب و ترک العقاب.
قال ابن الاثیر: و اصله المحو و الطمس. و منه عفت الریح الاثر اذا محته.
و قال الراغب: العفو: القصد لتناول الشىء. یقال: عفاه و اعتفاه: اى قصده متناولا ما عنده، و منه العافى لکل طالب رزق من طائر او بهیمه او انسان. و عفت الریح التراب: قصدته متناوله اثارته. و عفت الدار کانها قصدت نحو البلى. و عفى الشعر و النبت قصد تناول الزیاده کقولک: اخذ النبت فى الزیاده و عفى عنه کانه قصد ازاله ذنبه صارفا له عنه. فالمفعول فى الحقیقه متروک عن متعلقه بمضمر. فالعفو هو التجاوز عن الذنب و ترک العقوبه.
و الرحمه: رقه القلب و انعطاف، اى میل روحانى یقتضى التفضل و الاحسان، و اذا وصف الله تعالى بها کان المراد بها غایتها اعنى التفضل و الاحسان، لان الرقه من الکیفیات و المزاجیه التابعه للتاثر و الانفعال، و الله سبحانه منزه عنها. و هو: اما من باب المجاز المرسل، بذکر السبب و اراده المسبب، فان الرحمه و الرقه سبب التفضل و الاحسان.
و اما على طریقه التمثیل، بان شبه حاله تعالى -بالقیاس الى المرحومین فى ایصال الخیر الیهم- بحال الملک اذا عطف على رعیته ورق لهم، فاصابهم بمعروفه و انعامه، فاستعیر الکلام الموضوع للهیئه الثانیه للاولى، من غیر ان یتحمل فى شىء من مفرداته. وقس على ذلک سائر الصفات التى لا یصح اتصافه تعالى بها سواء کانت انفعالات کالرحمه و الحیاء و الغضب، او لا کالاستهزاء و المکر، او الخدع.
و رحمته تعالى: تنقسم الى عامه: و هى افاضه الوجود و ما یلیق من الاغراض و الحاجات. و خاصه: و هى التى تخصص بعض العبید بالتقریب الیه سبحانه، و هذه الرحمه هى المطلوبه هنا، فافهم.
کسرت الرجل عن مراده: ثنیته و صرفته. و اصله من کسر العود و نحوه، و هو مجاز مرسل بعلاقه السببیه، لان الکسر یقتضى تغیر المکسور عما کان علیه، و صرف عما اعد له، اى اصرف شهوتى عن کل محرم.
و الشهوه: نزوع النفس الى ما تریده. و عرفت: بانها قوه نفسانیه باعثه على جلب النفع. و یقابلها الغضب، و هى قوه نفسانیه باعثه على دفع الضرر، و قد تقدم فى الروضه الثامنه بیان ان اصعب القوى النفسانیه مداواه و اصلاحا القوه الشهویه، فان قمعها و کسرها عسیر جدا، لانها اقدم القوى وجودا فى الانسان، و اشدها به تشبثا، و اکثرها منه تمکنا، فانها تولد معه، و توجد فیه قبل قوه الغضب، و قبل قوه الفکر و النطق و التمییز. و لذلک بدا علیه السلام الدعاء بسوال کسرها و صرفها عن کل محرم، و لان الانسان لا یصیر حرا تقیا و غنیا و سخیا الا بقمعها و اماتتها کما سبق بیانه، فانها اذا قهرت و امیتت، صار العبد ملکا روحانیا، و الهیا ربانیا، خارجا عن الفواسق البهیمیه، سارحا فى مشارق الانوار الملکیه.
و المحرم -بفتح المیم و الراء المهمله المخففه-: الحرام، و حقیقه موضع الحرمه. و هو الممنوع منه شرعا.
و فى نسخه محرم -بضم المیم و تشدید الراء المهمله- و هو اسم مفعول من حرم الله الشىء تحریما: اذا منع منه.
و زویت الشىء: جمعته و قبضته، ثم استعمل مجازا فى التنحیه و الصرف. و منه حدیث الدعاء: و ما زویت عنى مما احب اى صرفته و نحیته.
و الحرص: فرط الرغبه و الاراده.
و قیل: طلب الشىء باجتهاد. و منه قوله تعالى: «ان تحرص على هداهم» اى ان تفرط ارادتک فى هدایتهم، او ان تجتهد فى طلب هدایتهم. و قد تقدم الکلام على الحرص مستوفى فى الروضه الثامنه.
و الماثم: الاثم. و هو الذنب و هو مصدر میمى وضع موضع الاسم.
و قیل: هو الامر الذى یاثم به الانسان اى یقع به فى الاثم و منعته عن الامر: کففته عنه.
و آذاه یوذیه اذى و اذاه و اذیه: اوقع به مکروها و ضررا فى نفسه او جسمه او ماله دنیویا کان او اخرویا.
و عطف المسلم و المسلمه على المومن و المومنه، اما من باب التتمیم بناء على ان الاسلام دون الایمان، او من باب الترقى من الادنى الى الاعلى بناء على ان الاسلام فوق الایمان.
قال الراغب: الاسلام فى الشرع على ضربین:
احدهما: دون الایمان، و هو الاعتراف باللسان. و به یحقن الدم، حصل معه الاعتقاد او لم یحصل، و ایاه قصد بقوله تعالى: «قل لم تومنوا و لکن قولوا اسلمنا».
و الثانى: فوق الایمان، و هو ان یکون مع الاعتراف اعتقاد بالقلب، و وفاء بالفعل، و استسلام لله تعالى فى جمیع ما قضى و قدر، کما ذکر عن ابراهیم علیه السلام فى قوله: «اذ قال له ربه اسلم قال اسلمت لرب العالمین» و قوله: «ان الدین عند الله الاسلام» و قوله: «توفنى مسلما و الحقنى بالصالحین» اى اجعلنى ممن استسلم لرضاک، و قوله: «ان تسمع الا من یومن بایاتنا فهم مسلمون» اى منقادون للحق مذعنون له. انتهى.
و قد استوفینا الکلام على مباحث الاسلام و الایمان فیما تقدم فاغنى عن الاعاده.
«اى»: اسم شرط مرفوع بالابتداء.
«و ما»: زائده لتاکید الابهام فى اى.
و عبد: محفوظ باضافه اى الیه. و قیل: «ما» نکره و «عبد» بدل منها، و الخبر هو جمله نال منى.
و قیل: هو جمله الجزاء، و هو قوله: فاغفر له.
و قیل: الشرط مع جزائه هو الخبر، و قد مر الکلام على ذلک مستوفى فى الروضه الحادیه و الثلاثین، فلیرجع الیه.
و نال الشىء یناله نیلا: اصابه.
و الحظر: المنع. یقال: حظرته حظرا -من باب قتل- اى منعته و اداه بعلى لتضمینه معنى التحریم. و مفعول حظرت محذوف اطرادا، اى حظرته علیه.
و انتهک الرجل الحرمه تناولها بما لا یحل.
و حجر علیه الشىء حجرا -من باب قتل-: حرمه علیه، و منعه من التصرف فیه. و یقال للممنوع منه: بتحریمه حجر، و منه قوله تعالى: «و قالوا هذه انعام و حرث حجر».
و فى نسخه حجزت علیه بالزاء المعجمه. و هو من الحجز بمعنى الفصل، و یرجع الى معنى المنع.
و الظلامه -بالضم-: اسم لما یطلبه المظلوم عند الظالم کالمظلمه.
و میتا: نصب على الحال.
و «او» لاحد الامرین.
و حصل الشىء حصولا -من باب قعد- و حصل لى علیه کذا: ثبت و وجب.
و القبل: -على وزن عنب- بمعنى عند.
قال الفارابى فى دیوان الادب: یقال: لى قبل فلان حق اى عنده.
اى ثبتت لى ظلامتى عنده حال کونه حیا.
و قول بعضهم: قبله اى من جانبه، تمحل لا داعى الیه الا عدم اطلاعه على ورود قبل بمعنى عند.
و الم بالذنب الماما: فعله.
و منى: اى من ظلمنى.
و ادبر بالشىء: ذهب به.
قال بعضهم: المراد بما الم به ما اقام علیه من الظلم من الالمام بالمنزل، و هو النزول به، و بما ادبر به ما فعله من الظلم، ثم مضى و انقضى.
و قال آخر: المراد بقوله: «اغفر له ما الم به منى» ما نزل من البلاء بسبب ظلامتى.
و کل هذا تخرص لا یفهمه ظاهر العباره، بل الظاهر ان المراد بقوله: «ما الم به منى» ما فعله من ظلمى، و بقوله: «عما ادبر به عنى» ما ذهب به من حقى، کمال و نحوه یرید التعمیم فى ما جناه علیه، سواء کان ظلما فى نفس و عرض او مال وقنیه. و الله اعلم بمراد اولیائه.
و لا تقفه على ما ارتکب فى: اى لا تطلعه علیه او لا تبکته و لا تقبح علیه فعله.
قال الجوهرى: وقفته على ذنبه: اى اطلعته علیه.
و قال ابوعبیده: وقفته على ذنوبه اذا بکته بها، اى قبحت علیه فعله لها، و اصله من الوقوف.
قال فى الاساس: و من المجاز وقفته على ذنبه، و على سوء صنیعه.
و ارتکب الذنب ارتکابا: اتاه و فعله.
«و فى» اى بسببى، کقوله علیه السلام: ان امراه دخلت النار فى هره حبستها، و ترجع الى الظرفیه کان السبب متضمن للمسبب تضمن الظرف للمظروف.
و لا تکشفه: اى لا تفضحه. یقال: کشفته الکواشف: اى فضحته. و اصله من الکشف و هو الاظهار، و رفع الشىء عما یواریه و یغطیه.
«و عن» فى قوله: «عما اکتسب» سببیه مثلها فى قوله تعالى: «و ما ینطق عن الهوى».
قال الرضى: اى نطقا صادرا عن الهوى.
فالجار و المجرور صفه للمصدر، فعن فى مثله تفید السببیه کما فى قولک: قلت هذا عن علم.
و فى القاموس: الکشف کالتکشیف- و کشفته عن کذا تکشیفا: اکرهته على اظهاره.
و اراده هذا المعنى هنا حسنه، اى لا تکرهه على اظهار ما اکتسب فى اى بسببى. و یجوز ان تکون «الباء» فیه هى الباء الداخله على آله الفعل نحو کتبت بالقلم، و قطعت بالسکین، جعل نفسه فى اکتساب الظالم للاثم کالاله له من حیث ان ظلمه مقصور علیه. و الله اعلم.
سمح بکذا یسمح بفتحتین سماحا و سماحه: جاد و اعطى و وافق على ما ارید منه، و اسمح بالالف لغه.
و قال الاصمعى: سمح -ثلاثیا- بماله، و اسمح -رباعیا- بمفاده. و سامحه بکذا اعطاه. و تسامح و اصله الاتساع، و منه یقال: فى الحق مسمح: اى متسع و مندوحه عن الباطل.
و تبرع بالامر: فعله غیر طالب عوضا.
و فى القاموس: تبرع بالعطاء تفضل بما لا یجب علیه.
و قال صاحب المحکم: تبرع بالعطاء اعطى من غیر سوال.
و هو موافق لما فى الاساس حیث قال: فعل ذلک تبرعا من غیر طلب الیه، کانه یتکلف البراعه فیه و الکرم.
و تصدق بکذا: اعطاه صدقه، و هى ما یخرجه الانسان من ماله على وجه القربه، کالزکاه. لکن الصدقه فى الاصل یقال للمتبرع به، و الزکاه للواجب.
و قیل: یسمى بالواجب صدقه اذا تحرى صاحبه الصدق فى فعله. قال تعالى: «خذ من اموالهم صدقه». و یقال لما تجافى عنه الانسان و ترکه: من حقه تصدق به، و علیه عباره الدعاء. و منه قوله سبحانه: «فمن تصدق به فهو کفاره له» و قوله تعالى: «ودیه مسلمه الى اهله الا ان یصدقوا» فسمى اعفاءه صدقه.
و الزکاء بالمد: النماء و الزیاده، یقال: زکا الزرع اذا حصل منه نمو و زیاده و منه الزکاه لما یخرجه الانسان من حق الله سبحانه الى الفقراء، لانه سبب یرجى به الزکاء و البرکه.
و اعلى: اى اشرف و افضل.
و الصلات: جمع صله بالکسر. و اصلها وصل حذفت الواو و عوض منها هاء فى آخرها. یقال: وصله وصلا وصله -من باب وعد-. و اصله من اتصال الاشیاء بعضها ببعض، ثم استعمل فى العطاء، فقیل: وصله بالف دینار، اى اعطاه. و سموا العطیه صله، وضعا للمصدر موضع الاسم، و علیه عباره الدعاء، اى اشرف عطایا المتقربین.
و تقرب الى الله بکذا: طلب قربه تعالى بسببه و هو قرب روحانى لا بدنى.
و منه الحدیث القدسى: ما تقرب الى عبد بمثل اداء الفرائض.
و عوضه تعویضا: اعطاه عوض ما اخذ منه.
اى اجعل عفوک عنى عوضا من عفوى عنهم، و رحمتک عوضا من دعائى لهم بالغفران و العفو و الاغماض و الستر.
و (حتى) یجوز ان تکون تعلیلیه مرادفه ل«کى» اى کى یسعد کل منا. و یجوز ان تکون بمعنى «الى»، فیکون المراد منه حینئذ الدوام.
و سعد فلان یسعد -من باب تعب- فى دین او دنیا سعدا و سعودا: حصلت له السعاده.
و المراد بها هنا السعاده المطلقه و هى السعاده الاخرویه، التى هى عباره عن حسن الحیاه فى الاخره، و هى المشار الیها بقوله تعالى: «و اما الذین سعدوا ففى الجنه خالدین فیها».
و «الباء» من قوله: «بفضلک» اما سببیه، او للملابسه اى ملتبسا بفضلک.
و نجا من الهلاک ینجو نجاه: خلص.
و من علیه یمن منا: انعم علیه و احسن الیه.
قال بعضهم: یحتمل ان یکون معنى قوله علیه السلام «حتى یسعد کل منا بفضلک» اى حتى اسعد انا بفضلک الذى عوضتنى ایاه عن عفوى عنه، و یسعد هو بفضلک الذى لولا عفوى عنه لعاقبته، او اسعد انا بعفوى و بما عوضتنى، و ذلک فضل منک، فانک انت الذى وفقتنى للعفو. و سعادته ایضا کائنه بفضلک، فانک کما تفضلت على بالعفو عنه، تفضلت علیه بعفوى عنه، و قبلت عفوى.
و لعل هذا انسب بقوله علیه السلام: «و ینجو کل منا بمنک» و الله اعلم.
قلت: لا حاجه الى هذا التمحل بل تجعل السعاده و النجاه لکل منهما غایه لطلبه -علیه السلام- الغفران و العفو للظالم، و تعویضه عن ذلک عفوه تعالى، و رحمته له. و هو ظاهر لاغبار علیه.
