دعای ۳۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
اللَّهُمَّ إِنَّک أَعْلَمُ بِمَا عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا عَلِمْتَ، وَ اصْرِفْنِی بِقُدْرَتِک إِلَی مَا أَحْبَبْتَ.
اللَّهُمَّ وَ عَلَی تَبِعَاتٌ قَدْ حَفِظْتُهُنَّ، وَ تَبِعَاتٌ قَدْ نَسِیتُهُنَّ، وَ کلُّهُنَّ بِعَینِک الَّتِی لَا تَنَامُ، وَ عِلْمِک الَّذِی لَا ینْسَی، فَعَوِّضْ مِنْهَا أَهْلَهَا، وَ احْطُطْ عَنِّی وِزْرَهَا، وَ خَفِّفْ عَنِّی ثِقْلَهَا، وَ اعْصِمْنِی مِنْ أَنْ أُقَارِفَ مِثْلَهَا.
اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُ لَا وَفَاءَ لِی بِالتَّوْبَةِ إِلَّا بِعِصْمَتِک، وَ لَا اسْتِمْسَاک بی عَنِ الْخَطَایا إِلَّا عَنْ قُوَّتِک، فَقَوِّنِی بِقُوَّةٍ کافِیةٍ، وَ تَوَلَّنِی بِعِصْمَةٍ مَانِعَةٍ.
اللَّهُمَّ أَیمَا عَبْدٍ تَابَ إِلَیک وَ هُوَ فِی عِلْمِ الْغَیبِ عِنْدَک فَاسِخٌ لِتَوْبَتِهِ، وَ عَائِدٌ فِی ذَنْبِهِ وَ خَطِیئَتِهِ، فَإِنِّی أَعُوذُ بِک أَنْ أَکونَ کذَلِک، فَاجْعَلْ تَوْبَتِی هَذِهِ تَوْبَةً لَا أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَی تَوْبَةٍ، تَوْبَةً مُوجِبَةً لِمَحْوِ مَا سَلَفَ، وَ السَّلَامَةِ فِیمَا بَقِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی تو به آنچه از من سرزده آگاه تری، پس آنچه را از من خبرداری بیامرز، و مرا با قدرت خود به سوی آنچه دوست داری متوجه ساز.
خداوندا بر ذمّه من وبال‌هایی است که به یاد دارم، و وبال‌هایی است که فراموشم شده، و همه آنها در برابر دیده توست که به خواب نمی‌رود، و نزد علم توست که در آن فراموشی راه ندارد، پس در مقابل آن و بالها به صاحبانش عوض بده، و وزر آن را از من بریز، و سنگینی آن را از دوش جان من بردار، و مرا از دستیازی به نظیر آن بازدار.
الهی مرا قدرت وفای به توبه خود جز با حفظ تو نیست، و توان خودداری از گناهان ندارم جز به قوّت تو، پس مرا با نیروی کافی تقویت کن، و خود عهده‌دار نیروی بازدارنده از گناهم باش.
الهی هر بنده‌ای که به سویت باز گردد و حضرتت به علم غیبی که داری می‌دانی که او توبه شکن و بازگردنده به گناه و خطای خویش است، پس من به تو پناه می‌برم از آنکه چنین باشم، اینک این توبه مرا چنان توبه‌ای قرار ده که بعد از آن محتاج توبه‌ای دیگر نباشم، توبه‌ای که سبب محو گناهان گذشته، و ایمنی از گناه در بقیه ایام عمر باشد.
ترجمه آیتی
اى خداوند، تو بهتر مى دانى که من چه کرده ام، پس آن گناهان را که خود بدانها آگاهى بیامرز و به قدرت خود مرا بدان سو ببر که خود دوست دارى.
اى خداوند، بر ذمه ى من تبعاتى است که در حفظ دارم و تبعاتى که از یاد برده ام، ولى همه را چشم تو که هرگز به خواب نمى رود، مى نگرد و علم تو که هیچ چیز از آن نهان نمى ماند، مى داند. تو خود کسانى را که بر من ذمه دارند عوض ده و بار گناه آن از دوش من برگیر و از سنگینى آن بکاه و مرا از ارتکاب چنان گناهانى نگه دار.
اى خداوند، من در توبه ى خویش پایدارى نتوانم، مگر تو مرا از گناه نگه دارى و از گناه پرهیز نتوانم مگر تو توان آنم دهى. پس مرا به نیرویى به حد کفایت توانا گردان و به عصمتى بازدارنده از گناه، مدد فرماى.
اى خداوند، هر بنده اى، به درگاه تو توبه مى کند و حال آنکه تو به علم خود مى دانى که توبه ى خود خواهد شکست و بار دیگر به گناه و خطاى خود باز خواهد گشت. خداوندا، به تو پناه مى آورم اگر در این زمره باشم. اى خداوند، این توبه ى من از آن گونه قرار ده که بعد از آن نیازمند توبه نشوم. توبه اى که موجب زداییدن گناهان گذشته ى من باشد و سبب در امان ماندن در باقى عمر از گنهکارى.
ترجمه ارفع
خداوندا تو به آنچه من انجام داده ام داناترى، پس آنچه از من مى دانى ببخش و به نیرویت مرا به آنچه دوست دارى بازگردان.
الها بر گردن من بار معاصى و لغزشهایى است که بعضى را یاد دارم و بعضى را فراموش کرده ام و همه آنها مقابل چشم توست که هیچگاه به خواب نمى رود و در نزد علم توست که هیچوقت به فراموشى سپرده نمى شود.
س در برابر آن گرفتاریها به صاحبانش عوض ده و سنگینى آنها را از دوش من بردار و بارم را سبک کن و مرا از اینکه به امثال آن گرفتاریها نزدیک و آلوده شوم حفظ کن.
پروردگارا حقیقت این است که من وفادار به توبه نمى مانم مگر به حفظ و نگهدارى تو و جز با نیرویت توانایى ترک گناه را ندارم پس مرا به نیرویى کافى نیرومند گردان و با حفظى که مرا مانع از گناه مى شود سرپرستى ام فرما.
الها هر بنده ای که توبه کرده و به سویت آمده در حالى که تو بر اساس علم غیبت مى دانى که او توبه شکن است و دوباره به گناه خویش بازمى گردد، اینک من به تو پناه مى برم که اینگونه باشم. پس توبه مرا توبه ای قرار ده که پس از آن، نیازى به توبه ای دیگر نداشته و باعث محو گناهان گذشته و سالم ماندن در بقیه روزهاى عمرم باشند.
ترجمه استادولی
خدایا، تو به کارهاى من داناترى، پس گناهانى را که از من سراغ دارى بیامرز، و مرا به قدرت خود به آنچه دوست دارى بازگردان.
خدایا، بر من وزر و وبال هایى (از حقوق مردم) است که آنها را به یاد دارم، و وزر و وبال هایى نیز هست که از یاد برده ام، و همه آنها در برابر چشم تو که خواب ندارد و علم تو که از یاد نمى برد قرار دارد، پس صاحبان آن حقوق را خود عوض ده، و وزر و وبال آن را از من بریز، و بار گرانش را از دوش من بردار، و مرا از دست یازیدن به مثل آنها نگاه دار.
خدایا، مرا جز با نگاهدارى تو وفاى به توبه نیست، و جز به نیروى تو دست کشیدن از خطاها ممکن نباشد، پس مرا با نیرویى کافى نیرو بخش، و با نگهداریى که مانع از گناه شود یارى رسان.
خدایا، هر بنده اى که به درگاهت توبه کند ولى در علم غیب تو توبه شکن و بازگشت کننده به گناه و خطاى خود باشد، من به تو پناه مى آورم از این که چنین باشم، پس این توبه مرا توبه اى ساز که پس از آن نیازمند توبه اى دیگر نباشم، توبه اى که موجب محو گناهان گذشته، و سلامتى و پاکى از گناهان آینده باشد.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خداى من تو به آنچه من کرده ام (از اعمال بد) تحقیقا از من به آنان آگاهترى (زیرا من معاصى خود را بسیار فراموش خواهم کرد اما تو هیچ فراموشى نخواهى داشت) (لا یعزب عن علمه مثقال ذره).
پس از گناهانم که همه را مى دانى درگذر و به قدرت کامله ى خود (که هیچ کس از آن تخلف نتواند کرد) روى مرا به جانب آنچه محبوب تست بگردان
اى خداى من و به ذمه ى من حقوقى است که آنها را به خاطر دارم و حقوقى که فراموش کرده ام و تمام آنها در مقابل چشم تو که خواب ندارد و در حضور علم تو که فراموشى و نسیان نپذیرد همه عیان و مشهود است (زیرا تو بصیر و علیمى به عین ذاتت و علم حضوریت عین بصر است که به تمام کلى و جزئى بى نهایت عالم محیط است و هرگز چیزى از مقابل علم حضورى تو دور نتواند شد) پس اى خداى من تو به اهل آن حقوق که از بندگانت در ذمه ى من است عوض عطا فرما و گناهى که (در عدم اداى آن حقوق) کرده ام عفو و محو فرما و بار گران آن عصیان را (به واسطه عفو) بر من سبک گردان و مرا از آنکه بازبمانند آن عصیان مرتکب شوم نگهدارى کن (و محفوظ دار)
که اى خدا توبه نگهبان من از عصیان نتواند شد مگر به حفظ و نگهدارى تو و من از خطاء (و گناه و لغزشها) خوددارى نتوانم الا به قوت و نیروى (لطف و عنایت) حضرتت پس بارالها تو مرا به نیروئى کافى که (با هواهاى نفس و شهوات طبع و وساوس عادات و شیطان) مقاومت تواند کرد قوت و نصرت بخش و بر من عصمتى (به لطف خاص خود) بگمار که (مرا از گناه و کار زشت) منع تواند کرد.
بارالها و چه بسا بنده اى که از گناه به درگاه تو توبه کرده و او در علم غیب نزد تو (معلوم) است که توبه اش را فسخ و باطل خواهد ساخت و به جرم و گناه بازگشت مى کند. من اى خدا به تو پناه مى برم که این چنین بنده اى باشم پس (کرم کن و) همین توبه ى مرا توبه اى قرار ده که (ثابت بماند و) دیگر بعد از این توبه محتاج به توبه دیگر نشوم (و ابدا توبه ام را نشکنم و) آن توبه (در اثر ثبات و عزم) سبب بر محو گناهان گذشته شود و موجب سلامتى از خطا و عصیان در باقى عمر گردد.
ترجمه سجادی
خداوندا به درستى که تو به کارهایم، داناترى. پس آنچه (گناه) از من مى دانى، بیامرز و به قدرت خود، به آنچه دوست دارى، بازگردان.
خداوندا و مرا (از حقوق مردم) گرفتارى هایى است که به یاد دارم و گرفتارى هایى است که فراموش کرده ام و همه آنها پیش چشم تو که نمى خوابد و در علم تو که فراموش نمى کند، قرار دارد. پس صاحبانش را عوض ده و سنگین بارى اش را از من بیفکن و سنگینى اش را از من سبک فرما و مرا از نزدیک شدن به مانند آن، نگهدار.
خداوندا مرا جز به نگهدارى تو، وفاى به توبه نیست. و جز به قدرت تو، خوددارى از خطاها برایم ممکن نیست. پس با قوّتِ کافى، مرا قوى ساز و به نگهدارى بازدارنده، سرپرستى ام کن.
خداوندا، هر بنده اى که به درگاهت توبه نمود ولى در علم پنهانت، توبه شکن و بازگشت کننده به گناه و خطایش باشد، پس همانا من به تو پناه مى برم که اینچنین باشم. پس این توبه ام را توبه اى گردان که پس از آن، به توبه اى نیازمند نشوم. توبه اى سبب محو آنچه گذشته و سلامتى در آنچه مانده است.
ترجمه شعرانی
خدایا تو بهتر مى دانى من چه کرده ام، آنچه مى دانى بیامرز و مرا به قدرت تو سوى آن عمل که دوست دارى رهبرى کن.
خدایا بر ذمت من از دیگران حقوقى ثابت است، پاره اى از آن را به یاد دارم و پاره اى فراموش کرده، همه پیش چشم تست و چشم تو هرگز به خواب نمى رود و در علم تو حاضر است و در علم تو فراموشى راه ندارد پس صاحبان حقوق را به جاى من عوض ده و بزه آن را از من ببر و بار سنگین آن را از من سبک گردان و مرا نگاهدار از اینکه مثل آن را دیگر بار مرتکب شوم.
خدایا! من بر توبه پایدار نمانم مگر به عصمت تو و از گناهان باز نایستم مگر به قدرت تو، پس مرا چنانکه باید نیرو ده و با عصمتى که مانع از خطا باشد یار گردان.
خدایا اگر بنده اى توبه کرد و تو به علم غیب دانى که توبه را خواهد شکست و به تبهکارى و گناه باز خواهدگشت من پناه به تو مى برم که چنان باشم، پس توبه ى مرا آخرین توبه قرار ده که پس از آن نیازمند توبه ى دیگر نباشم، توبه اى که گناهان گذشته را پاک کند و در آینده از گناه برکنار مانم.
ترجمه فولادوند
بار الها! تو نیک تر میدانى که خود چه کرده ام، پس گناهانى را که تو بدانها آگاهى بیامرز و مرا، به توانایى خود، بدان سو که دوست دارى ببر.
بار الها! پى آمدهایى بر گردن من است که به یاد دارم و پى آمدهایى که در یادم نمانده، ولى همه ى آنها زیر نظر توست که هرگز به خواب نمى رود و در برابر دانش توست که به دست فراموشى نمى سپارد، پس کسانى را که بر گردن من حقى دارند عوض ده و بار گناه از دوشم بکاه و مرا از ارتکاب مانند آنها مانع شو.
بار خدایا! به توبه ى من جز به نگهبانى تو، اعتمادى نیست و از گناهان روى بر تافتن نتوانم، مگر به نیروى تو، پس مرا به نیرویى بسنده و عصمتى مانع از گناه قوت بخش.
بار خدایا! هر بنده اى که به سوى تو توبه کند ولى در دانش غیبى تو شکننده ى توبه و باز گردنده به سوى گناه و اشتباه خود باشد، پس من هم از اینکه چون او باشم به تو پناه مى برم، پس توبه ام را آنچنان بازگشتى قرار ده که از آن پس دیگر نیازى به توبه ى مجدد نداشته باشم، توبه اى آنچنان که مایه ى ستردن گناهان دیرین و سلامت در آنچه از زندگانى ام باقى مانده باشد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا تو به آنچه کرده ام داناترى پس بیامرز براى من آنچه را که مى دانى، و به قدرت و توانائى خود مرا بازگردان به آنچه (اطاعت و فرمانبرى که) دوست دارى
بار خدایا مرا گرفتاریهائى است که آنها را یاد دارم، و گرفتاریهائى که فراموش کرده ام، و همه ى آنها جلو چشم تو است که به خواب نمى رود، و در علم تو است که فراموش نمى نماید (تو به همه ى آنها آگاهى و چیزى از آنها نزد تو پوشیده نیست) پس در برابر آن گرفتاریها به صاحبانش (کسانى که درباره ى آنها بدى کرده و نمى توانم رضایتشان را به دست آورم، یا بدى درباره ى آنها را فراموش کرده ام) عوض ده، و گرانى آنها را از من بیافکن، و سنگینیش را از من سبک گردان، و مرا نگاهدار از اینکه نزدیک مانند آنها روم (مانند آنها را بجا آورم)
بار خدایا براى من وفاى به توبه و به سر رساندن آن نیست جز به نگهدارى تو، و خوددارى از گناهان) به توانائى بى نیازکننده توانا گردان، و به نگهدارى بازدارنده ى (از گناهان) همراهى فرما
بار خدایا هر بنده اى که به درگاه تو، توبه نموده بازگردد و او در علم غیب نزد تو (علم به نهانیها که مختص به تو است، و اخبار انبیاء و ائمه- علیهم السلام- از مغیبات و پنهانیها به وحى و الهام از جانب تو است) توبه شکننده و به گناه و خطاى خویش بازگردنده باشد، پس من به تو پناه مى برم از اینکه چنین (مانند او) باشم، پس این توبه ى مرا توبه اى قرار ده که پس از آن (هنگام تذکر و یاد آوردن گناه) به توبه اى نیازمند نباشم (از این جمله استفاده مى شود که هنگام تذکر گناه تجدید توبه واجب نیست) توبه اى که باعث نابود شدن (گذشت) آنچه (گناهان) گذشته و سلامتى (از معاصى) در آنچه (از زندگى) باقى و مانده است باشد.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ إِنَّک أَعْلَمُ بِمَا عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا عَلِمْتَ وَ اصْرِفْنِی بِقُدْرَتِک إِلَى مَا أَحْبَبْتَ
اَللَّهُمَّ وَ عَلَی تَبِعَاتٌ قَدْ حَفِظْتُهُنَّ وَ تَبِعَاتٌ قَدْ نَسِیتُهُنَّ وَ کلُّهُنَّ بِعَینِک الَّتِی لاَ تَنَامُ وَ عِلْمِک الَّذِی لاَ ینْسَى
فَعَوِّضْ مِنْهَا أَهْلَهَا وَ احْطُطْ عَنِّی وِزْرَهَا وَ خَفِّفْ عَنِّی ثِقْلَهَا وَ اعْصِمْنِی مِنْ أَنْ أُقَارِفَ مِثْلَهَا
اَللَّهُمَّ وَ إِنَّهُ لاَ وَفَاءَ لِی بِالتَّوْبَةِ إِلاَّ بِعِصْمَتِک وَ لاَ اسْتِمْسَاک بِی عَنِ الْخَطَایا إِلاَّ عَنْ قُوَّتِک فَقَوِّنِی بِقُوَّة کافِیة وَ تَوَلَّنِی بِعِصْمَة مَانِعَة»:
"بارالها توبه آنچه من از گناه مرتکب شده ام آگاه ترى، پس آنچه از من مى دانى ببخش، و مرا به قدرتت به سوى آنچه دوست دارى (و آن توبه و انابه و اصلاح و عمل صالح و اخلاق حسنه است) باز گردان.
الهى بر عهده و ذمّه من و بالهایى است که آنها را به یاد دارم، و وبالهائى است که فراموش کرده ام، و همه آنها در برابر دید توست آن دیدى که خواب در آن راه ندارد، و نزد علم توست آن علمى که فراموشى در آن نیست، پس در برابر آنها به صاحبانش عوض بده، و وِزر و وبال آن را از من بریز، و سنگینى آن را از من برگیر، و مرا از نظیر و مانند آن بازدار.
الهى من قدرت وفا کردن به توبه خود را ندارم جز با نگهدارى تو، و از گناهان خوددارى ندارم مگر به قوّت تو، پس مرا با نیروى کافى تقویت فرما، و خود عهده دار عصمت بازدارنده از گناهم شو".
چه زیباست این چند جمله اخیر را همراه با روایت بسیار مهمى که در کتاب شریف "کافى" نقل ده توضیح بیشترى دهم:
حضرت باقر((علیه السلام)) مى فرماید: خداوند به داود وحى فرمود: نزد بنده ام دانیال برو و به او بگو: همانا ترک اولى کردى تو را بخشیدم، باز ترک اولى کردى تو را بخشیدم، بار سوم ترک اولى کردى باز هم تو را بخشیدم، اگر به مرحله چهارم برسد تو را نخواهم بخشید.
داود نزد دانیال آمد و آنچه را حضرت حق فرموده بود به او گفت. دانیال عرضه داشت: اى داود، برنامه حق را به من ابلاغ کردى، چون وقت سحر آمد دانیال به عبادت برخاست و به حضرت ربّ العزّه عرضه داشت: خداوندا داود پیغمبر مسائل تو را به من خبر داد که پس از سه بار ترک اولى مرا نخواهى بخشید، الهى به عزّتت قسم اگر خود تو مرا از گناه حفظ نکنى، و توفیق خوددارى از معصیت را از من دریغ دارى هر آینه دچار گناه مى شوم، هر آینه دچار گناه مى شوم، هر آینه دچار گناه مى شوم!(۱)
آرى اگر توفیق او رفیق راه نشود، و عصمت او به داد انسان نرسد، و رحمت و لطفش به بدرقه انسان نیاید، پس واى به حال این موجود ضعیف و این جزثومه ناتوان در مقابل هجوم این همه خطر و این همه دشمن.
دل تمنّاى درد او دارد *** خانه سیلاب آرزو دارد
خویش یکدیگرند عجز و غرور *** تیغ پیوند با گلو دارد
چون کنم شرح حال دیده رقم *** خامه ام گریه در گلو دارد
کوبه کو در به در ز بس گردید *** گریه در پیش ناله رو دارد
یک زبانم من و نمى گویم *** سخنى را که پشت و رو دارد
چشم باریک بین اگر باشد *** قَدح آفتاب مو دارد
عکس را نیست جا در آینه ام *** به دلم بسکه درد رو دارد
پر غبار است دل ز غمخوارى *** خانه ام گرد زُفت و رو دارد
از مریدان آن درست کلیم *** خرقه داغ آرزو دارد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ـ "اصول کافى" ج۲، ص۳۱۶.
«اَللَّهُمَّ أَیمَا عَبْد تَابَ إِلَیک وَ هُوَ فِی عِلْمِ الْغَیبِ عِنْدَک فَاسِخٌ لِتَوْبَتِهِ وَ عَائِدٌ فِی ذَنْبِهِ وَ خَطِیئَتِهِ فَإِنِّی أَعُوذُ بِک أَنْ أَکونَ کذَلِک فَاجْعَلْ تَوْبَتِی هَذِهِ تَوْبَةً لاَ أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَى تَوْبَة تَوْبَةً مُوجِبَةً لِمَحْوِ مَا سَلَفَ وَ السَّلاَمَةِ فِیمَا بَقِی»:
"بار الها هر بنده گناهکارى که به سوى تو باز گردد، و به علم غیبت آگاهى که او شکننده توبه و بازگردنده به گناه و خطاى خویش است، پس من به تو پناه مى برم از آنکه مانند اوباشم. بنابراین اى خداى من، توبه مرا چنان توبه اى قرار ده که پس از آن به توبه اى محتاج نباشم، توبه اى که موجب محو گناهان گذشته، و ایمنى در بقیه ایام عمرم باشد".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم انک اعلم بما عملت، فاغفرلى ما علمت و اصرفنى بقدرتک الى ما احببت».
و ابن ادریس به جاى «الى»، «الى» -به تشدید یا- خوانده.
یعنى: بار خدایا، به درستى که تو داناترى به آنچه من کرده ام از معاصى، پس بیامرز مرا آنچه تو دانسته اى و برگردان مرا از معاصى به قدرت خود به آنچه تو دوست دارى از طاعات- یا: برگردان به من، چنانچه در نسخه ى ابن ادریس است.
«اللهم و على تبعات قد حفظتهن و تبعات قد نسیتهن، و کلهن بعینک التى لا تنام و علمک الذى لا ینسى».
«ینسى» بر بناى فاعل و مفعول هر دو روایت شده.
یعنى: بار خدایا، و بر من است حقوقى چند از تو که یاد دارم آن را و حقوقى که فراموش کرده ام، و همه ى اینها در چشم توست که به خواب نرود، یعنى در علم توست که فراموش نمى شود- یا: فراموش نمى کند. پس فقره ى «علمک الذى لا ینسى» به منزله ى تاکید است مر فقره ى اول را، و تکریر از باب اختلاف لفظ است.
«فعوض منها اهلها».
اى: فعوض من التبعات اهل التبعات.
(یعنى:) پس عوض ده از این تبعات و حقوق مردم، اهل آن حقوق را.
«و احطط عنى وزرها».
اى: اسقط عنى ثقلها.
(یعنى:) و بیفکن از من گرانى آن تبعات را.
«و خفف عنى ثقلها».
و سبک ساز از من سنگینى آن را.
و این فقره به منزله ى تاکید است مر فقره ى ماقبل خود را. و تکریر به محض اختلاف لفظ است.
«و اعصمنى من ان اقارف مثلها».
یقال: فلان قارف الخطیئه، اى: خالطها. قاله الجوهرى. قارف فلان الشىء، اذا داناه و لا صقه.
(یعنى:) و نگاه دار مرا از آنکه مخالطت و نزدیکى نمایم و به جا آورم مثل آن تبعات را.
«اللهم و انه لا وفاء لى بالتوبه الا بعصمتک، و لا استمساک بى عن الخطایا الا عن قوتک. فقونى بقوه کافیه. و تولنى بعصمه مانعه».
الضمیر فى قوله علیه السلام: «انه» ضمیر الشان المفسر بالجمله التى بعده.
یعنى: بار خدایا، به درستى که حال و امر بر این منوال است که وفا نمى توانم نمود به توبه و رجوع از معصیت به طاعت مگر به نگاه داشتن تو و چنگ درزدنى نیست مرا در حالتى که تجاوزکننده باشم از خطایا و گناهان مگر از قوت و قدرت تو. پس قوى گردان مرا به قوتى کفایت کننده. و متولى و ناصر و معین و مددکار من باش به عصمتى بازدارنده از اتیان به افعال ناشایسته.
«اللهم ایما عبد تاب الیک و هو فى علم الغیب عندک فاسخ لتوبته و عائد فى ذنبه و خطیئته، فانى اعوذ بک ان اکون کذلک».
یعنى: بار خدایا، هر بنده اى که توبه و رجوع کرد و توجه نمود به سوى تو، و حال آنکه در علم غیب که نزد توست و مخصوص توست آنکه او فسخ و نقض کننده و برطرف سازنده ى آن توبه است و رجوع و عودکننده است به گناهى و خطایى که توبه از آن نموده، پس من پناه مى آورم به تو از آنکه باشم اینچنین که باز عود نمایم به آن گناه.
«فاجعل توبتى هذه توبه لا احتاج بعدها الى توبه، توبه موجبه لمحو ما سلف و السلامه فیما بقى».
قد روى «و السلامه» بالنصب عطفا على محل «محو».
(یعنى:) پس بگردان توبه ى مرا این توبه، توبه اى که محتاج نباشم به توبه ى دیگر، و توبه اى باشد که موجب ستردن و زایل کردن گناهانى باشد که از پیش کرده ام و رستگارى باشد در آنچه باقى مانده از عمر من.
شرح صحیفه (مدرسی)
اى خداى من به درستى که دانا هستى به چیزى که جاى آوردم من پس بیامرز براى من آنچه را که به جاى آوردم و متوجه ساز مرا به قدرتت به سوى آنچه دوست دارى.
اللغه:
تبعه: عقوبت.
عوض: بدل شىء.
حط: ریختن.
وزر: عقوبت.
اهل: خوب.
ثقل: سنگینى.
قرف: کسب نمودن.
یعنى اى خداى من بر من گناهانى است که به تحقیق حفظ نمودم آنها را و گناهانى است که به تحقیق فراموش نمودم آنها را و تمام آنها در دیده ى تو است آن دیده که هرگز نخوابد و در علم تو است آن علمى که فراموش نمى کند پس بدل بده تو از آنها خوب را و بریز و محو نما از من عقوبتهاى آنها را و خفیف کن تو از من سنگینى آنها را و حفظ کن مرا از اینکه کسب نمایم مثل آنها را.
اى خداى من به درستى که شان چنان است که نیست وفائى مرا به توبه نمودن مگر به حفظ تو، و نیست نگهداشتن من از معاصى مگر از روى قوت تو پس قوت بده مرا به قوت کفایت کننده ى و مباشرت نما مرا به حفظى که مانع باشد در مقام خطا.
روایت شده است از حضرت باقر علیه السلام که فرمود: به درستى که خداى عزوجل وحى فرستاد به سوى داود (ع) اینکه برو به سوى بنده ى من دانیال پس بگو به او: اینکه به درستى که تو عصیان من نمودى آمرزیدم تو را، و عصیان نمودى آمرزیدم تو را، و عصیان نمودى آمرزیدم، پس عصیان نمودى آمرزیدم تو را اگر دفعه ى چهارم عصیان من نمائى نخواهم آمرزید تو را، داود رفت نزد دانیال و به او فرمود: اى دانیال من رسولم از قبل خدا به سوى تو خداى فرمود: تو معصیت من نمودى آمرزیدم تو را، عصیان نمودى مرا آمرزیدم تو را، عصیان نمودى، پس آمرزیدم تو را اگر نوبه ى چهارم عصیان کنى مرا نخواهم آمرزید تو را. دانیال فرمود: اى پیغمبر خدا رساندى خطاب خداى مرا چون وقت سحر شد دانیال برخاست و مناجات خداى نمود و عرض نمود:
اى خداى من داود پیغمبر تو خبر داد مرا که فرمودى که: من عصیان نموده ام تو را و تو آمرزیدى مرا، و عصیان نمودم آمرزیدى، و عصیان نمودم آمرزیدى، و خبر داد از تو که فرمودى که: چهارم مرتبه نخواهم آمرزید قسم به عزت و جلال تو که اگر تو حفظ ننمائى مرا خواهم عصیان نمود تو را پس خواهم عصیان نمود تو را پس خواهم عصیان نمود تو را پس خواهم عصیان نمود تو را.
اى خداى من چقدر بنده توبه نمود به سوى تو و او در علم غیب شکننده بود توبه ى خود را و عودکننده بود در گناه و معصیت خود پس به درستى که من پناه مى برم به تو اینکه بوده باشم به این طریقه پس بگردان تو توبه ى مرا همین توبه توبه ى که محتاج نشوم بعد از این توبه به سوى توبه ى دیگر توبه ى که باعث شود مر محو چیزهاى گذشته و سلامت در بقیه ى عمر من.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و بالاخره این بنده از گناه برگشته خواسته هاى خود را در مورد توبه و انابه در قالبهاى دیگرى ریخته چنین مى گوید: (بار الها تو نسبت به آنچه را که عمل کرده ام از همه داناترى بنابراین هر خلافى را که از من سراغ دارى مورد مغفرتت قرار ده) (اللهم انک اعلم بما عملت، فاغفرلى ما علمت).
و از آنجا که یک بنده ى فهمیده انتخاب امورش را به عهده ى خدا مى گذارد تا او برایش انتخاب کند عرضه مى دارد: (مرا با قدرت خود به سوى آنچه دوست مى دارى گسیل دار) (و اصرفنى بقدرتک الى ما احببت).
سرانجام مى گوید: (بار خداوندا بر ذمه ى من غرامتها و مسئولیتهائى است که آنها را به یاد دارم و مسئولیتها و غرامتهائى که آنها را فراموش کرده ام ولى همه ى آنها در برابر چشم تو- که هرگز خواب ندارد- موجود است و در پیشگاه علم تو- که هرگز فراموشى در آن نفوذ نمى کند- آشکار) (اللهم و على تبعات قد حفظتهن و تبعات قد نسیتهن، و کلهن بعینک التى لا تنام، و علمک الذى لا ینسى).
خداوندا چون من توانائى آن غرامتها را ندارم (به اهل و صاحبان آنها تو عوض عنایت فرما) (فعوض منها اهلها).
(سنگینى و وزر آنها را از دوشم بردار) (و احطط عنى وزرها).
(ثقالت و گرانى آنها را بر من تخفیف ده) (و خفف عنى ثقلها).
(و مرا از اینکه بار دیگر به چنان تبعات و غرامتهائى مبتلا شوم حفاظت و نگهدارى فرما) (و اعصمنى من ان اقارف مثلها).
در سومین فراز از این دعا به دنبال تعهد و شرائطى که در پیشگاه خداوند بر ترک گناه کرده، معروض مى دارد: (بار خداوندا معترفم که وفاى به توبه ام جز با عصمت و حفاظت از ناحیه ى تو میسر نیست) (اللهم و انه لا وفاء لى بالتوبه الا بعصمتک).
(و خوددارى از گناهان، جز با قدرت و قوت تو برایم امکان پذیر نیست) (و لا استمساک بى عن الخطایا الا عن قوتک).
حال که چنین است: (مرا به قوت و نیروئى کافى تقویت فرما) (فقونى بقوه کافیه).
(و با عصمت و حفاظتى مانع و دافع سرپرستیم را عهده دار باش) (و تولنى بعصمه مانعه).
ولى از آنجا که بندگان معمولا به عهد خود وفا نمى کنند و توبه ى خود را مى شکنند اضافه مى کند (بار خداوندا از بندگان تو کسانى هستند که به سوى تو بازگشته توبه نموده است، اما در علم غیب تو آشکار است که توبه اش را فسخ خواهد کرد و به گناه و خطاهایش باز خواهد گشت) (اللهم ایما عبد تاب الیک و هو فى علم الغیب عندک فاسخ لتوبته، و عائد فى ذنبه و خطیئته).
(ولى من به تو پناه مى برم که چنین بنده اى باشم) (فانى اعوذ بک ان اکون کذلک).
(بنابراین این بار توبه ام را توبه و بازگشتى قرار ده که بعد از آن نیاز به توبه ى جدید نداشته باشم، توبه اى که موجب محو گناهان گذشته و سلامت از گناه در بقیه ى عمر باشد) (فاجعل توبتى هذه توبه لا احتاج بعدها الى توبه، توبه موجبه لمحو ما سلف، و السلامه فیما بقى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۴۴۷-۴۳۲
«اللّهُمَّ إنَّک أعْلَمُ بِما عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی ما عَلمْتَ، وَ اصْرِفْنِی بِقُدْرَتِک إلى ما أحْبَبْتَ».
هذا سوال منه علیه السلام لمغفره ما الله اعلم به منه، مما هو عندالله سیئه و معصیه فى حقه و هو لا یعلمها فعملها. و نظیر ذلک قول جده سید الاوصیاء صلوات الله علیه فى دعائه: اللهم اغفرلى ما انت اعلم به منى.
قال العلامه الشیخ کمال الدین فى شرح نهج البلاغه: و مغفره الله للعبد تعود الى ستره علیه ان یقع فى مهاوى الهلکه فى الاخره، او یکشف مقابحه لاهل الدنیا فیها، و کل ذلک یعود الى توفیقه لاسباب السعاده، و جذبه بها عن متابعه الشیطان فى المعاصى قبل صدورها منه، او قبل صیرورتها ملکات فى جوهر نفسه، انتهى.
و صرفته عن الشىء و الیه صرفا -من باب ضرب-: رددته.
و لما سال علیه السلام مغفره ما الله اعلم به منه من السیئات، اتبع ذلک بسوال صرفه ورده عنها الى محبوبها تعالى من الحسنات لمحو تلک السیئات، کما قال تعالى: «ان الحسنات یذهبن السیئات».
و روى عبدالله بن عباس، عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: لم ار شیئا احسن طلبا و لا اسرع ادراکا من حسنه حدیثه لذنب قدیم، ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکرى للذاکرین.
على: للاستعلاء، و هو اما حقیقه نحو: زید على السطح، و اما مجاز نحو: علیه دین، و مثله: «و على تبعات»، و هى الظلامات التى یطلبها المظلوم عند الظالم، سمیت بذلک لاتباع صاحبها بها.
و حفظته حفظا -من باب علم-: احصیته، و منه: الحفظه للملائکه الذین
یحصون اعمال العباد. و الجمله فى محل رفع صفه لتبعات، و مثله قد نسیتهن.
و کلهن: اى کل فرد من النوعین، لان کلا کما تفید استغراق افراد المنکر نحو: «کل نفس ذائقه الموت»، تفید استغراق افراد المعرف المجموع نحو: «و کلهم آتیه یوم القیامه فردا».
و الباء من قوله: «بعینک»: للملابسه، اى: متلبسه بعینک.
و العین: حقیقه فى الجارحه، و هى هنا جاریه مجرى التمثیل، و الکلام استعاره تمثیلیه، کما صرح به الزمخشرى فى آخر سوره الطور فى قوله تعالى: «و اصبر لحکم ربک فانک باعیننا»، قال: و هو مثل، اى: بحیث نراک و نکلوک، انتهى.
و بیانه: انه مثل احاطته تعالى بجمیع تبعاته بحیث لا یشذ و لا یغیب عنه شى منها، باحاطه الناظر بعینه الى الشىء به، بحیث لا یعزب و لا یغیب عنه شىء منه.
و وصف العین بعدم النوم لبیان استمرار الاحاطه، اذ لو اتصفت به احتمل شذوذ شىء من مدرکاتها عنها فى حاله النوم.
و قوله: «لا ینسى» اى: لا یذهب عنه شىء و لا یخفى علیه امر. و فى اسناد النسیان الى العلم اشاره الى ان علمه تعالى عین ذاته، و لیس علمه صفه زائده على ذاته لیتعلق النسیان بما تعلق به العلم.
و الفقره الاولى اشاره الى کونه تعالى عالما بالکل محیطا به مطلعا على کلیاته و جزئیاته، و الثانیه اشاره الى ثبات ذلک العلم و رسوخه، اى: ما علمت منها لا تنساه.
و عوضته من الشىء تعویضا: اعطیته عوضا و هو البدل.
فان قلت: لم اعاد الضمیر اولا بصیغه الجمع فقال: حفظتهن و نسیتهن و کلهن، ثم اعاده بصیغه الافراد فقال: منها و اهلها و وزرها و ثقلها و مثلها؟
قلت: قد نص علماء العربیه على ان الاحسن و الغالب فى جمع المونث غیر العاقل ان کان للقله ان یعاد الضمیر الیه بصیغه الجمع، و ان کان للکثره ان یعاد بصیغه الافراد، کما قال تعالى: «ان عده الشهور عند الله اثنا عشر شهرا» الى ان قال: «منها اربعه حرم»، فاعاد «منها» بصیغه الافراد على الشهور و هى للکثره، ثم قال: «فلا تظلموا فیهن انفسکم»، فاعاده جمعا على اربعه حرم و هى للقله.
و ذکر الفراء لهذه القاعده سرا لطیفا، و هو ان الممیز مع جمع الکثره- و هو مازاد على العشره- لما کان واحدا و حد الضمیر، و مع جمع القله لما کان جمعا جمع الضمیر.
اذا عرفت ذلک فاعادته علیه السلام الضمیر اولا بصیغه الجمع نظرا الى هذه القاعده، اذ کان جمع السلامه مذکرا کان او مونثا موضوعا للقله کما نص علیه النحویون، و اعادته ثانیا بصیغه الافراد نظرا الى قوله: «کلهن» لدلالته على الکثره، و الله اعلم.
تنبیهان:
الاول: ذهب المعتزله الى ان رد المظالم شرط فى صحه التوبه، فقالوا: لا تصح التوبه عن مظلمه دون الخروج عن تلک المظلمه، کرد المال او الاستبراء منه، او الاعتذار الى المغتاب و استرضائه ان بلغه الغیبه و نحو ذلک.
و ذهب اصحابنا الامامیه و وافقهم الاشعریه الى ان ذلک واجب براسه لا مدخل له فى الندم على ذنب آخر.
قال الامدى: اذا اتى بالمظلمه کالقتل و الضرب مثلا وجب علیه امران: التوبه و الخروج عن المظلمه، و هو تسلیم نفسه مع الامکان لیقتص منه، و من اتى بالتوبه فقد اتى باحد الواجبین، و من اتى باحد الواجبین فلا تکون صحه ما اتى به متوقفه على الاتیان بالواجب الاخر، کما لو وجب علیه صلاتان فاتى باحداهما دون الاخرى.
قال شیخنا البهائى قدس سره: و اعلم ان الاتیان بما تستتبعه الذنوب، من قضاء الفوائت و اداء الحقوق و التمکین من القصاص و الحد و نحو ذلک، لیس شرطا فى صحه التوبه بل هذه واجبات براسها، و التوبه صحیحه بدونها، و بها تصیر اکمل و اتم انتهى.
الثانى: ذهب اصحابنا رضوان الله علیهم ان الذنب اذا لم یکن مستتبعا لامر آخر یلزم الاتیان به شرعا، کلبس الحریر و شرب الخمر و سماع الغناء، کفى الندم علیه و العزم على عدم العود الیه، و لا یجب سوى ذلک، و ان کان مستتبعا لامر آخر من حقوق الله او من حقوق الناس مالیا او غیر مالى وجب مع التوبه الاتیان به، و ربما کان المکلف مخیرا بین الاتیان بذلک الامر و بین الاکتفاء بالتوبه من الذنب المستتبع له.
فحقوق الله المالیه کالعتق فى الکفاره مثلا یجب الاتیان بها مع القدره، و غیر المالیه ان کان غیر حد کقضاء الفوائت و صوم الکفاره فکذلک، و ان کان حدا فالمکلف مخیر ان شاء اقر بالذنب عند الحاکم لیقام علیه، و ان شاء ستره و اکتفى بالتوبه، فلا حد علیه حینئذ ان تاب قبل قیام البینه به عند الحاکم.
و اما حقوق الناس المالیه فیجب تبرئه الذمه منها بقدر الامکان، فان مات صاحب الحق فورثته فى کل طبقه قائمون مقامه، فمتى رده الیهم هو او ورثته او اجنبى متبرع برئت ذمته، و ان بقى الى یوم القیامه فلفقهائنا رضوان الله علیهم فى مستحقه اقوال:
الاول: انه لصاحب الاول.
الثانى: انه لاخر وارث و لو بالعموم کالامام.
الثالث: انه ینتقل الى الله سبحانه.
و الاول هو الاصح کما دلت علیه الرویه الصحیحه عن الصادق علیه السلام.
و اما حقوقهم غیر المالیه فان کان اضلالا وجب الارشاد، و ان کان قصاصا وجب اعلام المستحق له و تمکینه من استیفائه، فیقول له: انا الذى قتلت اباک مثلا فان شئت القصاص فاقتص منى و ان احببت العفو فاعف عنى، و ان کان حدا کما فى القذف فان بلغ المقذوف مثلا وجب التمکین، و ان لم یبلغه فهل یجب اعلامه به ام لا؟ وجهان من کونه حق آدمى فلا یسقط الا باسقاطه، و من کون الاعلام تجدیدا للاذى و تنبیها على ما یوجب البغضاء، و مثل هذا یجرى فى الغیبه ایضا.
و کلام المحقق الطوسى و تلمیذه العلامه طاب ثراهما یعطى عدم وجوب الاعلام.
اذا عرفت ذلک فسواله علیه السلام ربه ان یعوض من التبعات التى علیها اهلها و یحط عنه وزرها، انما هو للتبعات التى لا یتمکن من الخروج عنها الى اصحابها، اما لعجزه عن ذلک او لنسیانه لها کما صرح به، و کذلک ورد فى الحدیث: ان من کانت علیه مظلمه و لم یمکنه ردها على صاحبها و التحلل منه و سال الله تعالى ان یقضیها عنه قضاها الله تعالى عنه و ارضى صاحبها عنه.
و روى ثقه الاسلام باسناده عن معتب قال: دخل محمد بن بشر الوشاء على ابى عبدالله علیه السلام یساله ان یکلم شهابا ان یخفف عنه حتى ینقضى الموسم، و کانت له علیه الف دینار، فارسل الیه فاتاه فقال له: قد عرفت حال محمد و انقطاعه الینا، و قد ذکر ان لک علیه الف دینار و لم تذهب فى بطن و لا فرج، و انما ذهبت دینا على الرجال و وضائع وضعها و انا احب ان تجعله فى حل، و قال: لعلک ممن یزعم انه یقتص من حسناته فتعطاها، فقال: کذلک فى ایدینا، فقال: ابوعبدالله علیه السلام: الله اکرم و اعدل من ان یتقرب الیه عبده فیقوم فى اللیله القره او یصوم فى الیوم الحار او یطوف بهذا البیت، ثم یسلبه ذلک فتعطاه، و لکن لله فضل کثیر یکافى ء المومن، قال: فهو فى حل.
و فى هذا الحدیث دلاله ظاهره على ان المکافاه و التعویض منه تعالى یکون من غیر اقتصاص من حسنات العبد اذا عجز عن رد التبعات، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و احطط عنى وزرها» الحط: فى الاصل للاجسام و هو انزالها عن علو الى سفل، یقال: حطوا الاحمال عن ظهور الدواب، ثم استعمل فى المعانى.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز: حط الله اوزارهم و حط الله وزرک.
و الوزر: الثقل، و قیل: الحمل، و عن ابن الاعرابى: حملته الوزر، و هو الحمل الثقیل.
و المراد بحطه عنه: مغفرته له آثام تلک التبعات بقضائها عنه. و هو استعاره تمثیلیه، کما قاله الزمخشرى فى قوله تعالى: «و وضعنا عنک وزرک» و الحط هاهنا من ترشیح الاستعاره التمثیلیه. و مثله قوله علیه السلام: «و خفف عنى ثقلها». و معنى تخفیف ثقلها: ان لا یکون علیه ثقل.
قال بعضهم: و انما سمیت الذنوب او زارا و اثقالا، لما یستحق علیها من العقاب العظیم.
فان قلت: ما مفاد الفقره الثانیه، هل هو تاکید او تاسیس؟ قلت: بل هو تاسیس، لان المراد بالوزر فى الفقره الاولى: ما یترتب على تلک التبعات من الاثم و القصاص، و بالثقل فى الفقره الثانیه: ما غمه و همه من امرها، و العرب تجعل الهم ثقیلا، و هو احد الوجوه التى فسر بها قوله تعالى: «و وضعنا عنک وزرک».
قوله علیه السلام: «و اعصمنى من ان اقارف مثلها» عصمه الله من المکروه یعصمه -من باب ضرب-: حفظه و وقاه. و قارف الذنب: قاربه و خالطه.
و قال الزمخشرى فى الفائق: قارف الذنب و اقترفه: اذا التبس به، و یقال لقشر کل شىء: قرفه، لانه ملتبس به.
و المراد یعصمته منها: حسم اسبابها و عدم الاعداد لها، و الله اعلم.
الضمیر فى «انه»: للشان و مدار وضعه موضعه مع عدم سبق ذکره الایذان بانه من الشهره و النباهه بحیث یستحضره کل احد فهى مغنیه عن ذکره. و السر فى تصدیر الجمله به التنبیه من اول الامر على فخامه مضمونها مع ما فیه من زیاده التحقیق و التقریر، لان الضمیر لا یفهم منه من اول الامر الا شان مبهم له خطر، فیبقى الذهن مترقبا لما یعقبه مما یفسره و یزیل ابهامه، فیتمکن عند وروده علیه فضل تمکن، کانه قیل: ان الشان الخطیر هذا، اى: لا وفاء لى بالتوبه الا بعصمتک الى آخره.
یقال: وفیت بالعهد و الوعد افى به وفاء.
و العصمه لغه: اسم من عصمه الله: اذا حفظه و وقاه، و عرفا: فیض الهى یقوى به العبد على تحرى الخیر و تجنب الشر. و استمسک عن الامر: کف عنه.
و القوه: تطلق على کمال القدره و شده الممانعه و الدفع، و یقابلها الضعف.
و من العجیب ما وقع لبعض المعاصرین ممن اعتنى باعراب الصحیفه الشریفه، حیث قال: «لا» من قوله: «لا وفاء لى بالتوبه»: نافیه للجنس و وفاء اسمها، ترکب معها فبنى على الفتح، و الظرفان من قوله: «لى» و «بالتوبه» متعلقان به، و قوله: «الا بعصمتک» الخبر و مثله ما بعده، انتهى.
و هذا یدل على قصور بین منه فى علم النحو، فانه اخطا بهذا الاعراب فى ثلاثه مسائل:
احداها: قوله: الظرفان من قوله «لى» و «بالتوبه» متعلقان باسم «لا» مع تصریحه ببنائه على الفتح لترکبه معها، و هو خلاف قول سیبویه و جمهور النحویین من ان اسم «لا» اذا کان عاملا فیما بعده لزم تنوینه و اعرابه.
قال الرضى: الظرف بعد المنفى فى نحو: «لا تثریب علیکم الیوم» عند سیبویه و جمهور النحویین لا یتعلق بالمنفى و الا کان مضارعا للمضاف فانتصب کما فى لا خیرا من زید، بل الظرف متعلق بمحذوف و هو خبر المبتدا، کما فى قولک: علیک تثریب، و الیوم معمول لعلیکم، و یجوز العکس، و کذا قوله تعالى: «لا عاصم الیوم من امر الله الا من رحم» الیوم خبر المبتدا و ان کان جثه، اذا المعنى: لا وجود عاصم على حذف المضاف، و قوله: «من امر الله» متعلق بما دل علیه «لا عاصم» اى: لا یعصم من امر الله، فلا تظنن ان مثل هذا الجار و المجرور متعلق بالمنفى و ان اوهم ذلک فى الظاهر، بل مثله متعلق بمحذوف، انتهى.
الثانیه: جعله «لى» لغوا متعلقا باسم «لا»، و جهله انه هو خبر الاسم مع تعینه لذلک.
الثالثه: جعله «الا بعصمتک» الخبر، مع ظهور انه لیس محط الفائده و تمام الکلام بدونه، و من کان هذا مبلغه من العربیه کیف یتجرا على شرح کلام المعصوم نسال الله الهدایه.
فان قلت: فما الصواب فى اعراب الفقرتین المذکورتین؟.
قلت: الصواب ان قوله: «لى» و «بى» متعلق کل منهما بمحذوف هو الخبر، اى: لا وفاء کائن لى و لا استمساک ملتبس بى، و قوله: «بالتوبه» و «عن الخطایا» کل من الظرفین متعلق بمحذوف ایضا، دل علیه قوله: «لا وفاء لى» و «لا استمساک بى» اى: لا افى بالتوبه و لا استمسک عن الخطایا، کما مر من قول الرضى فى «لا عاصم الیوم من امر الله».
و الاستثناء فى الفقرتین مفرغ من حال عامه، و التقدیر: لا وفاء لى بالتوبه فى حال من الاحوال الا فى حال تلبسه بعصمتک، و لا استمساک بى عن الخطایا فى حال من الاحوال الا حال فى حال صدوره عن قوتک.
قال بعضهم: لعل المراد بالوفاء: الوفاء الذى لا یتغیر الا بمیل صاحبه الى التغیر کما هو شان العصمه فلا ینافى الاستطاعه، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «فقونى بقوه کافیه» الفاء: للسببیه. و تقویته تعالى له علیه السلام عباره عن افاضه قوه على استعداده یقوى بها عقله على قهر النفس الاماره.
و قوله: «کافیه» اى: مغنیه، من قولهم کفى الشىء یکفى کفایه فهو کاف: اذا حصل به الاستغناء عن غیره، اى: لا احتاج معها الى سوال قوه مره اخرى، او واقیه دافعه، من کفاه الله الشر اى: وقاه منه و دفعه عنه.
و تولاه بکذا: قام علیه به، یقال: تولاک الله بحفظه اى: کان الله لک ولیا بحفظه.
و تولیته تعالى بالعصمه عباره عن عدم اعداده للمعاصى و حسم اسبابها عنه.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على الاعتراف بالعجز عن مقاومه النفس و هواها و مقاتله دواعیها و قواها، و دفع وساوسها و اذاها، تنبیها للغافلین و تحریضا للمذنبین على التوسل باذیال الالطاف الالهیه و التوفیقات الربانیه، فان ذلک جذب للهدایات الخاصه الوافیه و العنایات، التامه الشافیه للامراض الظاهره و الخافیه، و لیس لمریض الدین انفع من هذا الدواء بیقین.
و یقرب من ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى جعفر علیه السلام، قال: ان الله عز و جل اوحى الى داود علیه السلام ان ائت عبدى دانیال، فقل له: انک عصیتنى فغفرت لک و عصیتنى فغفرت لک و عصیتنى فغفرت لک، فان انت عصیتنى الرابعه لم اغفر لک، فاتاه داود علیه السلام فقال: یا دانیال انى رسول الله الیک، و هو یقول لک: انک عصیتنى فغفرت لک و عصیتنى فغفرت لک و عصیتنى فغفرت لک، فان انت عصیتنى الرابعه لم اغفرلک، فقال له دانیال: قد ابلغت یا نبى الله، فلما کان فى السحر قام دانیال فناجى، فقال: یا رب ان داود نبیک اخبرنى عنک اننى قد عصیتک فغفرت لى و عصیتک فغفرت لى و عصیتک فغفرت لى، و اخبرنى عنک انى ان عصیتک الرابعه لم تغفرلى فوعزتک لئن لم تعصمنى لا عصینک ثم لا عصینک ثم لا عصینک.
و على ذلک ما حکى ان بعض المحبین جنى جنایه فوبخه الله بها، ثم عاد الیها فى وقت آخر، فاوحى الله الى نبى ذلک الزمان ان قل له: ان رجعت الى تلک الجنایه اغضب علیک و تعذب علیها، فعاد الیها بعد حین و مات فیها، فغسلوه و کفنوه و وضعوه على الجنازه، و خافوا ان یصلوا علیه لما توهموا انه مقطوع عن الرب، و کانت له ندامه بعد ارتکاب کل جنایه و کانت تلک الحاله مستوره، فلما رفعوا الجنازه جاءت ریح و کشفت عن بعض اکفانه، فوجدوا علیه رقعه مکتوب علیها: هذا عتاب الاحباء لا عتاب الاعداء فصلوا علیه و الله اعلم.
اى: اسم شرط مبتدا، و «ما» بعدها مزیده لتاکید ابهام «اى» و شیاعها، و «عبد» مجرور باضافه «اى» الیه، و جمله «تاب الیک» الخبر کما هو مختار الاندلسى.
قال ابن هشام: و هو الصحیح، لان اسم الشرط تام و جمله الشرط مشتمله على ضمیره، و انما توقفت الفائده على الجواب من حیث التعلیق فقط لا من حیث الخبریه.
و قیل: الخبر هو جمله الجزاء، و هو المشهور، لان الفائده بها تمت، و لا لتزامهم عود ضمیر منها على الاصح.
و قیل: الشرط مع جزائه هو الخبر، لصیرورتهما بسبب کلمه الشرط کالجمله الواحده.
و الواو من قوله: «و هو فى علم الغیب»: حالیه، و الجمله فى محل نصب على الحال.
و «فى علم الغیب»: متعلق بفاسخ، و عندک بدل منه، و یجوز ان یکون حالا من العلم، و لا مانع من جعل کل من الظرفین صفه لفاسخ صارت حالا بتقدمها.
و الغیب: اما مصدر وصف به الغائب مبالغه، کالشهاده فى قوله تعالى: «عالم الغیب و الشهاده»، او فیعل خفف کمیت و میت و هین و هین.
قیل: و لم یستعمل فیه الاصل کما استعمل فى نظائره.
و ایا ما کان فهو ما غاب عن الحس و العقل غیبه کامله، بحیث لا یدرک بواحد منهما ابتداء بطریق البداهه. و هو قسمان:
قسم نصب علیه دلیل کالصانع و صفاته و النبوات و متعلقاتها و الیوم الاخر و احواله.
و قسم لا دلیل علیه، و هو الذى ارید بقوله سبحانه: «و عنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو»، و هو المراد هنا، و لذلک قیده بقوله: عندک.
و فسخ البیع و العهد فسخا -من باب نفع-: نقضه.
و اللام من قوله: «لتوبته»: للتقویه، فلک ان تقول: تتعلق و لک ان تقول: لا تتعلق.
و عدى عائد ب«فى» و حقه ان یعدى ب«الى» لتضمینه معنى الدخول، کما فى قوله تعالى: «او لتعودن فى ملتنا».
و عطف الخطیئه على الذنب من باب عطف الشىء على مرادفه، نحو: «انما اشکوبثى و حزنى الى الله» و «اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمه».
و الفاء من قوله: «فانى»: رابطه لجواب الشرط لکونه جمله اسمیه.
و ان: مصدریه، و هى مع مسبوکها فى محل جر ب«من» محذوفه، و التقدیر: اعوذ بک من ان اکون، و حذف الجار مطرد مع ان و ان و بعضهم یقول: ان نحو ذلک منصوب بنزع الخافض، و رجحه الرضى بضعف حرف الجر من ان یعمل مضمرا، و الاول هو راى سیبویه.
و کذلک: اشاره الى العبد المتصف بالصفات المذکوره. و هو نائب عن الضمیر الرابط لجواب اسم الشرط المرفوع بالابتداء، و الاصل ان اکون مثله. و ایثار الاشاره باعتبار اتصافه بما ذکر من الصفات الشنیعه الممیزه له عما عداه اکمل تمییز، بحیث صار کانه حاضر مشاهد على ما هو علیه. و ما فیها من معنى البعد للایذان ببعد منزلته فى الخذلان و سوء الحال.
و الفاء من قوله: «فاجعل»: سببیه.
و جعل: بمعنى صیر، و المنصوبان بعده مفعولان.
و جمله «لا احتاج»: فى محل نصب صفه لتوبه، و هى ثانى مفعولى اجعل.
و توبه الثانیه بدل من الاولى بدل کل، او عطف بیان عند من یرى انه یکون بلفظ الاول و هم الجمهور، خلافا لابن الطراوه و ابن مالک.
و موجبه: من اوجبت الشىء ایجابا: اذا جعلته واجبا اى: لازما، و منه: «موجبات رحمتک».
و محو ما سلف: اى مضى من الذنوب، و المراد بمحوه: اما العفو و التجاوز عنه، او محوه و ازالته من دیوان الحفظه الذین کتبوه عند صدوره منه.
و السلامه: الخلوص من الافات، و المراد: السلامه من الذنوب فیما بقى من العمر.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على سواله علیه السلام الثبات على توبته، و حسم اسباب نقضها، و جعل توبته مانعه من العود الى ذنب بعدها، کافیه فى العفو عما سلف منه، واقیه باجتناب ما یجب الاجتناب عنه، و لا ریب فى ان التوبه اذا کانت بهذه المثابه کانت انجح و انصح، کما یدل علیه ما رواه ثقه الاسلام بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: ان الله یحب العبد المفتن التواب و من لا یکون ذلک منه کان افضل.
قال الزمخشرى فى الفائق: المفتن: الممتحن الذى فتن کثیرا.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: و منه الحدیث: المومن خلق مفتتنا توابا، اى: ممتحنا یمتحنه الله بالذنب ثم یتوب ثم یعود ثم یتوب.
تنبیه:
قد یستفاد من قوله علیه السلام: «فاجعل توبتى هذه توبه لا احتاج بعدها الى توبه» عدم وجوب تجدید التوبه عند تذکر الذنب، خلافا لمن ذهب الى ان المتذکر للذنب کالمقارف له فیجب علیه تجدید التوبه.
قال الامدى: یدل على بطلان ذلک انا نعلم بالضروره ان الصحابه و من اسلم بعد کفره کانوا یتذکرون ما کانوا علیه فى الجاهلیه من الکفر، و لم یجب علیهم تجدید الاسلام و لا امروا بذلک، و کذلک فى کل ذنب وقعت التوبه عنه، و الله اعلم.
