دعای ۲۷ صحیفه سجادیه/ شرحها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا براى مرزبانان؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام لِأَهْلِ الثُّغُورِ:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِک، وَ أَیدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِک، وَ أَسْبِغْ عَطَایاهُمْ مِنْ جِدَتِک.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ کثِّرْ عِدَّتَهُمْ، وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ، وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ، وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ، وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ، وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ، وَ وَاتِرْ بَینَ مِیرِهِمْ، وَ تَوَحَّدْ بِکفَایةِ مُؤَنِهِمْ، وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ، وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ، وَ الْطُفْ لَهُمْ فِی الْمَکرِ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ عَرِّفْهُمْ مَا یجْهَلُونَ، وَ عَلِّمْهُمْ مَا لَا یعْلَمُونَ، وَ بَصِّرْهُمْ مَا لَا یبْصِرُونَ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْسِهِمْ عِنْدَ لِقَائِهِمُ الْعَدُوَّ ذِکرَ دُنْیاهُمُ الْخَدَّاعَةِ الْغَرُورِ، وَ امْحُ عَنْ قُلُوبِهِمْ خَطَرَاتِ الْمَالِ الْفَتُونِ، وَ اجْعَلِ الْجَنَّةَ نُصْبَ أَعْینِهِمْ، وَ لَوِّحْ مِنْهَا لِأَبْصَارِهِمْ مَا أَعْدَدْتَ فِیهَا مِنْ مَسَاکنِ الْخُلْدِ وَ مَنَازِلِ الْکرَامَةِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْأَنْهَارِ الْمُطَّرِدَةِ بِأَنْوَاعِ الْأَشْرِبَةِ وَ الْأَشْجَارِ الْمُتَدَلِّیةِ بِصُنُوفِ الثَّمَرِ، حَتَّی لَا یهُمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِالْإِدْبَارِ، وَ لَا یحَدِّثَ نَفْسَهُ عَنْ قِرْنِهِ بِفِرَارٍ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا برای مرزداران:
بارالها بر محمد و آلش درود فرست، و سرحدّات و مرزهای مسلمانان را به عزّتت پاس دار و نگهبانان مرزها را به قوّتت تأیید کن و عطایای ایشان را به توانگری بی‌پایانت سرشار ساز.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و بر شمار ایشان بیفزا و اسلحه و جنگ‌افزارشان را بُرّائی ده و حوزه آنان را محافظت فرما و جوانب جبهه آنان را محکم و نفوذناپذیر گردان و جمع آنان را یکدل و هماهنگ نما و کارشان را روبه‌راه کن و آذوقه شان را پیاپی برسان و خود به تنهایی مؤونه آنان را کفایت نما و به نصرت خود تقویتشان فرما و به صبر یاریشان ده و ایشان را چاره‌جویی‌های دقیق بیاموز.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست و آنان را به آنچه نمی‌دانند معرفت ده و از آنچه بی‌خبرند آگاهشان ساز و به آنچه بینش ندارند بینش عطا کن.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست و به هنگام برخورد با دشمن یاد دنیای دلفریب را از خاطرشان ببر و اندیشه‌های مال فتنه‌انگیز را از دلهاشان محو کن و بهشت را نصب‌العین آنان قرار ده و آنچه را که در بهشت فراهم آورده‌ای از مساکن ابدی و منازل کرامت و حوریان زیباروی و نهرهای روان با آشامیدن‌های رنگارنگ، و درختانی بارور با میوه‌های گوناگون در برابر دیدگانشان جلوه ده، تا هیچ‌کدام از آنان آهنگ پشت‌کردن به دشمن ننماید و فکر گریز از هماورد را به خاطر نگذراند.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است درباره مرزبانان:
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرزهاى مسلمانان را به پیروزمندى خویش استوار گردان و مرزبانان را به نیروى خود یارى ده و از خزانه ى افضال خویش عطایاشان به فراوانى ارزانى دار.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و شمارشان افزون کن و سلاحشان برنده. حوزه هاشان حراست فرماى و پیرامونشان را نفوذناپذیر گردان . جمعشان متحد کن و خود به تدبیر کارهاشان پرداز. سررشته ى آذوقه شان گسسته مگردان و دشواریها از پیش پایشان بردار. آنان را به نصرت خویش قوت بخش و به شکیبایى مدد نماى و دفع مکر دشمن را به ایشان بیاموز.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و به مدافعان مرزها هر چه نمى شناسند بشناسان و ایشان را هر چه نمى دانند بیاموز و چشمانشان را بر هر چه نمى بینند بگشاى.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و چون با دشمنان رویاروى شوند، یاد دنیاى مکار فریبنده از خاطرشان بزداى و هوس حطام فتنه انگیز این جهانى از دلشان محو کن و بهشت را پیش چشم ایشان دار و آن مساکن جاوید و آن منازل کریم و آن حوران خوبروى و آن جویباران سرشار از آشامیدنیهاى نغز و گوارا و آن درختان سر فروداشته و بارور از میوه هاى گونه گون بهشتى را به آنان بنماى، تا هواى پشت کردن به دشمن در دل هیچ یک از ایشان نجنبد و خیال گریختن از هماورد از خاطر کس نگذرد.
ترجمه ارفع
دعا براى مرزداران:
خدایا بر محمد و آل او درود فرست و به عزتت مرزهاى مسلمانان را محکم ساز و به نیرویت مرزبانان را تقویت فرما و به توانگریت عطاهایت را برایشان فراوان کن.
الها بر محمد و آل او درود فرست و تعداد مرزبانان را زیاد و اسلحه ایشان را تند و تیز از حوزه ى ماموریتشان حراست فرما و حومه کارشان را محکم و جمعشان را نسبت به یکدیگر مهربان گردان.
خدایا تدبیر در کارها و روزى پى در پى برایشان مقرر کن و خود به تنهایى امور زندگى آنها را کفایت فرما و جهت پیروزى بر دشمن و دارا بودن استقامت و صبر مددشان فرما و براى فریب نخوردن از دست بیگانگان دقت نظر و عمل بدانها عنایت کن.
خدایا بر محمد و آل او درود فرست و در مسائل مربوط به جنگ و مرزبانى آنچه را که نمى دانند بدانها بشناسان و به آنچه آگاه نیستند آگاهشان ساز و به آنچه بصیرت ندارند بینش و بصیرتشان ده.
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و در آن هنگام که با دشمن روبرو مى شوند توجه به دنیاى نیرنگ باز و گول زننده را از آنها دور کن و از دلهایشان فکر به ثروت فتنه انگیز را محو فرما و بهشت را در مقابل چشمانشان قرار ده. و از آن بهشت آنچه مهیا ساخته ای از خانه هاى جاودانى و منزلهاى کرامت و حورالعین و نهرهایى که به انواع مختلف موجود است و درختانى که از زیادى میوه هاى متنوع خم گشته اند همه را در برابر چشمانشان جلوه گر ساز تا احدى از آنها فکر پشت کردن به دشمن و فرار از جبهه را در سر نپروراند و با خود گریختن را زمزمه ننماید.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است براى مرزبانان:
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرزهاى مسلمانان را به عزت خویش حفظ فرما، و مرزبانان را به نیروى خود یارى رسان، و حقوق آنان را از دارایى خویش فراوان ساز.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و بر شمار مرزبانان بیفزا، و حربه هاى آنان را تیز کن، و قلمرو آنان را پاسدارى نما، و حومه آنان را از نفوذ دشمن بازدار، و جمعشان را الفت بخش، و کارشان را تدبیر کن، و آذوقه شان را پیاپى برسان، و خود به تنهایى مخارج آنان را برعهده گیر، و با نصرت و پیروزى نیرومندشان ساز، و با صبر و شکیبایى کمکشان کن، و راه دقیق چاره اندیشى را به آنان بیاموز.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و آنچه را که مرزبانان نمى شناسند به آنان بشناسان، و آنچه را نمى دانند به آنان بیاموز، و به آنچه بینایى ندارند بینا ساز.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و به هنگام برخورد مرزداران با دشمن یاد دنیاى مکار دلفریب را از خاطرشان ببر، و اندیشه هاى مال فتنه انگیز را از دلهایشان بزدا، و بهشت را در برابر دیدگانشان قرار ده، و آنچه را که در آن بهشت از خانه هاى جاوید و منزل هاى کرامت و حوران زیباروى و نهرهاى روان با آشامیدنى هاى رنگارنگ و درختان شاخ آویز با انواع میوه ها براى آنان آماده ساخته اى در نظرشان مجسم کن تا هیچ کدام از آنان به فکر پشت کردن به دشمن نیفتد، و در اندیشه فرار از هماورد خود برنیاید.
ترجمه الهی قمشه‌ای
این دعا به اهل ثغور یعنى سپاهیان سرحدات اسلام دعا مى کند و از خدا نصرت و قدرت و عدالت غالبیت و حفظ آنها را به دعا مى طلبد:
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل اطهارش و ثغور و سرحدات (و مرزهاى) مسلمین را (از شر و فتنه کفار و دشمنان اسلام) به عزت و جلال خود محفوظ بدار و سپاهیان اسلام را که به حمایت و نگهبانى مرزهاى کشورهاى اسلام همت گماشته اند به قوت و قدرت کامل خود آنها را یارى فرما و عطایا و انعامشان را از خزینه جود و کرامت وافر گردان
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و عده سپاهیان سرحدى مسلمین را زیاد و اسلحه آنها را مجهز و برا ساز و حدود و جوانب لشگرگاهشان را (از آسیب دشمن) حفظ کن و مستحکم فرما و دلهاى آنان را با هم جمع و هم آهنگ ساز (و به آن سپاه اسلام انس و الفت و اتحاد و اتفاق وحدت روحى عطا فرما که دشمن به واسطه نفاق و اختلاف در آنها رخنه و استیلا نکند زیرا اگر اجتماع و اتحاد آنها بدل به تفرقه و اختلاف آراء گردد (و به فرمان و اعتصموا به حبل الله جمیعا) متفق نشوند در آن صورت عزت و قدرتشان مبدل به ذلت و ناتوانى گردد (و با حفظ انس و الفت و اتفاق همیشه نیرومند و فیروز خواهند بود) و اى خدا تو خود مدبر امرشان (و حافظ اتفاق و وحدت کلمه آنها) باش و قوت و آذوقه آنها را پى در پى (صبح و ظهر و شام) بى رنج انتظار عطا فرما و تو خود به تنهائى مونه (جسم و جان و قدرت و مظفریت) آنها را تکفل کن و به نصرت و فتح و فیروزیشان یارى فرما و به صبر و شکیبائى آنها را (در مقابل دشمن) نیرو بخش و فکر و تدبیر دقیق (در مقابل مکر دشمنان) به آنان عطا فرما.
خدایا درود فرست بر محمد و آل اطهارش و به لشگریان مرزهاى اسلام آنچه را (از امور دنیا و دین و حیل و تدابیر جنگى) که آنان نمى دانند تو آنان را شناساگردان و به آنچه بصیر نیستند (از لطائف و دقایق علم جنگ و اسرار دشمن) آنها را کاملا بصیرت و آگاهى بخش
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و آن مرزداران و سرحدیان سپاه اسلام را هنگام جنگ با دشمن فکر دنیاى مغرور کننده فریبنده را از خاطرشان ببر (و یاد آخرت و نعمت جنت سرمد را به خاطرشان بیاور) و خیالات مال (و مقام و جاه) فتنه انگیز دنیا را از لوح دلهایشان به کلى محو ساز و بهشت رضوان را نصب العین شان قرار ده و آنچه را وعده کردى از قصرهاى بهشت خلد و منزلهاى عالى ابدیت و حوران زیباى (در کمال حسن و وجاهت) و انهار و جویبارهاى پر از انواع مشروبات (آب و شیر و شراب طهور و عسل مصفا) و درختان پربار به میوه هاى گوناگون آنها را در دیدگانشان آشکار گردان تا هیچکس روى از جنگ نتابد و هرگز خیال فرار از دشمنش در دل نیاورد (بلکه با کمال شوق و شهامت و نیروى روحى مقاومت کند و کشتن را فتح و سعادت و کشته شدن را شتافتن به جنبت داند).
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، براى مرزداران:
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و به عزّت خود، مرزهاى مسلمانان را استوار فرما و به قدرت خویش، نگهبانان آن را یارى ده و از دارایى خویش، بخشش هاى آنان را فراوان ساز.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و بر تعدادشان بیفزا و سلاح (جنگى)شان را تیز کن و قلمروِ آنان را نگهدار و حومه آنان را نفوذناپذیر کن و جمعشان را الفت ده و امرشان را تدبیر فرما و آذوقه یشان را پیاپى برسان و سنگینى هایشان را به تنهایى کفایت فرما و با پیروزى نیرومندشان کن و با شکیبایى یاریشان ده و چاره اندیشى را به آنها بیاموز.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و آنچه را نمى شناسند، به آنان بشناسان و آنچه نمى دانند، به ایشان بیاموز و به آنچه بینایى ندارند، بینا ساز.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و هنگام برخورد با دشمن، یاد دنیاى فریبنده گول زننده را از خاطرشان ببر و اندیشه مال فتنه انگیز را از دلشان برطرف کن و بهشت را در مقابل چشمانشان قرار ده و آنچه را در آن آماده ساخته اى از خانه هاى همیشگى و سراهاى کرامت و حوریان زیباروى و جوى هایى که به نوشیدنى هاى گوناگون روان شده و درختانى که شاخه هایشان به انواع میوه ها خم گشته، در مقابل دیدگانشان نمایان ساز. تا هیچ یک از آنان آهنگ پشت کردن (به دشمن) نکند و با نفس خود، حدیث فرار از همانند خود را بازگو ننماید.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت است علیه السلام براى مرزداران:
خداوندا درود بر محمد و خاندان او فرست و سرحد کشور مسلمانان را به عزت خود محفوظ دار و نگاهداران آن را به نیروى خود تقویت فرما و از دارائى خود عطاى فراوان بر ایشان بخش
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و شماره ى آنان را بسیار گردان و سلاح آنها را بران کن و حوزه ى آنها را پاس دار و جایگاه آنان را حفظ کن و میان آنان الفت انداز و کار ایشان را سامان ده و آذوقه ى آنها را پى در پى بفرست. هزینه ى معیشت آنان را متکفل باش و به یارى خود بازوى آنان را قوى گردان و به شکیبائى مدد کن و چاره سازى به ایشان آموز
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و هر چه را نمى شناسند به آنها بشناسان و هر چه نمى دانند به آنها تعلیم ده و هر چه بینششان بدان نمى رسد به آنها بنماى.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و هنگام لقاى دشمن یاد دنیاى مکار و فریبنده را از خاطر آنها ببر، و از دل آنها اندیشه ى مال فتنه انگیز را محو کن و بهشت را پیش چشم آنان مجسم گردان و آنچه در بهشت آماده کرده اى از مسکنهاى جاوید و منزل کرامت و حوران نیکو روى و جویهاى روان و نوشیدنیهاى گوناگون و درختان پربار و از اقسام میوه ها در پیش چشم ایشان ممثل ساز تا هیچ یک آهنگ بازگشتن نکنند و اندیشه ى گریختن از هماورد خود بدل راه ندهند.
ترجمه فولادوند
دعا به جان مرزداران:
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، تو را به شکوهت سوگند که مرزهاى مسلمانان را نگهبانى کن و تو را سوگند به نیرومندیت که پاسداران آنها را تقویت فرما و از توانگرى خویش آنها را سرشار از عطایا کن.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و بر شمار آنان بیفزاى و سلاح هاى آنها را برنده ساز و منطقه ى آنان را حراست فرما و از حومه ى ایشان ممانعت به عمل آور و جمعیت ایشان را متحد فرما و کارشان را سامان بخش و سیورسات و هزینه هاى آنان را فراهم ساز و ایشان را در پیروزى یارى ده و به شکیبایى مدد فرما و ترفندهاى لطیف به یادشان ده.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و آنچه را نمى دانند بدیشان بشناسان و از آنچه بى خبرند آنها را آگاه ساز و بدانچه بینش ندارند آنها را بینش بخش.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و در مواجهه با دشمن یاد دنیاى سراسر فریب و غرور را از خاطرشان بزداى و از دلهاى آنها جلوه هاى گمراه گر خواسته هاى دنیوى را محو فرماى و بهشت را اندیشه ى ثابت ایشان ساز، و آنچه را که در آنجا از جایگاه هاى جاویدانى و منزلهاى نیکو و حوران زیبا و جویبارهاى جارى از شربت هاى گوناگون و درختان سر فرو هشته و پر از انواع میوه را، در برابر دیدگانشان نگارین جلوه دهد، تا مبادا احدى از ایشان آهنگ پشت کردن به دشمن کند و از هماورد خود در دل عزم گریز نماید.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است براى مرزداران:
(کسانى که مرزهاى اسلام را از دشمن حفظ و نگهدارى مى نمایند، و اینکه آن بزرگوار آنان را دعا کرده و توانائى و پیش رویشان را بر دشمنان از خداى تعالى خواسته در صورتى که بیشتر آنها از مخالفین بوده و شیعه و پیرو ائمه علیهم السلام نبوده اند براى آنست که دعاء درباره ى مخالفین براى حفظ و نگهدارى بیضه «جماعت و گروه» اسلام روا است، و امام علیه السلام در اینجا این نکته را رعایت نموده و براى ایشان تقویت و توانائى و هدایت و رستگارى درخواست نموده است):
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرزهاى مسلمانان را به غلبه و تسلط خود استوار ساز، و نگهدارندگان آن مرزها را به نیروى خویش توانائى ده، و بخششهاى ایشان را از توانگریت فراوان گردان
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و عده و شمارش (جماعت و گروه) ایشان را بسیار فرما، و سلاحها (ابزار جنگ مانند شمشیر و نیزه و تیر) آنان را تیز و برانما، و حدود و اطراف ایشان را نگهدارى کن، و دور و برشان را محکم گردان، و گروهشان را پیوند و آشنائى ده، و کارشان را شایسته فرما، و آذوقه هاشان را پى در پى برسان، و سختیهاشان را به تنهائى کارگزارى کن، و ایشان را به یارى کردن و کمک و به شکیبائى همراهى و در مکر و فریب (ایشان به دشمنانشان) دقت نظر عطاء فرما (که دشمن مکر و فریبشان را درنیابد، یا آنها را از مکر و فریب دشمنانشان ایمن بدار که زیانى به آنان نرسد)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و آنچه (از رموز و اسرار جنگ) به آن نادانند به ایشان بشناسان، و آنچه (چگونگى رفتار دشمنان را که) نمى دانند به آنها بیاموز، و به آنچه (مکر و فریب دشمنان که) نمى بینند بیناشان فرما
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و هنگام روبرو شدنشان با دشمن یاد دنیاى فریب دهنده ى گول زننده را فراموششان گردان، و اندیشه هاى مال و دارائى گمراه کننده را از دلهاشان بزدا، و بهشت را برابر چشمشان قرار ده، و از آن بهشت آنچه آماده ساخته اى از جاهاى همیشگى و سراهاى ارجمند و زنهاى زیبا و جوهائى که به آشامیدنیهاى گوناگون روان شده و درختهائى که به انواع میوه ها خم گشته جلو چشمشان نمایان کن تا کسى از ایشان آهنگ روى برگرداندن (از دشمن) نکند و گریختن از (برابر) مانند خود را با خویش گفتگو ننماید.شرحها
دیار عاشقان (انصاریان)
دعای بیست و هفتم: برای مرزداران:
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِک وَ أَیدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِک وَ أَسْبِغْ عَطَایاهُمْ مِنْ جِدَتِک
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ کثِّرْ عِدَّتَهُمْ وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ
وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ وَ وَاتِرْ بَینَ مِیرِهِمْ وَ تَوَحَّدْ بِکفَایةِ مُؤَنِهِمْ وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ وَ الْطُفْ لَهُمْ فِی الْمَکرِ»:
"بارالها بر محمّد و آل محمّد درود بفرست، و مرزهاى مسلمانان را به عزّت خود محکم گردان، و نگهبانان مرزها را با نیروى خود تقویت فرما، و عطایاى ایشان را از توانگرى خود سرشار ساز.
بارالها برمحمّد و آل محمّد درود فرست، و عدّه مرزداران را افزون کن، و سلاح هاى ایشان را برّان ساز، و حدود و اطراف و جرگه اینان را نگهدارى فرما، و سنگرهایشان را محکم نما، و جمعیتشان را الفت ده، و کارشان را روبراه کن، و آذوقه این زحمتکشان را پیاپى برسان، و مشکلاتشان را خود به تنهائى برطرف فرما، و آنان را به پیروزى تقویت کن، و با صبر یارى ده، و به آنان چاره جوئى دقیق علیه نقشه هاى دشمنان بیاموز".
مرزداران:
اسلام عزیز داراى مرزهاى اعتقادى و معنوى، سیاسى و اجتماعى، فرهنگى و تربیتى، و اقتصادى و طبیعى است، و براى هر یک از این مرزها مرزدارانى است که مسؤلیتشان در پاسدارى از هر یک از این مرزها بسیار عظیم است.
اگر مرزداران مسؤلیت الهى و انسانى خود را نسبت به مرزها به آن شکلى که لازم و واجب است توجه نکنند، بدون تردید دشمنان حق و حقیقت از مرزها گذشته و به تسخیر دژهاى اسلام اقدام نمایند، و از این راه ضربه هاى جبران ناپذیرى به اسلام و مسلمین وارد مى سازد.
اهمیت و ارزش مرزهاى مادى و معنوى اسلام، و مسؤلیت بسیار سنگین و پرمنفعت مرزدارى آنقدر زیاد است، و آنچنان مورد توجّه حق و اولیاء اسلام است، که به عنوان واجبى از واجبات الهیه و حکمى از احکام شرعیه، در قرآن و روایات از آن یاد شده است.
به همین خاطر در این دعاى بسیار مفصل و پرمحتوا، حضرت زین العابدین((علیه السلام)) به آنان که مرزهاى طبیعى و مادى مملکت اسلامى را پاسدارى مى کنند به شدت دعا مى کند، و رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) و دیگر اولیاء حق به آنان که از مرزهاى معنوى نگهدارى مى کنند دعا مى فرمایند.
پاسدارى از مرزهاى اسلامى کار انبیا و اولیاء الهى است، و مرزداران باید بدانند که کار آنها به خاطر همگونى با کار انبیا و اولیاء در پیشگاه حضرت حق از اجر عظیم و ثوتب نامحدود برخوردار است.
مرزداران نیاز به عزّت و قوت عطاى حق دارند، محتاج به برّندگى اسلحه علیه دشمنانند، و احتیاج شدید به فزونى یار، و استحکام سنگر و الفت با یکدیگر، و آذوقه پى در پى و چاره جوئى، علیه دشمن دارند، و این همه را لازم است به موازات مرزدارى با تضرّع و زارى و با حال خضوع و خشوع از حضرت محبوب درخواست نمایند، که اگر حال و انابه و زارى و معنویت و تکیه بر خدا و اعتماد به حضرت حق نباشد، مرزدارى به صورتى که لازم است امکان نخواهد داشت.
مرزدار واجب است ارزش کارش را بداند، و عظمت عملش واقف باشد، و به این معنا توجه کند که مرزدارى او و بیدارى و بصیرتش، و قدرت و شجاعتش، و بینائى و آگاهیش، و جرأت و جسارتش، و مخصوصاً اعتماد و توکلّش به حضرت حق، باعث خوددارى دشمن از حمله به وطن اسلامى، و علت امنیت مملکت و آسودگى خیال ملت است.
وقتى مرزها داراى امنیت باشد، و دشمن به خاطر مرزداران دلاور منصرف از حمله و تصرّف وطن، و ظلم به جامعه اسلامى باشد، دولت و ملّت اسلامى مى توانند با خیال آسوده به آبادى دنیا و آخرت برخیزند، و به امور اقتصادى و معیشت بپردازند، و مراکز فرهنگى و تربیتى را تقویت کنند، و صداى اسلام را به گوش دیگر ملتها برسانند، در این صورت است که به خاطر امنیت، ثوابى که جز خدا از منافع آن خبر ندارد عاید مرزداران وطن اسلامى مى گردد.
من به طور مکرّر بخصوص در ایام جنگ هشت ساله ام که کفر جهانى بر علیه نظام اسلامى ایران تحمیل کرده بود به مرزها سفر کردم، و سختى مرزدارى را از نزدیک دیدم، ملاحظه کردم که گاهى مرزداران با چه مشکلاتى و مصائب و سختى هائى براى حفظ مرزهاى وطن اسلامى روبرو هستند. در مرزهاى ممکلت اسلام، و وضع مرزدارى فرزندان قرآن، و پاسدارى حق و حقیقت بیش از پیش به اهمیت مرزدارى آگاه شدم، و به عمق فرمایشات حضرت سجّاد در دعاى بیست و هفتم صحیفه واقف گشتم.
بر ملّت اسلام واجب شرعى و وظیفه اسلامى و ملّى است که هر چند گاه یک بار، همراه با قصد قربت به زیارت مرزداران عزیز بروند، و از نزدیک با وضع آنان آشنا شوند، تا براى آنان معلوم گردد که فضاى امنیت و آسایشى که در آن زندگى مى کنند با چه قیمتى و از راه چه سرمایه گذارى سنگینى به دست آمده.
بر ملّت مؤمن و آزاده فرض است که مرزداران وطن اسلامى را به هر صورت ممکن یارى دهند. بر ملّت مسلمان واجب است که مرزداران را از نظر مالى و تدارکاتى تقویت نمایند، که کمک به مرزداران به فرموده حضرت سجاد((علیه السلام)) در همین دعا اجر و ثوابى به مانند مرزدارى دارد.
بر دستگاه تبلیغات کشور واجب است به مرزداران ارج نهد، و از آنان و عمل بسیار بسیار مهمّشان براى آشنائى ملّت سخن به میان آورد، و مرزداران نمونه را به جامعه معرفى کند.
بر رهبران دینى و حکومتى کشور اسلام واجب است، هرچند گاه یک بار مرزداران را به حضور بپذیرند و از آنان تقویر و تشکر کنند، و این دلاوران شب بیدار را به جایزه دادن تشویق و دلگرم نمایند.
بر مردمى که درامنیت و آسایش بسر مى برند لازم است مرتب به دیدن خانواده هاى مرزداران بروند و در حل مشکلات آنان در نبود سر پرستشان بکوشند، تا مرزداران عزیز با دلگرمى بیشتر و حوصله سنگین تر به مرزدارى و پاسدارى از وطن اسلامى، و زحمات اولیاء حق مشغول باشند.
هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد *** خداش در همه حال از بلا نگه دارد
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست *** که آشنا سخن آشنا نگه دارد
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پاى *** فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان *** نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
صبا بر آن سر زلف اردل مرا بینى *** ز روى لطف بگویش که جا نگه دارد
چه گفتمش که دلم را نگاهدار چه گفت *** ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد
سر و زر و دل و جانم فداى آن یارى *** که حقّ صحبت و مهر و وفا نگه دارد
غبار راه گذارت کجاست تا حافظ *** به یادگار نسیم صبا نگه دارد
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ عَرِّفْهُمْ مَا یجْهَلُونَ وَ عَلِّمْهُمْ مَا لاَ یعْلَمُونَ وَ بَصِّرْهُمْ مَا لاَ یبْصِرُونَ»:
"بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و آنچه را مرزداران نمى دانند به ایشان بشناسان، و هر چه را آگاهى ندارند به آنان بیاموز، و آنچه را نمى بینند به ایشان بنماى".
عنایات خاصّ حق:
در میان نعمت هاى حضرت حق، نعمت الهام، و نعمت عرفان، و نعمت علم بى معلّم، و نعمت بصیرت و باز شدن چشم دل. براى دیدن آنچه همه نمى بینند جایگاه خاصى دارد.
البته راه رسیدن به این گونه نعمت هاى خاص راه آسانى نیست، این مسئله شرایط بسیار سنگینى را طلب مى کند، که بدون تحقق آن شرایط، رسیدن به آن نعمت ها امکان ندارد.
ایمان به حضرت حق، و عشق به جناب ربّ العزّه، و باور داشتن قیامت، و اعتقاد به نبوّت و امامت و ملائکه، و عقیده به کتب آسمانى، و تصفیه ظاهر و باطن از تمام گناهان عملى و اخلاقى، و اداى واجبات، و ترک محرمات، از شرایط رسیدن به فسوضات و عنایات معنوى حضرت محبوب است.
آرى پاکى همه جانبه و طهارت ظاهر و باطن، و آراستگى غیب و شهود وجود انسان، باعث تابش آفتاب حقیقت و نور عنایت و لطف و فیض ازلى، و رحمت سرمدى به قلب است.
کوشش در این راه بدون آراستگى به حسنات و پیراستگى از سیئات، محصولى نخواهد داشت.
"مردى به ابویزید گفت: به من خبر رسیده که اسم اعظم خدا را مى دانى، دوست دارم به من بیاموزى. ابویزید گفت: اسم اعظم خدا را مرز محدود و مشخصى نیست، لکن دل خود را براى مقام یگانگى حضرت حق تعالى خالى دار. و توجه به غیر او را رها ساز، و هرگاه چنین شدى هر کدام از اسماء خدا را خواستى انتخاب کن و بدان دعا کن، که به سبب آن در آنِ واحد از مشرق به مغرب سیر خواهى نمود.
آن مرد گفت: سبحان الله! مى شود مردى در آنِ واحد از مشرق تا مغرب سیر کند؟
ابویزید گفت: آرى و این کار نزد اصحاب سرّ کار مهمّى نیست، که تمام ماسوى الله کلمه اى از کلمات اوست، و از این بالاتر این که خدا را بندگانى است که در لامکان مى ایستند، به طورى که مادون عرش زیر پاى آنان قرار مى گیرد، پس به هر جا که خواهند دست یازند، و هر چه خواهند برگیرند. آن مرد گفت: این دیگر چه مقامى است؟ گفت: مقام وصل توصیف بردار نیست".(۱)
ره و رهبر دلا محبت اوست *** سود و سرمایه عشق حضرت اوست
قرّة العین عارفان که فناست *** نیستى در فروغ طلعت اوست
غیبتت از خودىّ و شرب مدام *** از دوام حضور ساحت اوست
دولت فقر و گنج آزادى *** بندگىّ گداى دولت اوست
همگى دیده شو پِى دیدار *** اندر آن مشهدى که رؤیت اوست
سر بسر گوش بر سرود و نیوش *** اندر آن محضرى که مدحت اوست
همه اندیشه شو فلاطون کیش *** در خم دل که جاى فکرت اوست
بر در دل نشین نگهبان باش *** کاین سراپرده خاص خلوت اوست
چه عجب سر به عرش سود اسرار *** بنده بندگان حضرت اوست
در هر صورت بدون ریاضت، البته ریاضتى که موافق با قواعد شرع باشد، رسیدن به مقامات معنوى، و رساندن قلب به نقطه گرفتن الهامات و فیوضات حضرت حق ممکن نیست.
خواجه طوسى در کتاب "اوصاف الاشراف" گفته است که: "ریاضت رام کردن ستور بود، به منع او از حرکات غیر مطلوبه، و ملکه گردانیدن او را به طاعت صاحب خویش در آنچه او را بر آن دارد از مطالب خویش.
و در این موضع هم مراد از ریاضت، منع نفس حیوانى است از انقیاد و مطاوعت قوه شهویة و غضبیه و آنچه به آن دو قوه تعلق دارد، و منع کردن نفس ناطقه از متابعت قواى حیوانى که رذایل اخلاق، و اعمال مانند حرص بر جمع مال و کسب جاه، و توابع آن از حیله و مکر و خدیعه و غلبه و تعصب و حقد و حسد و فسق و فجور و انهماک در شرور و مثل اینها از آن حادث شود، و ملکه گردانیدن نفس انسانى را به طاعت عقل عملى بر وجهى که رساننده او باشد به کمالى که او را ممکن باشد. و غرض از ریاضت سه چیز است:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحرالمعارف" چاپ جدید، ص۱۷.
یکى: رفع موانع وصول به حق، و آن شواغل ظاهر و باطن است.
دوم: مطیع گردانیدن نفس حیوانى مرعقل عملى را که باعث باشد بر کمال.
سیم: ملکه گردانیدن نفس انسانى را به ثبات بر آنچه مُعدّ او باشد قبول فیض الهى را تا به کمالى که او را ممکن باشد برسد".
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) به اُسامة بن زید فرمود:
عَلَیک بِطَریقَ الْحَقِّ، وَ اِیاک اَنْ تُخْتَلَجَ دُونَهُ بِزَهْرِةِ رَغَباتِ الدُّنْیا، وَ غَضَارَةِ نَعیمِها، وَ بائِدِ سُرُرِها، وَ زایلِ عَیشِها:(۱)
بر تو باد به راه حق و بپرهیز از اینکه به خاطر شگفتى و شکوفائى رغبت هاى دنیا و تازگى نعمت ها و شادى زودگذر و عیش ناپایدار آن راهى غیر حق پوئى.
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ أَنْسِهِمْ عِنْدَ لِقَائِهِمُ الْعَدُوَّ ذِکرَ دُنْیاهُمُ الْخَدَّاعَةِ الْغَرُورِ وَ امْحُ عَنْ قُلُوبِهِمْ خَطَرَاتِ الْمَالِ الْفَتُونِ...»:
"بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و هنگام روبرو شدن مرزداران با دشمن، فکر و اندیشه دنیاى فریبنده گول زننده را از یادشان ببر، و توجه به مال گمراه کننده را از دلهایشان بزداى".
دنیا و مال ضدّ حق:
دنیا با مظاهر زیبا، و جلوه هاى فریبایش هر دلى را جذب مى کند، و هر زانوئى را در برابر خود سست مى نماید. مال دنیا و ثروت مادّى، و به عبارت دیگر طلا و نقره و پول، مایه تحریک و باعث غفلت از حق و حق پرستى است.
البته زر و زیور دنیا و مال و منال جهان وسیله کسب و کار و گذران زندگى و معیشت است، و اسلام انسان را به کار تشویق و از بیکارى منع مى کند، ولى همین زر و زیور و مال و منال وسیله فریب و عامل جدائى انسان از حق و حقیقت هم هست.
چه بسیار مردمى که بر اثر فریفته شدن به ثروت، و جاذبه هاى مال و منال، از دین تعهّد به احکام الهى دست برداشتند؟
چه بسیار مردمى که بر اثر عشق بى حساب و کتاب به اندوختن ثروت از اجراى مسائل الهى در تمام ابعادش بازماندند؟
چه بسیار مردمى که از پى مال، بندگى خدا را رها کردند. و برده شهوت و هواى نفس شدند؟
چه بسیار مردمى که با روى آوردن ثروت به سوى آنان روى از توحید و نبوّت بازگرداندند؟
چه بسیار مردمى که محض اضافه کردن به ثروت با دشمنان دین ساختند، و از پشت به مسلمانان خنجر زدند، و به خیانتهائى دست یازیدند که تا قیامت با هیچ مطهِّرى آلودگى خیانت آنان از دامن حیات انسان پاک نمى شود.
وقتى انسان از چهارچوب قناعت به مال حلال، و اکتفا به عفاف و کفاف خارج شود، البته دچار حرص و طمع و بخل و شهوت و هواى نفس و غفلت و مال زدگى و دنیاپرستى مى شود، و در چنین موقعیتى حاضر نیست نسبت به اسلام و جامعه اسلامى و وطن قرآنى اداى وظیفه کند.
به لحظه لحظه فریب خوردگان دنیا و مال و ثروت در اوراق تاریخ بنگرید تا صدق این مقال بر شما روشن شود، آنان که به خاطر مال و منال و جاه و مقام و پول و ثروت از توحید و نبوت دست کشیدند، و تن به هر معصیت و جنایتى دادند، و در راه انبیا و اهداف توحیدى و مردم مؤمن چه مشکلات سنگینى ایجاد نمودند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحرالمعارف"، ص ۱۳۹.
داستان دنیاپرستان، و ثروت اندوزان، و بردگان مال و بندگان ثروت، و غلامان شهوت داستانى پر از جنایت و خیانت و ظلم و افتضاح است، که یک عشر از یک جزء آن در این سطور نمى گنجد!
ضربه هاى مهلک عشق بى اندازه به دنیا و مال و منال آن بسیار زیاد و سنگین است.
دنیا پرستان، دین فروشان و پایمال کنندگان شرافت و کرامت انسانى اند.
دنیا پرستان، مانعان راه خدا، و دشمنان فضیلت و پلیدان روزگارند.
دنیا پرستان از اجراى هر برنامه مثبتى محروم، و از انجام هر خیرى ممنوع و به زبان حق و عاشقان حق ملعون اند.
یک دنیا پرست،و یک شهوتران، و یک برده مال و منال، و یک بنده مقام و جاه، هرگز نمى تواند براى اسلام پاسدار، و براى وطن اسلامى مرزدار باشد، به همین خاطر حضرت زین العابدین به پیشگاه حضرت محبوب عرضه مى دارد:
"الهى هنگام روبرو شدن با دشمن فکر دنیاى فریبنده گول زننده را از یادشان ببر، و اندیشه مال گمراه کننده را از دلهایشان پاک کن".
از هوس بگذر و دل پاک از آلایش کن *** ترک باطل کن و جان را به حق افزایش کن
سر و تن را به زر و سیم چه مى آرائى *** دل و جان را به کمال و هنر آرایش کن
بار دنیا که به صد رنج گرفتى بر دوش *** به یکى عزم بیفکن ز خود آسایش کن
نان گندم به جوین، جامه نوده به کهن *** از قناعت بستان زیور و پیرایش کن
قوت ابدان چه رفیع و چه دنى هر دو یکى است *** قوت ارواح به دست آور و آسایش کن
از خدا گوى و ز پیغمبر و قرآن و حدیث *** طاعت حضرت حق، پاک ز آلایش کن
ماتم روز پسین گیر به پیشین یک چند *** خون دل را به دو چشم آور و پالایش کن
فیض تا چند دهى پند و نگیرى در گوش *** بگذر از گفتن و در معرفت افزایش کن
«وَ اجْعَلِ الْجَنَّةَ نُصْبَ أَعْینِهِمْ وَ لَوِّحْ مِنْهَا لِأَبْصَارِهِمْ مَا أَعْدَدْتَ فِیهَا مِنْ ماکنِ الْخُلْدِ وَ مَنَازِلِ الْکرَامَةِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْأَنْهَارِ الْمُطَّرِدَةِ بِأَنْوَاعِ الْأَشْرِبَةِ وَ الْأَشْجَارِ الْمُتَدَلِّیةِ بِصُنُوفِ الثَّمَرِ حَتَّى لاَ یهُمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِالْإِدْبَارِ وَ لاَ یحَدِّثَ نَفْسَهُ عَنْ قِرْنِهِ بِفِرَار»:
"و بهشت را جلو چشمانشان قرار ده، و به دیدگانشان بنمایان آنچه را که در بهشت فراهم ساختى از مسکن هاى ابدى، و منزل هاى عزّت و کرامت، و حوریان زیبا، و نهرهائى که به انواع آشامیدنیها روان شده، و درختانى که زیر بار میوه ها خم گشته، تا هیچ یک از ایشان فکر عقب نشینى نکند، و به خیال فرار از برابر حریف نیفتد".
مناظر زیباى بهشت:
قرآن مجید سند تمام حقایق مُلکى و ملکوتى است، قرآن مجید کتابى است که با دعوت جنّ و انس به معارضه با خود، حقّانیت وحى بودنش را اثبات مى کند.
قرآن کتابى است که در نقطه اى و حرفى و کلمه اى و آیه اى و سوره اى از آن شک و تردید راه ندارد.
قرآن ملاک حقانیت انبیا، و سند نبوت محمّد((صلى الله علیه وآله)) و خزانه تمام واقعیات غیبى و شهودى است.
قرآن مجید در بسیارى از آیاتش به عنوان اجر و پاداش مردم مؤمن و دارندگان عمل صالح و اخلاق حسنه، از بهشت و نعمتهاى بى پایانش سخن به میان مى آورد، و با تجسّم آن جایگاه رفیع در چشم عقل و قلب، انسان مؤمن را از افتادن در چاه گناه و معصیت، و ضلالت و پستى و سستى از عبادات و طاعات، حفظ مى کند.
آن که اثر صافى و پاکى درون، و اعتماد به قرآن مجید، بهشت و نعمتهاى جاویدش را به باور دل داده، و دلداده آن واقعیات الهیه و کرامات ربانیه، و فیوضات ملکوتیه شده، در راه خدا تن به هر سختى و بلا مى دهد، و براى حفظ دین و فرهنگ الهى از هیچ کوششى دریغ نمىورزد، و هیچ گونه سستى و کسالت در انجام فرائض حضرت حق به خود راه نمى دهد.
حضرت سجاد((علیه السلام)) تجسم آن جایگاه عظیم و آن پایگاه کرامت و مناظر زیبا و نعمتهاى ارزنده اش را در دید سنگرنشینان و مرزداران از حضرت حق درخواست مى کند، تا با تماشاى بهشت عنبر سرشت، دنیا و مال و منال آن، و جاذبه ها و کشش هایش و نیروى دشمن و سختى ها و رنج هاى جهاد در عرش قلبشان کوچک و صغیر و حقیر گردد و بتوانند به پایدارى و پایمردى ادامه دهند و جز به حضرت ربّ العزّه چشم ندوزند.
امام((علیه السلام)) آنچه را از نعمتهاى بهشت در فرازهاى ملکوتى دعایش اسم برده از قرآن مجید گرفته، به همین خاطر لازم مى دانم به آیاتى چند از کتابى الهى در این زمینه اشاره کنم.
«وَعَدَ اللهُ الْمُؤْمِنینَ وَ المُؤمِناتِ جَنّات تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهارُ خالِدینَ فِیها وَ مَساکنَ طَیبَةً فِى جَنّاتِ عَدْن...»(۱)
خداوند اهل ایمان را از مرد و زن وعده فمرود که در بهشت ابدى که زیر درختانش نهرها جارى است درآورد، و در عمارات پاکیزه بهشتهاى عدن منزل دهد...
«وَ یدْخِلْکمْ جَنّات تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهارُ وَ مَساکنَ طَیبَةً فَى جَنّاتِ عَدْن»:(۲)
و وارد مى کند شما مؤمنان و مجاهدان با مال و جان را در بهشتهائى که از زیر درختانش نهرها جارى است، و منازل پاکیزه اى که در بهشتهاى عدن است.
جهان را بهر انسان آفریدند *** در ایشان سرّ پنهان آفریدند
به انسان مى توان دیدن جهان را *** از آن در چشم انسان آفریدند
بیا جان در ره جانان فشانیم *** که جان را بهر جانان آفریدند
چو خوان آراستند از بهر عشاق *** غذا از حسن خوبان آفریدند
به پاداش سجود اهل طاعت *** بهشت و حور و غلمان آفریدند
جزاى سرکشان از معدل قهر *** جحیم و دود نیران آفریدند
از آن پیوست حُسن و عشق با هم *** کز آن این و از این آن آفریدند
«کذلِک وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُور عین»:(۳)
و همچنین اهل تقوا را با حوریان زیبا چشم، جفت قرار دادیم.
«مُتَّکئینَ عَلى سُرُر مَصْفُوفَة وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُور عین»:(۴)
اهل تقوا در حالى که بر تخت عزّت تکیه زده اند، حورالعین را همسر آنان گردانیده ایم.
«حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِى الْخِیامِ»:(۵)
حوریانى که در سراپرده هاى خود هستند.
«وَ حُورٌ عینٌ کاَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکنُونِ»:(۶)
وزنان سیه چشم زیبا، که در لطافت همچون دُرّ مکنون اند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ توبه، ۷۲.
۲ ـ صفّ، ۱۲.
۳ ـ دخان، ۵۴.
۴ ـ طور، ۲۰.
۵ ـ رحمن، ۷۲.
۶ ـ واقعه، ۲۲ ـ ۲۳.
«مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتى وعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها اَنْهارٌ مِنْ ماء غَیرِ آسِن وَ اَنْهارٌ مِنْ لَبَن لَمْ یتَغَیرْ طَعْمُهُ، وَ اَنْهارٌ مِنْ خَمْر لَذَّة لِلشّارِبینَ وَ اَنْهارٌ مِنْ عسل مُصَفّى...»(۱)
داستان بهشتى که در دنیا به اهل تقوا وعده داده شده این است که در آن بهشت نهرهائى از آب زلال و گواراست، و نهرها از شیر که طعمش تغییر نکند، و نهرها از شراب ناب که نوشندگان را به حدّ کمال لذّت بخشد، و نهرها از عسل مصفّى.
آرى وقتى خداوند مهربان توفیق تجسّم این نعمتها را در برابر دیدگان قلب سنگرنشینان و مرزداران عنایت فرماید، هرگز به فکر عقب نشینى از جبهه و به خیال فرار از مقابل دشمن نخواهند افتاد.
در سوره مبارکه دهر در نزدیک به ده آیه به بیان نعمتهاى بهشت بدین صورت مى پردازد:
"و پاداش صبر آنان بر انواع بلاهاى ظاهرى و باطنى در دنیا که به خاطر حق انجام گرفت باغ بهشت و لباس حریر است، که در آن بهشت بر تخت هاى عزّت تکیه زنند، و آنجا نه آفتابى با حرارت و نه سرمائى زننده بینند. و در سایه درختان بهشتى هستند، و میوه هاى آن درختان در دسترس و کوزه هاى بلورین در اطراف آنان بگردند، که آن بلورین جامها به رنگ نقره و به اندازه و متناسب مقدّر شده.
و آنجا شرابى که طبعش چون زنبیل گرم و عطرآگین است به آنها بنوشانند، و در آنجا چشمه اى است که سلسبیل نامند و در آن بهشت پسرانى زیبا که تا ابد نوجوانانند و خوش سیما به خدمت مى گردند، که در آنان چو بنگرى گمان برى لؤلؤ منثورند، و چون آن جایگاه با صفا و نیکو را مشاهده کنى عالمى پر نعمت و مملکتى بى نهایت بزرگ خواهى یافت.
بر اندام و بالاى بهشتیان دیباى سبز و حریر ستبر است، و بر دستهایشان دستبند نقره فام، و خداوندشان شرابى پاک و گوارا بنوشاند.
این بهشت با این همه نعمت و عظمت به حقیقت پاداش اعمال شماست و کوشش و سعیتان در راه عبادت و طاعت حق مشکور و مقبول است".
این است آن نعمتهائى که باور آن، انسان را در راه جهاد و مجاهدت ثابت قدم و پایدار مى دارد، و آدمى را در معامله جانش با حضرت حق به شوق مى اندازد.
خیز تا قصد کوى یار کنیم *** گذرى بر درنگار کنیم
روى در خاک کوى او مالیم *** وز غمش ناله هاى زار کنیم
به زبانى که بیدلان گویند *** رمزکى چند آشکار کنیم
هجر او را که جان ما خون کرد *** به کف وصل در سپار کنیم
حاشَ لِلّه کز او کنیم گله *** گله از بخت روزگار کنیم
ما اگر بر مراد او سازیم *** ترک تدبیر و اختیار کنیم
زود پا در بساط وصل نهیم *** دست با دوست در کنار کنیم
عشق رویش چو پرده برگیرد *** گر نمیریم پس چه کار کنیم
از عراقى چو رو بگردانیم *** روى در روى غمگسار کنیم
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده: در بهشت درختى است که از بالاى آن زیورها بیرون مى آید، و از پایین آن اسبهاى ابلق زین شده دهنه دار، این اسبها داراى بالند، فضولات ندارند، اولیاء الهى بر آن سوار مى شوند و در هر کجاى بهشت که بخواهند مى روند. آنان که مقامى کمتر و پایین تر از آنان دارند عرضه مى دارند: الهى چه چیز باعث این کرامت براى اولیاء تو شد؟ خداوند مى فرماید: اینان خواب شب را بر خود حرام کردند و به قیام به عبادت بیدار ماندند، روز را روزه گرفتند و از خوردنیها خوددارى کردند، با دشمنان من بدون ترس و وحشت جنگیدند، در راه من از مال خود صدقه دادند و بخل نکردند.(۲)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: در بهشت غرفه هائى است که ظاهرش از باطنش و باطنش از ظاهرش پیداست، ساکنین آن از امّت من کسانى هستند که کلامشان پاکیزه بود، و به مردم خوراندند، و سلام را آشکار کردند، و در حالى که مردم در نیمه شب در خواب بودند به نماز برخاستند.(۱)
حضرت سجاد((علیه السلام)) فرمود: بر تو باد به قرآن، به حقیقت که خداوند بهشت را با دست کرامت خود آفرید، خشتى از طلا و خشتى از نقره، ملاط بین دو خشت را مشک را مشک قرار داد و خاکش را زعفران، و سنگریزه اش را لؤلؤ، درجات بهشت ر به اندازه آیات قرآن مقرر فرمود، پس هر کس به قرآن بپردازد، به او مى گوید: بخوان و بالا برو. جز انبى و صدّیقون طایفه اى در بهشت مقام اهل قرآن را ندارند.(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ محمّد(صلى الله علیه وآله)، ۱۵.
۲ ـ "بحار"، ج۸، ص۱۱۸.
۳ ـ "بحار"، ج۸، ص۱۳۳.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام لاهل الثغور:
دعاى بیست و هفتم از براى جماعتى که در رخنه گاهها و محال ترسگاه نشسته بوده اند، از براى دفع اذیت کفار و مخالفان، و حضرت سیدالساجدین به جهت این جماعت دعا مى کرده اند.
«اللهم صل على محمد و آله. و حصن ثغور المسلمین بعزتک».
الثغور: جمع الثغر، و هو الموضع الذى یکون حدا فاصلا بین بلاد المسلمین و الکفار، و هو موضع المخافه من اطراف البلاد.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و استوار گردان و نگاه دار مرزهایى که میان اهل اسلام و اهل کفر است به عزت و غلبه ى خود.
«و اید حماتها بقوتک».
الحماه- کغزاه-: جمع الحامى، اى: الذین یحمون و یحرسون ثغور الاسلام من الکفار.
(یعنى:) و قوت ده نگاهبانان و حافظان آن را به قوت و قدرت خود.
«و اسبغ عطایاهم من جدتک».
یقال: اسبغ الله علیه النعمه، اى: اتمها. و اسباغ الوضوء: اتمامه.
و الجده بتخفیف الدال کما مر آنفا فى الدعاء السابق.
یعنى: و اتمام کن عطایاى ایشان را به توانایى و توانگرى خود.
«اللهم صل على محمد و آله. و کثر عدتهم».
العده- بالکسر و التشدید-: العدد.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بسیار گردان عدد و شماره ى حامیان بیضه ى اسلام را.
«و اشحذ اسلحتهم».
«و اشخذ»- بالشین المعجمه و الحاء المهمله، ثم الذال المعجمه- اى: ارهف. و شحذ السکین: حدده. و المشحذ: المسن. و رجل شحاذ، اى: ملح فى مسالته. یشبه بالذى یشحذ السیف فیلح فى شحذه.
(یعنى:) و تیز گردان سلاحهاى ایشان را- از نیزه و شمشیر و کارد و غیر آن از اسلحه ى جنگ.
«و احرس حوزتهم».
حرسه حراسه، اى: حفظه.
و الحوزه: فعله من الحوز بمعنى الجمع، من حاز یحوز. و الحیز فیعل منه، و هو ما انضم الى الدار من مرافقها. و کل ناحیه حیز. و فلان مانع لحوزته، اى: لما فى حیزه. و منه الحدیث: «فحمى حوزه الاسلام»، اى: حدوده و نواحیه. و اما تفسیر «حوزتهم» بمعظمهم، فرجم لیس له اصل. نعم، ذاک فى «حومتهم» لیس قولا مرجما، بل هو ماخوذ من قولهم: حومه القتال: معظمه، لکنه غیر مصیب نحوه. فان المراد بحومتهم حوزتهم التى یحام حولها. من: حام الطائر و غیره حول الشىء حوما و حومانا، اى: دار.
یعنى: و نگاهبانى کن حدود و جوانب و اطراف مملکت ایشان را.
«و امنع حومتهم».
من المنعه. اى: فى تمنع على من رامهم.
(یعنى:) و منیع و استوار گردان گرداگرد ایشان را از اینکه مبادا داخل شوند کفار در مملکت ایشان.
«و الف جمعهم. و دبر امرهم».
و با هم آور انبوهى ایشان را. و تدبیر کن کار ایشان را.
«و واتر بین میرهم».
بالتاء المثناه من فوق. من المواتره، و هى ان یجى ء الشى ء فى اثر الشى ء وترا وترا من غیر ان ینقطع. و منه: (ثم ارسلنا رسلنا تترى).
و المیر- بکسر المیم و فتح الیاء المثناه من تحت-: جمع المیره: ما یمتاره الانسان من الطعام لا جلب الطعام.
و فى اصل نسخه الکفعمى: «و واثر»- بالثاء المثلثه- اى: و کاثر من میرهم. من قولهم: استوثرت من الشىء، اى: استکثرت منه.
(یعنى:) و پیوسته دار- یا: بسیار کن- توشه ها و مطعومات ایشان را.
«و توحد بکفایه مونهم».
اى: لا تکلهم الى غیرک، بل کن انت وحدک فى کفایتهم. و توحد فلان بکذا، اى: فعله وحده.
یعنى: و به تنهایى بى آنکه واگذارى به غیر خود، کفایت کن موونات ایشان را - یعنى آنچه محتاج الیه ایشان باشد مطلقا.
«و اعضدهم بالنصر».
و قوت ده ایشان را به نصرت و یارى دادن.
«و اعنهم بالصبر».
و اعانت و یارى ده ایشان را به صبر- به این معنى که خود را نگاه دارند و در امور خود شتاب نکنند. لان الصبر مفتاح الظفر.
«و الطف لهم فى المکر».
و لطف کن با ایشان در مکر کردن با کفار.
«اللهم صل على محمد و آله. و عرفهم ما یجهلون. و علمهم ما لا یعلمون. و بصرهم ما لا یبصرون».
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و شناسا گردان ایشان را آنچه جاهل آن باشند- از امر غزوات و غیر آن. و تعلیم کن و بیاموز ایشان را آنچه ندانند. و بینا گردان ایشان را آنچه نبینند.
«اللهم صل على محمد و آله. و انسهم عند لقائهم العدو ذکر دنیاهم الخداعه الغرور».
الخداعه على صیغه المبالغه بمعنى کثیره الخدعه.
و الغرور- بفتح الغین المعجمه-: فعول من: غره یغره، اذا خدعه. و انما کرر لضرب من التاکید و اختلاف اللفظ.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و فراموش ساز ایشان را در هنگام ملاقات کردن اهل اسلام دشمنان خود را، یاد دنیاى بسیار فریبنده و مغرور کننده.
«و امح عن قلوبهم خطرات المال الفتون».
الخطرات: جمع الخطره، و هى ما یخطر بالبال.
و الفتون: فعول من الفتنه على المبالغه فى معنى الفاتن، و هو المضل عن الحق.
یعنى: و محو ساز از دلهاى لشکر اسلام اندیشه هایى که در دل خطور مى کند از رهگذر مال فتنه اندازنده. چه، حب مال سبب افتتان مردم است.
«و اجعل الجنه نصب اعینهم».
و بگردان بهشت را در برابر چشمهاى ایشان که هیچ مرتبه از او غافل نشوند.
«و لوح منها لابصارهم ما اعددت فیها من مساکن الخلد و منازل الکرامه و الحور الحسان».
یعنى: و درخشان و ظاهر ساز از بهشت از براى دیده هاى ایشان تا نظر کنند آنچه را مهیا ساخته اى در آنجا از خانه هاى جاوید و منزلهاى با کرامت و زنان سفیدروى در غایت نیکویى.
«و الانهار المطرده بانواع الاشربه».
المطرده، اى: الجاریه المتتابعه. من: اطرد الشى ء اطرادا، اذا اتبع بعضه بعضا و جرى. تقول: الانهار تطرد، اى: تجرى.
و الباء فى «بانواع» للمصاحبه.
(یعنى:) و جویهاى روان پى در پى به انواع شرابها. کما ینبى عنها قوله تعالى:
(فیها انهار من ماء غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین و انهار من عسل مصفى).
یعنى: در بهشت جویهاست از آبى که متغیر نشده بوى او و نگردیده طعم او از حال خود- چون آبهاى دنیا که تغییرپذیر باشد- و جویهاست از شیر که هرگز تغییر نکند از صفت عذوبت- یعنى تیز و ترش نشود به طول مکث- و جویهاست از خمر خوشگوار بالذت مر آشامندگان را که طرب دارد و خمارى، و جویهاست از شهد صافى- نه صاف کرده شده به آتش، بلکه مصفى آفریده شده از موم و فضلات.
«و الاشجار المتدلیه بصنوف الثمر، حتى لا یهم احد منهم بالادبار و لا یحدث نفسه عن قرنه بفرار».
«المتدلیه»، اى: المعلقه اغصانها من علو الى سفل. و اصله من التدلیه بمعنى ارسال الدلو الى البئر.
وهم بالشىء: اراده. و بابه رد یرد بفتح العین فى الماضى و ضمها فى المضارع. و القرن بکسر القاف: کفوک فى الشجاعه، و بالفتح: مثلک فى السن. و المروى هنا الکسر. و المراد هنا من یقابله من الاعادى.
(یعنى:) و درختهایى که آونگان باشد شاخه هاى او به اصناف میوه ها، تا آنکه اراده نکند یکى از ایشان که در معرکه ى قتالند به ادبار- یعنى پشت برکردن از آن معرکه- و با خود حدیث نکند گریختن از همسران خود در شجاعت.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام لاهل الثغور:
بود از دعاى آن امام والامقام از براى اهل سرحدات، ثغور بثاء مثلثه جمع ثغر در لغت فرجه و سوراخ است از براى بلد و در فارسى تعبیر کنند به سر حد مخوف.
اللغه:
حصن: حفظ.
حماه: جمع حامى، یارى کننده.
اسباغ: اکمال و وسعت.
یعنى: حفظ نما تو سرحدهاى مسلمانان را به عزتت و اعانت نما یاران سرحداتها به قوتت، و وسیع نما عطایاى آنها را از غناى خود، قوله عطایا هم در مقام اضافه به مفعول است.
اللغه:
شحذ: تیز نمودن. یقال شحذت المسکین اى حددتها.
حوزه: فعله ناحیه و اطراف. حومه چیزى است که در او چیزى مى کشند به معنى معظم نیز،
واتر: از مواتره یعنى پى در پى.
میر: به کسر میم و فتح یا جمع میره است اسم طعامى که انسان جلب کند و آورد نه جلب طعام.
عده: به کسر عین دو احتمال دارد یا از عدد است یا چیزى است که مهیا است از براى وقت حاجت از مال و سلاح.
یعنى: زیاد نما تو عدد آنها را و حفظ نما ناحیه ى آنها را و منع نما غرق ایشان را و پى در پى نما قوت و آذوقه آنها را.
خود تنها کفایت کن کار آنها را.
این جماعاتى که در سر حداتند بسیارى از اوقات لازم است مر آنها حیل و لطایفى که به واسطه ى او دفع دشمن نمایند و بعضى اوقات مغلوب شوند پس در وقت شکستن صبر کنند و دست از آن مکان برندارند که خدا آنها را خواهد نصرت داد بر دشمن به لطف و تقدیر خود.
این سه عبارت مشتمل بر یک معنى اند: یعنى خدایا رحمت فرست بر محمد و آل او و بشناسان آنها را آنچه را نمى دانند و بیاموزشان آنچه را علم ندارند و بینا نما آنها را در آنچه بینا نیستند.
فرق ما بین علم و معرفت به وجوهى ذکر نموده اند معرفت متعلق است به تصورات و علم به تصدیقات، و ایضا معرفت گفته شود به آنچه که تحصیل آن به فکر شود و علم اعم است و ایضا معرفت به وجود شى ء تعلق گیرد و علم به وجود شى ء با همه ى خصوصیات و ایضا معرفت شناختن آثار است و علم شناختن ذوات. و ایضا معرفت آن چیزى است که مسبوق به جهل باشد و علم اعم است و لذا در حق بارى عالم گفته شود و عارف گفته نشود.
اللغه:
خداعه: صیغه ى مبالغه زیاد فریب دهنده.
غرور: هم صیغه ى مبالغه یعنى بسیار گول زننده و هر دو صفت دنیا است.
فتون: به فتح فاء بسیار گول زننده.
یعنى: فراموشى ده آنها را وقت ملاقات دشمن ایشان یاد دنیا و مال را زیرا که اگر در یاد دنیا و مال باشند یا فرار کنند و یا خود را ذلیل دشمن سازند نمى داند انسان مبتلاء که حب دنیا چه دردى است بى درمان چنانچه صحابه ى پیغمبر از جهاد فرار کردند سبب آن نبود مگر حب دنیا، و صحابه حضرت سیدالشهداء ارواحنا و ارواح العالمین له الفداء از آن جناب دست برداشتند در منزل زباله تا کربلا حتى آنکه تا شب عاشورا و نبود این مگر حب دنیا.
تلویح: اظهار نمودن به طور تجلى.
حور: جمع حوراء، مونث احور.
مطرده: یعنى جاریه.
متدلى: از دلو به معنى نزدیکى و قرب و تواضع.
قرن: به کسر قاف نظیر و همباز وى انسان در شجاعت.
یعنى: بگردان بهشت را برابر چشمهاى ایشان، و ظاهر نما از بهشت مردیدگان آنها را آنچه که مهیا ساخته ى در آن از مسکنهاى جاودانى و منزلهاى بزرگى و حوریان نیکو رو و نهرهاى روان به انواع شربتها و درختان شاخ و برگ آویزان به انواع میوه ها تا آنکه قصد نکند هیچ یک از آنها برگشتن از حریر او ظاهر نکند به نفس فرار از طرف مقابل را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در این دعا که به دعاى (مرزداران) معروف است امام علیه السلام یک دوره آئین نامه ى جنگ و مبارزه را مطرح کرده و بسیارى از جزئیات معرکه نبرد و جهاد و دفاع مقدس را گوشزد فرموده است، عبارات، عبارات دعا است ولى محتوا محتواى کیفیت نبرد و حفظ کشور و آئین نامه ى جنگ است.
در نخستین فراز از نگهبانان و حافظان مرزها که نزدیکترین افراد به دشمن هستند سخن به میان آورده عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرزهاى مسلمین را با قدرت و عزت خود، مستحکم و استوار گردان) (اللهم صل على محمد و آله، و حصن ثغور المسلمین بعزتک).
(و نگهبانان و محافظان آن را با قوت خود تقویت فرما) (و اید حماتها بقوتک).
و از آنجا که مرزداران نیازمند به امکانات بیشترى از نیروهاى پشت جبهه اند و از نظر امکانات مالى نیز باید فکرشان راحت باشد عرض مى کند: (عطایا و بخششهاى آنها را از توانگرى و داراى خویش سرشار ساز) (و اسبغ عطایاهم من جدتک).
در دومین فراز به مساله ى سلاح و تعداد مرزداران و علاقه و هماهنگى آنان نسبت به یکدیگر توجه فرموده، زیرا نگهبانان و مرزداران بدون سلاح قوى و امکانات قدرت حفاظت لازم را ندارند لذا عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و عده ى آنان را بسیار فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و کثر عدتهم).
(سلاحشان را موثر و برا ساز) (و اشحذ اسلحتهم).
(حوزه ى نگهبانیشان را حراست، و نقاط حساس جبهه شان را نفوذناپذیر گردان) (و احرس حوزتهم، و امنع حومتهم).
و همانطور که گفتیم هماهنگى روحى در بین مرزداران تاثیر فراوان دارد لذا مى خواهد: (در بین جمعشان الفت و هماهنگى خاص برقرار ساز) (و الف جمعهم).
و از این نظر که حفاظت از مرزها حساس است و تدبیر امر در این مورد دقت فراوان لازم دارد مى گوید: (امورشان را خود تدبیر فرما) (و دبر امرهم).
و چون رسیدن آذوقه و خوراک کامل دلیل پشتیبانى مردم پشت جبهه و مسئولین مرکزى است و در روحیه ى این نیروها تاثیر بسزائى دارد عرض مى کند: (خداوندا) آذوقه و خوراک آنها را پى در پى برسان) (و واتر بین میرهم).
(و سختیها و مشکلات آنها را خود به تنهائى عهده دار باش) (و توحد بکفایه مونهم).
(با نصرت وى یارى بازوانشان را توانمند، و با صبر و استقامت آنان را مدد نما) (و اعضدهم بالنصر، و اعنهم بالصبر).
و از این نظر که نقشه بر ضد دشمن و آگاهى از طرحهاى حمله و هجوم، نیاز به دقت نظر و توجه به نکات ظریف و حساس دارد از خداوند چنین مى خواهد: (در نقشه ها و طرحها به آنان دقت و ظرافت خاص مرحمت فرما) (و الطف لهم فى المکر).
در سومین فراز از این دعا که در حقیقت سخن از آگاهى و طرح و نقشه ى دشمن است، عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و آنچه را که نیروهاى رزمى از دقایق نقشه هاى جنگى بى اطلاعند به آنان بشناسان) (اللهم صل على محمد و آله، و عرفهم ما یجهلون).
(هر چه را که در راه نبرد و یا خنثى سازى طرحهاى دشمن لازم است و نمى دانند به آنان تعلیم فرما) (و علمهم ما لایعلمون).
(و تمام نقاط حساسى که آگاهى و بینش نسبت به آن در فتح و پیروزى موثرند و آنها را نمى بینند به آنان بنماى) (و بصرهم ما لایبصرون).
در چهارمین فراز از این دعا به یک اصل اساسى که تضمین کننده ى پیروزى در جبهه هاى اسلامى است یعنى بریدگى کامل از دنیا و توجه به عالم آخرت و نعمتهاى آنجا اشاره کرده است، اصلى که تمام سرمایه و قدرت نیرو را در اختیار نبرد قرار مى دهد و دشمنى که براى زنده ماندن و بهره ورى از متاع دنیا مى جنگد را به هزیمت و شکست وامى دارد.
عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و دنیاى فریبنده و خدعه گر را از یاد نیروهاى رزمنده- به هنگام رویاروئى با دشمن- ببر) (اللهم صل على محمد و آله، و انسهم عند لقائهم العدو ذکر دنیاهم الخداعه الغرور).
(و خطورات و میل به اموال و سرمایه هاى فتنه گر را از قلوبشان محو فرما) (و امح عن قلوبهم خطرات المال الفتون).
و از این جهت که انسان مادى و تمایلاتش اگر از ناحیه اى بریده شد باید از ناحیه ى دیگر رابطه برقرار کند و بى ارتباط نمى تواند به حرکت خود ادامه دهد عرض مى کند: (بهشت را نصب العین آنها قرار ده) (و اجعل الجنه نصب اعینهم).
(و آنچه را که در بهشت برایشان مهیا ساخته اى به آنان بنما) (و لوح منها لابصارهم ما اعددت فیها).
به دنبال این قسمت نعمتهاى فراهم شده براى مجاهدان راه خدا را چنین برمى شمرد: (یعنى مسکنهاى جاوید، منازل بزرگوارى و عزت، حوریان زیبارو، و نهرهائى که به انواع نوشابه ها پر و جارى است) (من مساکن الخلد و منازل الکرامه و الحور الحسان و الانهار المطرده بانواع الاشربه).
همچنین (درختانى که از کثرت میوه هاى گوناگون شاخه هایشان خم گشته) (و الاشجار المتدلیه بصنوف الثمر).
پس از آن دلیل این معنى را چنین توضیح مى دهد: (تا هیچ یک از آنان آهنگ پشت به دشمن ننماید و به خیال فرار از رویاروئى، با همتاى خود نیفتد) (حتى لا یهم احد منهم بالادبار، و لایحدث نفسه عن قرنه بفرار).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۱۹۸-۱۸۲
الروضة السابعة و العشرون؛
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ لِأَهْلِ الثُغُور:
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى حصن ثغورالدین و حمى حوزه الاسلام بمحمد اشرف المرسلین و اهل بیته الاوصیا الاعلام، والصلاه والسلام على من الف به جمع المسلمین و فرق شمل المشرکین و على آله الذین عضدهم بالنصر على المعتدین و ایدبهم عباده المهتدین. و بعد فهذه الروضه السابعه و العشرون من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء السابع و العشرین من صحیفه سیدالعابدین، صلى الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، کتب الله اسمه فى العابدین و اوجب له ثواب المجاهدین.
الثغور: جمع ثغر بفتح الثاء المثلثه و اسکان الغین المعجمه، و هو الطرف الملاصق من بلد المسلمین بلاد الکفار.
و فى النهایه: هو موضع یکون حدا فاصلا بین بلاد المسلمین و الکفار، و هو موضع المخافه من اطراف البلاد.
و قال الشهاب الفیومى فى المصباح: الثغر من البلاد: الموضع الذى یخاف منه هجوم العدو، فهو کالثلمه فى الحائط یخاف هجوم السارق منها.
و فى القاموس: الثغر: ما یلى دار الحرب و موضع المخافه من فروج البلدان.
و المراد باهل الثغور. المسلمون المرابطون بها، الملازمون لها لحفظها، و یدخل فیهم من کان الثغر بلده و کان ساکنا فیه، اذا وطن نفسه على المحافظه.
قال الشهید الثانى فى شرح اللمعه: و لو وطن ساکن الثغر نفسه على المحافظه، و الاعلام باحوال المشرکین على تقدیر هجومهم فهو مرابط، انتهى.
و تسمى الاقامه بالثغر رباطا و مرابطه کما سیاتى.
قال فى اللمعه و شرحها: و الرباط مستحب استحبابا موکدا دائما، مع حضور الامام و غیبته، و اقله ثلاثه ایام، فلا یستحق ثوابه و لا یدخل فى النذر و الوقف و الوصیه للمرابطین باقامه دون ثلاثه، و لو نذره و اطلق وجب ثلاثه بلیلتین بینهما کالاعتکاف، و اکثره اربعون یوما، فان زاد الحق بالجهاد فى الثواب، لا انه یخرج عن وصف الرباط، و لو اعان بفرسه او غلامه لینتفع بهما من یرابط اثیب لاعانته على البر، و لو نذر المرابطه او نذر صرف مال الى اهلها وجب الوفاء بالنذر و ان کان الامام غائبا، لانها لا تتضمن جهادا فلا یشترط حضوره، و قیل: یجوز صرف المنذور للمرابطین فى البر حال الغیبه ان لم یخف الشنعه بترکه لعلم المخالف بالنذر، و هو ضعیف، انتهى.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند قوى مقبول عن یونس عن ابى الحسن الرضا علیه السلام، قال: قلت له: جعلت فداک ان رجلا من موالیک بلغه ان رجلا یعطى السیف و الفرس فى سبیل الله، فاتاه فاخذهما منه و هو جاهل بوجه السبیل، ثم لقیه اصحابه فاخبروه ان السبیل مع هولاء لا یجوز و امروه بردهما، فقال: فلیفعل، قال: قد طلب الرجل فلم یجده و قیل له: قد شخص الرجل، قال: فلیرابط و لا یقاتل، قال: ففى مثل قزوین و الدیلم و عسقلان و ما اشبه هذه الثغور؟ فقال: نعم، فقال له: یجاهد؟، قال: لا، الا ان یخاف على ذرارى المسلمین، ارایتک لو ان الروم دخلوا على المسلمین الم ینبغ لهم ان یمنعوهم؟ قال: یرابط و لا یقاتل، و ان خاف على بیضه الاسلام و المسلمین قاتل، فیکون قتاله لنفسه لیس للسلطان، قال: قلت: و ان جاء العدو الى الموضع الذى هو فیه مرابط کیف یصنع؟ قال: یقاتل عن بیضه الاسلام، لان فى دروس الاسلام دروس دین محمد صلى الله علیه و آله.
حصن المکان بالضم حصانه بالفتح فهو حصین: اى منیع، و یتعدى بالهمزه، و التضعیف فیقال: احصنته و حصنته، و منه الحصن للمکان الذى لا یقدر علیه لارتفاعه و امتناعه.
و العزه: الامتناع و الشده و الغلبه، و رجل عزیز: منیع لا یغلب و لا یقهر، و منه قوله تعالى: «و عزنى فى الخطاب» اى: غلبنى و قهرنى.
و فى المثل: من عز بز، اى: من غلب سلب.
و عازنى فعززته: اى: غالبنى فغلبته.
و ایده الله تاییدا: قواه، من آدیئید ایدا اى: قوى و اشتد، فهو اید مثل سید.
و حماه جمع حامى، من حمیت المکان من الناس حمیا- من باب رمى و حمیه بالکسر اى: منعته عنهم، و الاسم الحمایه. و وزن حماه: فعله بضم اوله و فتح ثانیه، و هذا الجمع مطرد فى وصف لعاقل مذکر على زنه فاعل معتل اللام بالیاء و الواو، کرام و رماه و غاز و غزاه، و الاصل فیهن حمیه و رمیه و غزوه، قلبت الیاء و الواو الفین لتحرکهما و انفتاح ما قبلهما. و قیل: انه فعله بفتح الفاء، و ان الفتحه حولت ضمه للفرق بین معتل اللام و صحیحها.
و القوه: تطلق على کمال القدره، و على شده الممانعه و الدفع، و یقابلها الضعف.
و اسبغ الله النعمه: افاضها و اتمها، و اصله من سبغ الثوب سبوغا- من باب قعد-: تم و کمل، و منه الحدیث: اسبغوا للیتیم فى النفقه اى: انفقوا علیه تمام ما یحتاج الیه و وسعوا علیه فیها.
و العطایا: جمع عطیه، و هى اسم لما تعطیه.
و الجده: الثروه و الغنى.
قال فى النهایه: وجد یجد جده اى: استغنى غنى لا فقر بعده، انتهى.
و هى من باب ما سقطت الواو من اوله و عوض منهاهاء فى آخره، کعده وصله وصفه.
العده بالکسر: اسم کالعدد، و هو مقدار ما یعد، و قد تجعل مصدرا کالعد، و تطلق على الجماعه قلت او کثرت، و منه قولک: انفذت عده کتب اى: جماعه کتب، و هذا المعنى محتمل هنا، اى: کثر عددهم او جماعتهم.
و شحذ السکین شحذا- من باب منع-: احدها.
و الاسلحه: جمع سلاح بالکسر، و هى ما یقاتل به فى الحرب و یدافع، کالسیوف و الرماح و السهام و القسى و الدروع و المغافر و المجان و کان المراد بها هنا ما کان قابلا للشحذ منها، من باب اطلاق العام على الخاص، او السیوف خاصه.
قال فى النهایه: و السیف وحده یسمى سلاحا فیکون تخصیصه بالذکر دون سائر آلات الحرب لشرفه علیها، و الاستغناء به عنها دون العکس.
کما قال ابوالطیب:
و من طلب الفتح المبین فانما * مفاتحه البیض الرقاق الصوارم.
و لعل هذا هو السر فى تسمیه السیف وحده سلاحا، لان کل الصید فى جوف الفرا، ثم المراد بشحذه تعالى اسلحتهم: اما جعلها قاطعه ماضیه بقدرته سبحانه، او هو کنایه عن تقویتهم على النکایه فى اعدائهم و النیل منهم ضربا و طعنا.
و الحوزه: الجانب و الناحیه، قال ابن الاثیر: و منه الحدیث: فحمى حوزه الاسلام، اى: حدوده و نواحیه و حومه القتال: معظمه.
قال فى القاموس: حومه البحر و الرمل و القتال و غیره: معظمه او اشد موضع فیه، انتهى.
و منه: خاض حومه القتال، و لم یزل خواضا حومات الحروب.
و التالیف: ایقاع الالفه، و الجمع: الجماعه.
و تدبیر الامر: فعله عن فکر و رویه، ماخوذ من لفظ الدبر، لانه نظر فى عواقب الامور و ادبارها، و اذا اسند الى الله تعالى فالمراد به اجراء الامر على الوجه الذى یلیق به، و منه قوله تعالى: «یدبر الامر»، قال المفسرون: اى: یقتضى و یقدر حسبما تقتضیه الحکمه و المصلحه.
و المواتره: المتابعه، یقال: تواترت الخیل: اذا جاء یتبع بعضها بعضا.
و فى القاموس: واتر بین اخباره مواتره و وتارا: تابع.
قال الجوهرى: و لا تکون المواتره بین الاشیاء الا اذا وقعت بینها فتره، و الا فهى مدارکه و مواصله، و مواتره الصوم: ان یصوم یوما و یفطر یوما او یومین و یاتى به وترا، و لا یراد به المواصله، لان اصله من الوتر، و کذلک واترت الکتب فتواترت اى: جاءت بعضها فى اثر بعض وترا وترا من غیر ان تنقطع، انتهى.
و کذلک قال الفارسى: المواتره: ان یتبع الخبر الخبر، و الکتاب الکتاب، و لا یکون بینهما فصل کثیر.
و قال الاصمعى: و اترت الخبر: اتبعت بعضه بعضا و بین الخبرین هنیئه.
و قال بعضهم: المواتره: المتابعه الغیر المنصرمه، یقال: تواترت الخیل اى: جاء بعضها فى اثر بعضها وترا وترا من غیر ان تنقطع، و اغرب من نسب هذه العباره الى الجوهرى فى صحاحه.
و المیر: جمع میره بالکسر، قال الجوهرى: المیره: الطعام یمتاره الانسان، و قد مار اهله یمیرهم میرا.
و فى المصباح: مارهم میرا- من باب باع-: اتاهم بالمیره، و هى الطعام.
و قال الطبرسى: المیره: الطعام الذى یحمل من بلد الى بلد.
و کذا قال بعض المفسرین: مار اهله: اذا اتاهم بالطعام من بلد آخر.
و فى القاموس: المیره بالکسر: جلب الطعام.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: المیره: الاسم من مارهم یمیرهم و على هذا فتکون اسما للطعام الممتار و اسم مصدر ایضا.
و التوحد: الانفراد، یقال: توحده الله بعصمته اى: عصمه و لم یکله الى غیره.
و کفاه الامر کفایه: قام به مقامه.
و المون: جمع مونه بالضم و سکون الهمزه، کغرف و غرفه، و هى لغه فى الموونه على وزن فعوله، و جمعها موونات على لفظها، و معناها الثقل. و قد تقدم الکلام على الاختلاف فى اشتقاقها، و هل هى من المون او الاون او الاین.
و عضدت الرجل عضدا -من باب قتل-: اعنته فصرت له عضدا اى: معینا و ناصرا، و تعاضد القوم: تعاونوا، و منه: المومن معصود بتوفیق الله.
و نصره الله نصرا: اظهره على عدوه.
و الصبر ضربان: جسمى و نفسى، فالجسمى: هو تحمل المشاق بقدر القوه البدنیه، و ذلک فى الفعل کالمشى و حمل الثقیل، و فى الانفعال کاحتمال الضرب و القطع. و النفسى: هو حبس النفس عن الجزع عند ورود المکروه، و المراد به هنا الصبر بنوعیه، و ان کان النوع الثانى هو الذى تتعلق به الفضیله، الا ان للنوع الاول مدخلا تاما فى هذا المقام کما لا یخفى.
و قوله علیه السلام: «و الطف لهم فى المکر» اى: اوقع اللطف لهم فى مکرهم بعدوهم، حتى لا یفطن عدوهم لمکرهم لدقته و لطفه عن العقل و الفهم، فیکون المراد باللطف: تدقیق النظر وجوده الاختیال، بان یلهمهم سبحانه ذلک. و یحتمل ان یکون المعنى: و اوقع اللطف لهم فى مکر عدوهم بهم حتى لا یضرهم مکره، فیکون المراد باللطف لهم: سلامتهم من المکر برفق.
و المکر: ایصال المکروه الى الانسان من حیث لا یشعر، و قد تقدم الکلام علیه مشبعا غیر مره.
عرفه الامر: اعلمه ایاه، قیل: المعرفه: ادراک متعلق بالمفرد، و العلم: ادراک متعلق بالنسبه التامه الخبریه.
و قیل: المعرفه قد یقال فیما یدرک آثاره و ان لم تدرک ذاته، و العلم لا یکاد یقال الا فى ما ادرک ذاته، و لهذا یقال: فلان یعرف الله و لا یقال: یعلم الله، لما کانت معرفته تعالى لیست الا بمعرفه آثاره دون معرفه ذاته.
و ایضا فالمعرفه تقال فیما لا یعرف الا کونه موجودا فقط، و العلم اصله ان یقال فیما یعرف وجوده و جنسه و علته و کیفیته، و لهذا یقال: الله عالم بکذا و لا یقال: عارف، لما کان العرفان یستعمل فى العلم القاصر.
و ایضا فالمعرفه تقال فیما یتوصل الیه بتفکر و تدبر، و العلم قد یقال فى ذلک و فى غیره. و فرق بینهما بفروق اخرى تقدم بعضها، و اهل اللغه و بعض اهل الاصول و المیزان على انهما مترادفان.
و قوله علیه السلام: «ما یجهلون» اى: ما یجهلونه فحذف العائد، و المراد به ما کان الجهل به بسیطا، و هو عدم العلم عما من شانه ان یکون معلوما، او مرکبا و هو الاعتقاد الجازم غیر المطابق للواقع.
و بصره الشى ء تبصیرا: عرفه و علمه ایاه، و جعله ذا بصیره به اى: ذا علم و خبره به.
و قوله: «ما لا یبصرون» من بصر القلب ایضا اى: ما لا یعلمون، خلافا لمن خص الابصار برویه العین، فقال: ابصرته: برویه العین. و بصرت به بالضم بصرا بفتحتین: برویه القلب، فقد فسر الزمخشرى و غیره قوله تعالى: «اتاتون الفاحشه و انتم تبصرون» ببصر القلب، فقال: اى: تعلمون انها فاحشه لم تسبقوا الیها.
هذا و لما کان للمرابط و المجاهد مزید افتقار الى المعرفه بانواع القتال، و ان یحیط علمه خبرا بالمکان الذى یرابط فیه، و یعرف المدارج المخوفه التى یرتادها المغتالون، و ما یحیط بالثغر من سهل و جبل، و ان یکون ذا بصیره بمکائد العدو و مکامنه لیحذر من بغتته، الحف علیه السلام فى السوال لهم بتعریفهم ما یجهلون و تعلیمهم ما لا یعلمون و تبصیرهم ما لا یبصرون و الله اعلم.
انسهم: اى اغفل قلوبهم عن ذکر دنیاهم، حتى ینمحى تصورها عن اذهانهم، فلا یرغبوا عن صدق الجهاد عند لقاء العدو، میلا الى زخارف الدنیا المحبوبه للنفوس الاماره.
و خدعه خدعا: اراد به المکروه من حیث لا یعلم، و کل فعل یقصد به فاعله فى باطنه خلاف ما یقتضیه ظاهره فهو خدیعه. و غره غرورا: اطمعه بالباطل.
و وصف الدنیا بالخداعه لانها تخدع الناس ببهجه منظرها و رونق سرابها، الى ان یستانس بها من کان بعقله نافرا عنها، و یطمئن الیها من کان بمقتضى فکرته منکرا لها، حتى اذا ما انهمک فى لذاتها و انغمس فى شهواتها، فعلت به فعل العدو الخدوع، و کذلک وصفها بالغرور لانها تغر الخلق بزخارفها الباطله، فیتوهمون بقاءها، ثم تنتقل عنهم و تتحول. و صدق علیها هذان الوصفان لکونها سببا لغفله الخلق عما خلقوا لاجله، بالاشتغال بها و الانهماک فى مشتهیاتها و لذاتها الفانیه، و ذلک جاذب للانسان عن قصد الحق، و صاد له عن سلوک سبیله و عن الترقى فى الملکوت الاعلى، الى حضیض الدرک الاسفل، و بذلک یکون الهلاک الابدى و الشقاء السرمدى.
و محى الشىء یمحوه محوا -من باب قتل- و محاه یمحاه محیا بالیاء- من باب نفع- لغه: ازاله، و انمحى الشىء: ذهب اثره.
و خطرات المال: ما یخطر اى: یمر فى القلب من تحصیله او تدبیره.
قال الزمخشرى فى الاساس: له خطرات و خواطر، و هى ما یتحرک فى القلب من راى او معنى.
و قال الازهرى: الخاطر: ما یخطر فى القلب من تدبیر او امر.
و المال: ما یملک من کل شى ء و قیل: اصله ما یملک من الذهب و الفضه، ثم اطلق على کل ما یقتنى و یملک من الاعیان.
و عن تغلب: انه ما لم یبلغ حد النصاب لا یسمى مالا.
و الفتون: الکثیر الفتنه، لان فعولا من صیغ المبالغه، یقال: فتن المال الناس -من باب ضرب- فتونا اى: استمالهم و اضلهم و لما کانت الفتنه بمعنى الضلال عن الحق بمحبه امر ما من الامور الباطله، و الاشتغال به عما هو الواجب من سلوک سبیل الله، و کان المال من اعظم الاسباب لضلال الخلق عن الحق بمحبته، صدق علیه وصفه بالفتون.
قوله علیه السلام: «و اجعل الجنه نصب اعینهم» اى: منصوبه حذاء اعینهم لیشاهدوها عیانا، و المروى فى الدعاء بفتح النون من النصب، و فیه شاهد على ان الفتح لغه صحیحه فصیحه.
و فى القاموس: هذا نصب عینى بالضم و الفتح، و الفتح لحن، انتهى.
و لاح الشى ء یلوح: بدا و ظهر، و لوحه تلویحا: ابداه و اظهره.
و اعددت الشى ء اعدادا: هیاته، اى: ابد و اظهر لابصارهم من الجنه ما هیاته فیها.
و المساکن: جمع مسکن بفتح الکاف و کسرها، و هو البیت.
و الخلد بالضم و الخلود: البقاء و الدوام من وقت مبتدا، و لذلک لا یقال الله تعالى: خالد، و قیل: هو فى الاصل: الثبات دام او لم یدم، و لو کان وضعه للدوام لما قید فى التابید فى قوله عز قائلا: «خالدین فیها ابدا»، و لما استعمل حیث لا دوام فیه فقالوا: حبسه حبسا مخلدا.
و قال النظام النیسابورى: الخلد عند المعتزله: الثبات الدائم و البقاء اللازم الذى لا ینقطع، بدلیل قوله تعالى: «و ما جعلنا لبشر من قبلک الخلد»، نفى الخلد عن البشر مع تعمیر بعضهم «و منکم من یرد الى ارذل العمر»، و عند الاشاعره الخلد: هو الثبات الطویل دام او لم یدم، و لو کان التابید داخلا فى مفهومه کان قوله تعالى: «خالدین فیها ابدا» تکرارا، انتهى.
و یتفرع على هذا الخلاف دوام و عید المرتکب الکبیره اذا مات بلا توبه، حیث وقع مقیدا بالخلود، کما فى قوله تعالى: «و من یقتل مومنا متعمدا فجزاوه جهنم خالدا فیها».
و على کل تقدیر فالمراد بالخلد هنا: الدوام قطعا، لما یشهد له من الایات و السنن، اى: مساکن البقاء و الدوام التى لا یعتریها و لا یعترى سکانها فناء و لا تغیر، فاضافه المساکن الى الخلد للمدح لا للتوضیح، اذ من المعلوم ان مساکن الجنه لا فناء فیها.
و اعلم ان معظم اللذات الحسیه لما کان مقصورا على المساکن و المطاعم و المناکح حسبما یقضى به الاستقراء، و کان ملاک جمیع ذلک الدوام و الثبات، اذ کل نعمه و ان جلت اذا قارنها خوف الزوال کانت منغصه غیر صافیه من شوائب الالم، بشر سبحانه عباده المومنین بها، و ازال عنهم خوف الفوات بوعد الخلود، لیدل على کمالهم فى التنعم و السرور.
و منازل الکرامه اى: منازل العز و الشرف، و قال بعض العلماء: الکرامه تعود الى الکمالات النفسانیه الباقیه و الالتذاذ بها.
و الحور: جمع حوراء و هى المراه البیضاء، من الحور بالتحریک: و هو شده البیاض.
و قال ابوعبیده: الحوراء: الشدیده بیاض العین، الشدیده سوادها.
من حورت العین حورا- من باب تعب-: اذا اشتد بیاض بیاضها و سواد سوادها.
و فى مختصر العین: و لا یقال للمراه: حوراء الا البیضاء مع حورها.
و قال الزمخشرى فى الفائق: الحور: هو ان یصفو بیاض العین و یشتد خلوصه فیصفو سوادها.
و فى الدعاء دلیل على ان الحور غیر نساء الدنیا، خلافا لما روى عن الحسن فى قوله تعالى: «و زوجناهم بحور عین»: هن عجائزکم ینشئهن الله خلقا آخر.
و الحسان: جمع حسنه اى: جمیله الصوره بهیه المنظر.
و الانهار: جمع نهر بالتحریک مثل سبب و اسباب، فاذا سکن جمع على نهر بضمتین و انهر.
و النهر: الماء الجارى المتسع، و اطردت الانهار: جرت، و منه: اطراد الامر اى: تبع بعضه بعضا فجرى مجرى واحد کجرى الانهار. و ما وقع لبعض المترجمین ان قوله: «المطرده» من اطرد الماء اى: جرى، لا من اطرد الامر اى: تبع بعضه بعضا، اذ لا شى ء من الانهار یتبع نهرا آخر، جهل صریح.
و انواع الاشربه اى: اصنافها، و فى ذلک اشاره الى قوله تعالى: «مثل الجنه التى وعد المتقون فیها انهار من ماء غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین و انهار من عسل مصفى».
و الاشجار المتدلیه اى: المسترسله اغصانها بصنوف الثمر.
و التدلى: الاسترسال مع تعلق، و قال العلامه الطبرسى: التدلى: الامتداد الى جهه السفل.
و الظاهر ان وصف الاشجار بالتدلى انما هو باعتبار اغصانها و فروعها التى هى مناط الثمر، و فیه اشعار بکثره الثمر، لان فروع الشجر لا تتدلى و لا تسترسل الا اذا کثر ثمرها.
و قول بعض المترجمین: ان المتدلیه وصف للاشجار بحال متعلقها و هو الثمر، و المعنى: الاشجار المتدلیه اى: المتعلقه بها صنوف الثمر، و هم اوقعه فیه ما رآه فى کتب اللغه من قولهم: تدلت الثمره من الشجر، فتوهم ان التدلى لا یکون وصفا الا للثمر دون الشجر، و لم یفطن لکون عباره الدعاء لیست من باب الوصف بحال المتعلق، بل من باب الوصف بحال الموصوف.
نعم لو قال: الاشجار المتدلیه صنوف ثمرها، کان من باب الوصف بحال متعلقه.
فان قلت: جعلک المتدلیه وصفا للاشجار باعتبار الاغصان و الفروع، وصف بحال المتعلق ایضا، لان التدلى حینئذ حال قائمه بالاغصان التى هى متعلق الاشجار لا بالاشجار، فلا یکون وصفا بحال الموصوف.
قلت: المراد بحال الموصوف و حال المتعلق ما جعل حالا للموصوف و لو تجوزا فى الاول، و ما جعل حالا لغیر الموصوف بحسب دلاله الترکیب و ان کان قائما به فى الثانى، فنحو: مررت بزید الحسن، و الاشجار المتدلیه بصنوف الثمر، من قبیل الوصف بحال الموصوف، و ان کان لیس المراد بالحسن الا وجه زید، و بالمتدلیه الا اغصان الاشجار و فروعها، و نحو: رایت زیدا الحسن نفسه او ذاته، من قبیل الوصف بحال المتعلق، و ان کان الحسن قائما بزید، فاعلم ذلک فقد نبهنا علیه فى شرح الصمدیه ایضا.
و فى قوله علیه السلام: «بصنوف الثمر» اشاره الى قوله تعالى: «و لهم فیها من کل الثمرات».
قال المفسرون: اى: لهم فیها صنف من کل الثمرات.
و حتى: بمعنى کى التعلیلیه، اى: کیلایهم احد منهم بالادبار، یقال: هم بالشى ء هما- من باب قتل- اذا اراده و لم یفعله.
و ادبر ادبارا: ولى.
و حدیث النفس: ما یخطر بالبال، و حدث نفسه بکذا:
اخطره بباله، و قد یقال: حدثته نفسه بکذا اى: وسوست الیه به، اى: و لا یخطر بباله فرارا عن قرنه.
و القرن بالکسر: نظیر الانسان فى الشجاعه.
قال الفارابى: یقال: فلان قرن فلان: اذا کان مثله فى الشجاعه.
و فى الاساس: القرن بالفتح: مثلک فى السن، و بالکسر: مثلک فى الشجاعه.
و قال الفیومى فى المصباح: القرن: من یقاومک فى علم او قتال او مال او غیر ذلک، و الجمع اقران مثل حمل و احمال. فجعله مطلقا و لم یخصه بالشجاعه.
و فى القاموس: القرن بالکسر: کفوک فى الشجاعه او عام.
وفر من عدوه یفر من باب ضرب- فرارا بالکسر: هرب.
تنبیه:
المتبادر تعلق قوله علیه السلام: «عن قرنه» بقوله: «بفرار»، و یاباه اطلاق منعهم من تقدم معمول المصدر علیه، قالوا: لانه مع معموله کموصول مع صلته، و الصله لا تتقدم على الموصول، و لذلک قال الزمخشرى فى قوله تعالى: «فلما بلغ مع السعى»: لا یتعلق «مع» ببلغ، لاقتضائه انهما بلغا معا، و لا بالسعى، لان صله المصدر لا تتقدم علیه، و انما هى متعلقه بمحذوف على ان یکون بیانا، کانه قیل: فلما بلغ الحد الذى یقدر فیه على السعى، فقیل: مع من؟ فقیل: مع اعطف الناس علیه و هو ابوه، اى: انه لم تستحکم قوته بحیث یسعى مع غیر مشفق، انتهى.
و على هذا، فقوله: «عن قرنه» متعلق بمحذوف ایضا، یکون بیانا على قیاس ما ذکره الزمخشرى فى الایه.
لکن قال الرضى: و انا لا ارى منعا من تقدم معمول المصدر علیه اذا کان ظرفا او شبهه، نحو قولک: اللهم ارزقنى من عدوک البراءه و الیک الفرار، قال تعالى: «و لا تاخذکم بهما رافه»، و قال: «بلغ معه السعى»، و فى نهج البلاغه: قلت عنکم نبوته، و مثله فى کلامهم کثیر، و تقدیر الفعل فى مثله تکلف.
و سبقه الى ذلک السهیلى، قال ابن هشام: اجاز السهیلى تقدیم الجار و المجرور، و استدل بقوله تعالى: «لا یبغون عنها حولا»، و قولهم: اللهم اجعل لنا فرجا و مخرجا، انتهى.
و على هذا، فقوله: «عن قرنه» متعلق بفرار، و هو الظاهر، و الله اعلم.
